|
O'zbek adabiy tili, umumxalq o'zbek tili va shevalari
Adabiy til keng ma'noda tarixan shakllangan, so'z ustalari tomonidan qayta ishlangan. sayqal berilgan, jamiyatda kishi faoliyatining barcha tarmoqlari bilan uzviy bog'langan badiiy-publitsistik, ilrniy adabiyot tilidir.
.Sodda qilib aytadigan bo'lsak, ozbek adabiy til qonun-qoidalar asosida tuzilgan, o'zbeklar uchun namuna bo'ladigan, umumxalq tilining eng oliy shaklidir. Hozirgi o'zbek adabiyete tili O'zbekiston davlatlari hududida yashaydigan o'zbeklarnmg milliy tilidir. O'zbekiston ko'p millatli respublika. Unda 120 dan ortiq xalqlar va etnikguruhlar yashaydi.
O'zbek tilida so'zlashuvchilar soni jihatdan turkiy tillar oilasida usmoniy turklardan so'ng ikkinchi o'rinda turadi va 1996 yilgi ma'lumotlarga ko'ra 20 million. Rasmiy ma'limotlarga qaraganda 5 milliondan ortiq o'zbeklar Turkiya, Afg'oniston, Saudiya Arabistoni kabi xorijiy va Tojikiston. Qozog'iston. Qirg'iziston kabi hamdo'stlik mamlakatlarida istiqomat qiladi.
O'zbek adabiy tili, ya'm hozirgi milliy til umumxalq tilinmg eng yiiqori ko'nnishidir. U o'z tarixini bizning zamonamizgacha yetib kelgan eng qadimgi yozma yodgorliklar tilidan boshlaydi. Ammo adabiy til mezonlan hamma davr uchun bir xil bo'lmaydi. har bir davrmng o'z adabiy tili, mezonlari bo'ladi. Masalan. XV asr Navoiy davri eski o'zbek adabiy tilining fonetik, grammatik mezonlari orasida farqlar borligini yaqqol sezib turamiz.
Shu nuqtai nazardan o'zbek adabiy tili tarixiy taraqqiyoti O.Usmonov, A.Shcherbak, A.Aliyev, G'.Abdurahmonov kabi tilshunos olimlar tomomdan quyidagicha tasnif etilgan:
Qadimgi turkiy adabiy til. V-X asrlar mobaynida amaldabo'lgan va unda qadimiy turkiy yozma (Urxun-Enasoy) kabiyodgorliklar yaratilgan.
Eski turkiy adabiy til. XI-XIV asrning yarmigacha yozilganYusuf Xos Hojib "Qutadg'u bilig". Ahmad Yugnakiy "Hibat-ulhaqoyiq". Abdulg'oziy Bahodirxon "O'g'uznoma", Xorazmiy"Muhabbatnoma". Rabg'uziyning "Qissai Rabg'uziy" kabi buyukasarlari tilidir.
Eski adabiy till. XIV-XVIII asrlarda rivojlanib, boyibtakomillashgan. shakllangan tildir. Bu tilda Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy.Navoiy, Bobur kabi buyuk shoir va yozuvchilar ijod qilgan.
Yangi o'zbek adabiy tili. Bu til XIX asrning ikkinchiyarmida shakllandi va unda Amir Umarxon, Nodirabegim.Muqimiy. Furqat Zavqiy kabi shoirlar qalamtebratdilar. Ana shudavrdan boshlab matbuot tili paydo bo'ldi.
Hozirgi o'zbek adabiy tili. Bu til XX asrning 20-yillaridanshakllana boshladi. Bu davr tilini takomillashtirishda A.Qodiriy. Fitrat, Cho'lpon, Behbudiy, Avlomy, Oybek. H.Olimjon, G'.G'u-lom, A.;Qahhor kabi atoqli so'z ustalari beqiyos hissa qo'shdilar.
1£ Shuni aytish kerakki, adabiy tilga faqat badiiy asarlar till emas, har davrning o'z ilmiy. rasmiy va matbuot till ham kiradi.
Adabiy timing har bir sohasi - tovush tizimi. yozuvi, so'z va gap qurilishi, so'z qo'llash usullan o'z mezonlariga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, o'zbek adabiy tili ikki xil ko'rinish - yozuv (orfografiya), to'g'ri talaffuz (orfoepiya) qonun-qoidalariga ega bo'ladi. Bu qonun-qdida yoki mezonlar tilni amalda qo'llash tajribasiga asoslanadi hamda har tomonlama muhokama va munozaradan keyin tilshunos olimlar tomonidan boshqa soha mutaxassislari bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi.
Umumxalq tili esa barcha a'zolari uchun tushunarli bo'lgan. shu tilning hamma mahalliy ko'rinishlarini o'zida aks ettirgan tildir. Adabiy til ham umumxalq tili zaminida shakllanadi. shuning uchun umumxalq tilining doirasi keng. Ammo adabiy tilga xos bo'lgan barcha xususiyatlarm o'ziga mezon qilib olmaydi. Demak, so'zlashuv nutqi muomala doirasmmg kengligi bilan adabiy nutqdan ham, sheva nutqidan ham farq qiladi. Shuni ham qayd etish kerakki, adabiy til va so'zlashuv nutqi hamda shevalar orasidagi tafovut har vaqtda saqlanib turadi. Kundalik axborot -matbuot, radio, televideniye, bu tafovutni yo'qotishga qaratilgan. Davrlar o'tishi bilan shevalaniing adabiy tilga nisbatan noo'xshash tomonlari unifikatsiya qilinadi, ya'ni tekislanadi. Adabiy til esa mukammallashib, silliqlashib boradi.
Umumxalq o'zbek tili uchta lahjadan tashkil topgan va ularaing har birida yuzlab shevalar mavjud. Mashhur turkshunos E.D.Poli-vanov "Turkiy tillanung birortasi ham o'zbek tilidagi kabi turli-tuman dialektal farqqa ega emas". - degan fikrni aytgan edi.
Darhaqiqat, o'zbek xalqi murakkab etnogenetik jarayonni boshidan kechirgan. O'zbek xalqining shakllanishida katta hissa qo'shgan.
Adabiy til mezonlarini belgilashda ularning fonetik, morfologik xususiyatlaridan foydalaniladi. Masalan, o'zbek adabiy tili unlilar tizimida Toshkent guruhi shevalariga xos bo'lgan hozirgi zamon fe'lining shakli (Toshkent - vot, Samarqand - op, Namangan - ot) shaklid.agi hozirgi kelasi davom fe'lining qo"shimchasi adabiy tilda -gap shaklida qabul qilmgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
