Reja: Qadimgi turkiy adabiy atamaning o’rganilishi "Devonu lug’otit turk" asarida turkiy adabiy istilohlar

YIG’I-YO’QLOV

Qadimgi turkiylarda biror shaxsning o’limi munosabati bilan odamlar to’planib, ko’z yosh to’kishi yig’i-yo’qlov, vafot etgan kishining sifatlarini aytib yig’lagan, o’z g’am-anduhini to’kib, ko’z yoshi qilganlar yig’ichidir. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi adabiyotshunosligimizda qadimgi turkiy adabiyotga nisbatan qo’llaniladigan marsiya janri (masalan, «Alp Er To’nga» marsiyasi)ni yig’i-yo’qlov atamasi bilan umumlashtirish xato hisoblanmaydi. «Devonu lug’otit turk»da Alp Er To’ngaga bag’ishlangan yig’i-yo’qlovdan tashqari, yana shu janrga mansub to’rtta she’rning parchalari saqlangan. Ulardan uchtasida sevikli yoridan judo bo’lgan ma’shuqaning ayriliq iztiroblari ifodalangan.

Turkiycha:

O’zik meni kuchayur,

Tun-kun turup yig’layu.

Ko’rdi ko’zum tavraqin,

Yurti qalip ag’layu. III. 275

Yelkin bo’lup barduqi,

Ko’nglum angar bag’layu.

Qaldim erinch qadg’uqa,

Ishim uzu yig’layu. III. 324

Hozirgi tildagi bayoni:

Sevgim mening kuchayur,

Kecha-kunduz yig’layman.

Ko’rdi ko’zim ketganin,

Yurtda yolg’iz qolgayman.

Seviklim ketdi uzoq,

Ko’nglim unga bog’layman.

Qoldim chuqur qayg’uda,

Uzzukunlar yig’layman.

Urxun Enasoy tosh bitiklarida ham yig’i-yo’qlovlar ruhi yetakchi o’rinda turadi. Bitiklardagi yig’i-yo’qlovlarni ifoda usuliga ko’ra ikkiga ajratish mumkin:

1. Yig’i-yo’qlov vafot etgan shaxsning o’zi tilida bayon etiladi (Enasoy bitiklari asosan shunday xususiyatga ega).

2. Yig’i-yo’qlov yig’ichi, ya’ni vafot etgan shaxsning qarindosh-urug’lari tomonidan bayon etiladi («Kul tegin bitigi»).

Quyida Enasoy bitiklaridan keltirilayotgan Chiksin yig’isi vafot etgan shaxsning alamli faryodidir. O’lgan shaxs ham, yig’ichi ham Chiksin bo’lib, yig’i-yo’qlov ham uning tilidan bayon etilgan.

Avlodlarim, sizlardan ayrildim,

Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim.

Sakkiz o’g’limdan ayrildim- ey,

Xoqonim, elim xizmatida bo’ldim,

Dono hukmdorimga xizmat qildim,

Do’stlarimga xizmat qildim,

Bu men uchun sharafdir.

Xoqonim uchun

Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim.

Ey xalqim,

Yigitlik sharafim uchun

Davlatimga xizmat qildim.

Endi ajoyib do’stlarimdan ayrildim.

Bu mangu toshimdir.

Мen alamli Chiksinman.

Yig’i-yo’qlovning bu shaklida hayotdan ko’z yumgan kishining tarjimai holi bayon etiladi. Hayotdan, qarindosh-urug’laridan, orzu-umidlaridan ajralish o’lgan shaxsning alamli iztiroblariga aylangan.