Reja: Romanning yaratilishi tarixi

Mavzu: Abdulla Qodiriyning “O’tgan Kunlar”
Romanini tahlili
Reja:
1.Romanning yaratilishi tarixi.
2.Otabek va Yusufbek hoji obrazlari.
3.Otabek va Kumush sevgisi.
4.”O’tgan kunlar” hayot haqiqati aks etgan romandir.
Abdulla Qodiriy ijodining muhim xislati tarixiy burilishlari davrida xalq ichida bo’layotgan kata xodisalar tasviriga murojaat yetishidir. Bu xislat, ayniqsa uning yirik tarixiy prozasida yaqqol ko’rinadi. 1922-yilda parchalari bosilib, 1926-yil boshlarida nashrdan chiqqan “O’tgan kunlar” romani yaqin o’tmishning eng og’ir, eng qora kunlari bo’lgan “Xon zamonlariga” bag’ishlangan edi. “O’tgan kunlar” ham mazmun, ham shakl, ham uslub jihatidan butun O’rta Osiyo xalqlari adabiyotida tom ma’noda novator bo’lib, kata ijtimoiy qiziqish tug'dirdi.
Mashhur sharqshunos E.YE.Bertels “O’tgan kunlar” munosabati bilan “Evropa romani, ingliz romani, rus romani bilan bir qatorda o’zbek romanining yaratilganligi” ni yozgan edi. Ulkan qozoq yozuvchisi, o’zbek adabiyotining ko’zga ko’ringan namoyondasi Muxtor Avezov fikricha, “O’tgan kunlar” romani bilan Abdulla Qodiriy 20-yillarda “Sharqning eng ulkan yozuvchisi bo’lib qolgan edi”. Abdulla Qodiriy ongli ravishda novatorlik yo’li bilan bordi. U o’zbek romanchilik maktabini yaratdi. Yozuvchining fikricha “O’tgan kunlar” romani “yangi zamon romanchiligi bilan tanishuv yo’lida kichkina bir tajriba, yana to’g’riroqi, bir havas” edi. Ammo o’zbek adabiyotida to’ng’ich roman bo’lgan. “O’tgan kunlar” da o’zbeklar va boshqa O’rta Osiyo xalqlari hayotining 19 asr birinchi yarmidagi manzarasi yoritilgan. Feodallik zulmi, hukmdor xalqlar va qabilalar orasiga nizo solishi, ularni bir biriga tezlashi, buning fojiali oqibatlari mamlakatni manfaatparast xonlar va beklar beboshligidan xalos qilishni orzu etgan ilg’or kishilarning boshiga tushgan kulfatlar “O’tgan kunlar” ning mazmunini tashkil etadi. O’tmish hodisalariga asar yaratilgan zamoning ilg’or mafkurasi nuqtai nazardan baho berishga intilish Qodiriy ijodiyotidagi tub burilishlaridagi alomatlaridan biridir. Turkistonda feodal mustamlaka zulmini ag’darib tashlab yangi mustaqil hayot qurishga intiladi. “O’tgan kunlar” o’tmishni ana shu yangi hayotga intilish nuqtai nazardan baholash ruhi bilan sug’orilgan. Abdulla Qodiriy feodal davrni mehnatkashlar uchun zulm, baxtsiz xo’rlik davri sifatida qoralaydi. O’tmishga shunday baho ma’rifat jihatdangina emas, ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham katta aktual ahamiyatiga ega edi. Yangicha davrga intilish, xalq ongida o’tmishning adolatsiz haqida chuqur tushuncha hosil qilish bilan ham bog’liq edi. Zamonasining ijtimoiy ehtiyojlarini sezgan Abdulla Qodiriy uchun birdan bir to’g’ri yo’l haqqoniy tasvir yo’li bilan boradi. Abdulla Qodiriy davrning hayot manzarasini, oddiy kishilarning taqdirini tasvirlash orqali yaratishi xarakterlidir, bu esa yetuk romanchilik xususiyatidir.
Abdulla Qodiriy o’z tasvirida tarixiy faktlarga, hatto ayrim shaxslar Xudoyorxon, Musulmonqul, Azizbek va boshqalarni tasvirlashga suyangan holda, davr tavsifi romanning markaziy qahramonlari Otabek va Kumushning taqdirini tasvirlash orqali beradi. Otabek va unga hayrihoh kishilarning taqdiri juda murakkab, ba’an fojialidir. Bu ayniqsa romanning bosh qahramonlari taqdiri uchun xarakterlidir. Otabek, uning otasi Yusufbek hoji, Kumushbibi va boshqalarning taqdiri orqali o’quvchini o’z davrining deyarli hamma ijtimoiy tabaqalari orqali hayotiga olib kiradi. Xon Xudoyorxondan boshlab qul Hasanaligacha jamiyatning turli tabaqalari vakillarining hayoti, bu davrda hukmdorlar va tobelar, xotinlar va erkaklar, yoshlar bilan keksalar orasidagi munosabatlar, kishilarning turmushi va ularning bir-biriga bo’lgan munosabatlari sar davomida lavhalarda gavdalanadi. Abdulla Qodiriy xarakterlarining ishonchli va yorqin tasvirlanishiga alohida e’tibor beradi.
Boylar va savdogarlar muhitdan Otabek, Yusufbek Hoji, Qutidor, Ziyo Shoxchi, Homid va boshqalar, feodallar muhitidan Azizbek, Musulmonqul, O’tabboy qushbegi va boshqalar, mehnatkashlar muhitidan Usta olim va boshqalarning xarakterlari romanda juda ustalik bilan yaratilgan. Men bu asardan juda tasirlanib, obrazlarini judayam shu paytdagi tarixga muhirlagan bo’lar edim.