Reja: Prognozlash va rejalashtirishni mohiyati, maqsadi, vazifalari va ahamiyati

Rejalashtirish jarayoniga qo`yiladigan talablarni quyidagicha ifodalash mumkin:

Prognozlash va rejalashtirish turlari va bosqichlari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalarni tezkor, joriy, o`rta muddatli, strategik (uzoq muddatli) tizimi qo`llaniladi va bu asosida rejalashtirishni uzluksizligi ta`minlanadi.
Rejalar alohida alomatlariga qarab tasniflanadi va alohida turlarga bo`linadi.
Rejalarni tasnifi va turlari quyidagi 1-chizmada keltirilgan:
Jahon amaliyotida rejalashtirishning alohida bosqichlari, ya`ni rejalashtirish jarayonining ketma-ketligi ishlabch iqilgan va ularga rioya qilishlik rejalashtirish jarayonini bosqichlarini (logik) mantiqiy bog`liqligini ta`minlaydi.
Rejalashtirish bir necha bosqichdan iborat bo`ladi. Ularni umumlashtirib uch bosqichga bo`lish mumkin.
Boshlang`ich bosqichda g`oyani shakllantirish, maqsadni aniqlash, ma`lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish, rejalashtirilayotgan ko`rsatkichlarning yo`nalishlarini aniqlash, istiqbolni belgilashdan iborat bo`lishi kerak.
O`rtanchi bosqichi ko`p variantli rejani tuzish, xo`jalik subyekti rahbariyati tomonidan ko`rib chiqish, uning optimal variantini ma`qullash.
Oxirgi bosqichi qabul qilingan rejani bajaruvchilarga yetkazish, bajarilishini ta`minlashni chora-tadbirlarini ko`rish va nazorat qilishdan iborat bo`lishi kerak deb hisoblaymiz.
Ushbu bosqichlarni standart sifatida qabul qilmaslik kerak. Rejalashtirishning turlari va ko`rsatkichlari, rejalashtirilayotgan faoliyatga qarab bosqichlarni kengaytirish, boshqa ketma-ketlik shakllarini ishlatish mumkin.
Rejalashtirishni ishlab chiqarish jarayoni ham uning turlariga qarab o`ziga xos alohida bosqichlardan iborat bo`ladi.
Masalan: strategik rejalashtirish, uzoq muddatli rejalashtirish bosqichlarining ayrim variantlari 2 va 3-chizmalarda keltirilgan.

1 chizma

Rejalarning turlari

Таснифлаш аломатлари			Режанинг турлари
Ф аолиятни қамраб олиш даражаси			Умумий
			Бўлимлар, соҳалар
			Мақсадли
П редмети			Маблағлар
б ўйича
			Дастурли
			ҳаракатдаги
Ў згариш х усусиятига қараб			Қатъий
			Мослашувчан
			Ишлаб чиқариш
			Моддий таъминот
Фаолият соҳаси бўйича
			Сотиш
			Молия
			Персонал
			Узоқ муддатли (5 йилдан юқори)
М уддати бўйича
			Ўрта муддатли (5 йилгача)
			Қисқа муддатли (1 йилгача)
			Стратегик
М азмунига қараб
			Тактик
			Тезкор
Ў рганиш миқиёсига қараб			Глобал
			Локал-тавсилотлаштирилган

2-чизма.

Uzoq muddatli rejalashtirish bosqichlari

G`oyani shakllantirish

Global maqsadni aniqlash

Lokal maqsadlarni aniqlash

Muammoni tahlili

Obyektga ta`sir qiluvchi omillarni tahlili

Alternativ variantalrni izlash

Istiqbolni belgilash

Optimal variantlarni baholash

Rejani optimal variantini tanlash va qaror qabul qilish

Rejani bajaruvchilarga yetkazish

3-chizma.

Strategik rejalashtirish bosqichlari

Marketing tadqiqotlari asosida korxonaning rivojlanish istiqbolini aniqlash va uning raqobatbardoshligini baholash

Bozor vaziyatiga bog`liq muammolarni aniqlash, ularni hal qilish variantlarini asoslash va tanlagan variantning oqibatini baholash.

Uzoq muddatli rejani tuzish

Xo`jalik faoliyatining strategik sohalari bo`yicha maqsadli dasturlar ishlab chiqish

Uzoq muddatli rejalar quyidagi tartibda tuzilishi ham korxonalar tajribasida ishlatilib kelinmoqda:

- korxonaning maqsadi;
- investitsiya va ishlab chiqarishni takomillashtirish;
- resurslarni ishlatilish samarasi;
- boshqarishni takomillashtirish;
- raqobat vaziyatlarining tahlili;
- korxona tarkiblarining resurslari, ularning samaradorligi kibilarni aniqlash, belgilash.
Prognozlash va rejalashtirish usullari
hamda ko`rsatkichlari
Metod grekcha «methodos» so`zidan olingan bo`lib «nimagadir yo`l», bilish usulubi, jamiyat va tabiat hodisalarini tadqiqot qilish usuli ma`nosini bildiradi.
Rejalashtirish jarayonida balans usuli (moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari balansi), normallashtirish usuli, solishtirish indeks usuli, grafiklar, texnik-iqtisodiy hisoblar, sotsiologik tadqiqot, statistik guruhlash, iqtisodiy matematik usullar, ekspert baholash usuli kabilardan keng foydalaniladi.
Rejalashtirishda ko`rsatkichlar tizimidan keng foydalaniladi. Ular qatoriga natural va qiymat; absolyut va nisbiy; son va sifat ko`rsatkichlarini kiritish mumkin.
Sonli ko`rsatkichlar absolyut miqdorda ifodalanib ishlab chiqarish hajmini (dona, tonna, m.k.m., Kl.vt., shartli banka): ishchilar soni; ish haqi fondi; daromad hajmi; foyda summasi kabilarni ifodalaydi.
Sifat ko`rsatkichlari nisbiy miqdorlarda hisoblanadi va korxona faoliyatini samaradorligini o`lchov birligi sifatida ko`proq ishlatiladi. Bu ko`rsatkichlar protsent, indeks, koeffitsiyent kabilarda o`z aksini topadi.
Hajmiy ko`rsatkichlar asosan ishlab chiqarish hajmini, ayrim ko`rsatkichlarni absolyut miqdorini ifodalaydi (zahiralar miqdori, ishlab chiqarish hajmi, resurslar summasi va h.k.).
Solishtirma ko`rsatkichlar nisbiy miqdorlarda o`lchanib (sifat ko`rsatkichlarni bir turi), solishtirma og`irlikni, solishtirma birlikni ko`rsatadi. Masalan: ishlab chiaqrishni umumiy hajmida mahsulotni bir turini hissasi; umumiy ishchi-xizmatchilar ichida ishchilarning hissasi kabilar.
Savdo korxonalarida tovar aylanishi hajmi, assortimenti (so`m); tovar zahiralari hajmi va assortimenti (so`m); tovarlarni kelishi hajmi va assortimenti (so`m). Bu uchala ko`rsatkichlarni assortiment bo`yicha miqdori natural ko`rsatkichlarda (dona, metr, tonna va h.k.) hisobga olinadi, tahlil qilinadi va rejalashtiriladi.
Muomala xarajatalri summasi, tarkibi, moddalari bo`yicha (so`m, %).
Mehnat va ish haqi ko`rsatkichlari.
Daromad va foyda rentabellik ko`rsatkichlari.
Asosiy va aylanma fondlarni ishlatish bilan bog`liq ko`rsatkichlar.
Kapital mablag`lar, kredit, soliq va to`lovlar bilan bog`liq ko`rsatkichlar kabilar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonun. 1990 yil 31 oktabr o`zbekiston Oliy Sovetining Vedemostlari, 1990 yil №31-33.
   
2. 
   O`zbekiston Respublikasida Mulkchilik to`g`risidagi qonunga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida o`zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 may qonuni o`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993 yil, 5-son.
   
3. 
   O`zbekiston Respublikasi korxonalar to`g`risida qonun. 1991 yil 15 fevral O`zbekiston Respublikasi qonun va farmonlari. Toshkent. “O`zbekiston”, - 1992.
   
4. 
   O`zbekiston Respublikasining Kooperatsiya to`g`risidagi 1991 yil 14 iyun qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991 yil yil, 8-son.
   
5. 
   O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida 1991 yil 14 iyun qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1991 yil, 8-son.
   
6. 
   Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida o`zbekiston Respublikasining 1991 yil 19 noyabr qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axbortnomasi. 1992 yil, 1-son.
   
7. 
   Monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1992 yil, 2 iyul qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi.1992 yil, 10-son.
   
8. 
   Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkenat., O`zbekiston, 1995.
   
9. 
   Karimov I.A. o`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. Toshkent., O`zbekiston, 1995.
   
10. 
    Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining ta`moillari. Toshkent., O`zbekiston, 1995.
    
11. 
    www.ziyonet.uz