Reja: Polimerlarning kimyoviy xossalari va massalari

Mavzu: Polimerlarning kimyoviy o`zgarishlari. Molekuluyar massaning oshishi va kamayishi bilan boradigan
Reja:
1.Polimerlarning kimyoviy xossalari va massalari
2.Polimerlarning molekulyar massalarini aniqlash
3.Polimerlarning massalarini aniqlash usullarida boradigan jarayonlar
Kirish

Polimerlar yuqori molekulyar moddalar bo'lib, ularsiz fan va texnikani, qulaylik va qulaylikni tasavvur qilish qiyin, molekulalari takrorlanuvchi moddalardan iborat. strukturaviy elementlar- zanjirlar bilan bog'langan zvenolar kimyoviy bog'lanishlar, o'ziga xos xususiyatlarning paydo bo'lishi uchun etarli miqdorda. O'ziga xos xususiyatlar quyidagi qobiliyatlarni o'z ichiga oladi: sezilarli mexanik qaytariladigan yuqori elastik deformatsiyalar qobiliyati; anizotrop tuzilmalarning shakllanishiga; erituvchi bilan o'zaro ta'sirlashganda yuqori yopishqoq eritmalar hosil bo'lishiga; past molekulyar og'irlikdagi moddalarning ahamiyatsiz qo'shimchalari qo'shilishi bilan xususiyatlarning keskin o'zgarishiga. Bunday materiallar metallar uchun munosib o'rinbosar bo'lib xizmat qiladi.

1. Polimerlarning tarkibi-Polimerlar - makromolekulalari bir xil atomlar guruhini ifodalovchi ko'plab takrorlanuvchi birliklardan tashkil topgan moddalar. Molekulalarning molekulyar og'irligi 500 dan 1 000 000 gacha.Polimer molekulalarida ko'p sonli atomlardan tuzilgan asosiy zanjir ajralib turadi. Yon zanjirlar qisqaroq.polimerlar, asosiy zanjir tarkibida bir xil atomlar mavjud bo'lsa, ular gomozanjir deb ataladi va agar uglerod atomlari uglerod zanjiri bo'lsa. Asosiy zanjirda turli xil atomlarni o'z ichiga olgan polimerlar geterozanjir deb ataladi.Polimer makromolekulalari shakliga ko'ra 1-rasmda ko'rsatilganidek, chiziqli, tarmoqli, tekis, lenta, fazoviy bo'linadi.Polimer molekulalari dastlabki past molekulyar mahsulotlardan - monomerlardan polimerlanish va polikondensatsiya yo'li bilan olinadi. Polikondensatsiya tipidagi polimerlarga fenol-formaldegid smolalari, poliesterlar, poliuretanlar, epoksi qatronlar kiradi. Polimerizatsiya turining yuqori molekulyar og'irlikdagi birikmalariga polivinilxlorid, polietilen, polistirol, polipropilen kiradi. Yuqori polimerli va yuqori molekulyar birikmalar organik tabiatning asosi - hayvonlar va o'simlik hujayralari oqsildan tashkil topgan.Kelib chiqishiga ko'ra polimerlar tabiiy (biopolimerlar), oqsillar, nuklein kislotalar, tabiiy smolalar va sintetik polietilen, polipropilen, fenol-formaldegid smolalariga bo'linadi. Atomlar yoki atom guruhlari makromolekulada quyidagi shaklda joylashishi mumkin: ochiq zanjir yoki kengaytirilgan davrlar ketma-ketligi (chiziqli polimerlar, masalan, tabiiy kauchuk); tarvaqaylab ketgan zanjirlar (amilopektin kabi tarvaqaylab ketgan polimerlar), uch o'lchovli tarmoqlar (o'zaro bog'langan polimerlar, masalan, qattiqlashtirilgan epoksilar). Molekulalari bir xil monomer birliklaridan tashkil topgan polimerlarga gomopolimerlar deyiladi.Xuddi shu makromolekulalar kimyoviy tarkibi turli fazoviy konfiguratsiyalar bo'g'inlaridan qurilishi mumkin. Agar makromolekulalar zanjirda ma'lum bir davriylikda almashinadigan bir xil yoki har xil stereoizomerlardan iborat bo'lsa, polimerlar stereoregular deb ataladi.Makromolekulalari bir necha turdagi monomer birliklarini o'z ichiga olgan polimerlarga sopolimerlar deyiladi. Har bir turdagi birliklari makromolekulada bir-birini almashtirib, ancha uzun uzluksiz ketma-ketliklarni hosil qiladigan sopolimerlar blok-sopolimerlar deyiladi. Bir kimyoviy tuzilishga ega makromolekulaning ichki bo'g'inlariga boshqa tuzilish zanjirlari biriktirilishi mumkin. Bunday sopolimerlar payvand sopolimerlari deyiladi.Birliklarning har biri yoki bir necha stereoizomerlari bir makromolekulada bir-birini almashtirib, etarlicha uzun uzluksiz ketma-ketliklarni hosil qiladigan polimerlar stereoblokli sopolimerlar deyiladi.Asosiy (asosiy) zanjirning tarkibiga ko'ra polimerlar quyidagilarga bo'linadi: asosiy zanjirida atomlar bo'lgan geterozanjir. turli elementlar, ko'pincha uglerod, azot, kremniy, fosfor va gomozanjir, ularning asosiy zanjirlari bir xil atomlardan qurilgan. Gomozanjirli polimerlardan eng keng tarqalgani uglerod zanjirli polimerlar bo'lib, ularning asosiy zanjirlari faqat uglerod atomlaridan, masalan, polietilen, polimetilmetakrilat va politetrafloroetilendan iborat. Geterozanjirli polimerlarga poliesterlar (polietilentereftalat, polikarbonatlar), poliamidlar, karbamid-formaldegid smolalari, oqsillar va baʼzi kremniyli organopolimerlar misol boʻla oladi. Makromolekulalari uglevodorod guruhlari bilan bir qatorda noorganik elementlarning atomlarini o'z ichiga olgan polimerlarga organoelement deyiladi. Alohida guruh polimerlarni noorganik polimerlar, masalan, plastik oltingugurt, polifosfonitril xlorid hosil qiladi.
3. Polimerlarning tuzilishi Elastomerlar-elastomerlar elastik xususiyatlarga ega sintetik materiallardir. Ular osongina shaklini o'zgartiradilar; kuchlanish bartaraf etilsa, ular asl shakliga qaytadilar. Elastomerlar boshqa elastik sintetik materiallardan ularning egiluvchanligi bilan farq qiladi ko'proq darajada haroratga bog'liq.Elastomerlar fazoviy retikulyatsiyalangan makromolekulalardan tashkil topgan. Elastomerlarning molekulyar tarmog'i keng hujayralarga ega. Shaklni o'zgartirganda, hujayralar ulanish nuqtalarini buzmasdan bir-biridan ajralib chiqadi. Stressni olib tashlaganingizdan so'ng, hujayralar, xuddi kauchuk kabi, asl holatiga tortiladi, sintetik material asl shakliga qaytadi.Kauchuk kauchuk vulkanizatsiyasi mahsulotidir. Texnik kauchuk turli funktsiyalarni bajaradigan 15-20 tagacha ingredientlarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan kompozitsion materialdir. Kauchuk va boshqalar o'rtasidagi asosiy farq polimer materiallar- keng harorat oralig'ida, shu jumladan xona haroratida va boshqalarda katta qaytariladigan yuqori elastik deformatsiyalar qobiliyati past haroratlar... Kauchuk deformatsiyasining qaytarilmas yoki plastik komponenti kauchuknikiga qaraganda ancha kam, chunki kauchuk makromolekulalari kauchukda o'zaro bog'langan kimyoviy bog'lar (vulkanizatsiya tarmog'i) bilan bog'langan. Kauchuk (kauchuk vulkanizatsiyasi mahsuloti) mustahkamlik xususiyatlari, issiqlik va sovuqqa chidamliligi, agressiv muhitga chidamliligi va boshqalar bo'yicha kauchukdan ustundir.
Plastmassalar-Plastmassalar organik materiallar qizdirilganda yumshay oladigan va bosim ostida ma'lum bir barqaror shaklga ega bo'lgan polimerlarga asoslangan. Oddiy plastmassalar faqat kimyoviy polimerlardan iborat. Murakkab plastmassalarga qo'shimchalar kiradi: plomba moddalari, plastifikatorlar, rang beruvchilar, sertleştiriciler, katalizatorlar. Plastmassalar monolitik - termoplastik va termoset ko'rinishida, gaz bilan to'ldirilgan - uyali tuzilishda ishlab chiqariladi.Termoplastik plastmassalarga polietilen kiradi past bosim, polipropilen, yuqori ta'sirli polistirol, polivinilxlorid, shisha tolali, poliamidlar va boshqalar.Termosetting plastmassalarga quyidagilar kiradi: qattiq poliuretan ko'piklari, aminoplastikalar va boshqalar.Gaz bilan to'ldirilgan plastmassalarga poliuretan ko'piklari kiradi - gaz bilan to'ldirilgan ultralight qurilish materialdir.
4. Polimerlarning xossalari
Chiziqli polimerlar o'ziga xos fizik-kimyoviy va mexanik xususiyatlar to'plamiga ega. Bu xususiyatlarning eng muhimi: yuqori quvvatli anizotropik yuqori yo'naltirilgan tolalar va plyonkalarni hosil qilish qobiliyati, katta, uzoq muddatli qaytariladigan deformatsiyalar qobiliyati; eritishdan oldin yuqori elastik holatda shishish qobiliyati; eritmalarning yuqori viskozitesi. Bu xossalar majmuasi makromolekulalarning yuqori molekulyar og‘irligi, zanjir tuzilishi va egiluvchanligi bilan bog‘liq. Chiziqli zanjirlardan tarvaqaylab ketgan, siyrak uch o'lchamli to'rlarga va nihoyat, zich retikulyar tuzilmalarga o'tish bilan bu xususiyatlar majmuasi kamroq va kamroq aniqlanadi. Kuchli o'zaro bog'langan polimerlar erimaydi, erimaydi va yuqori elastik deformatsiyaga qodir emas.
Plastmassalarning xossalari
Plastmassalar past zichlik, juda past elektr va issiqlik o'tkazuvchanligi va juda yuqori mexanik kuchga ega emasligi bilan ajralib turadi. Ular qizdirilganda parchalanadi. Namlikka sezgir emas, kuchli kislotalar va asoslarga chidamli. Fiziologik jihatdan deyarli zararsiz.Plastmassalarning xossalari kopolimerizatsiya yoki stereospesifik polimerizatsiya usullari, turli plastmassalarni bir-biri bilan yoki shisha tolasi kabi boshqa materiallar bilan birlashtirish orqali o'zgartirilishi mumkin. to'qimachilik mato, plomba moddalar va bo'yoqlar, plastifikatorlar, shuningdek, turli xil xom ashyolarni kiritish, masalan, tegishli foydalanish.Plastmassaga maxsus xususiyatlar berish uchun unga plastifikatorlar (silikon va boshqalar), otashga qarshi moddalar, antioksidantlar (to'yinmagan uglevodorodlar) qo'shiladi.
Kauchuk xususiyatlari
Kauchukning muhim xususiyati elastiklik, keng harorat oralig'ida katta qaytariladigan deformatsiyalar qobiliyatidir. Molekulyar darajada, bu deformatsiya paytida molekulalar zanjirlari bir-biriga nisbatan cho'zilishi va siljishi, yukni olib tashlagandan so'ng, molekulyar zanjirlar ta'siri ostida ekanligi bilan izohlanadi. termal harakat asl holatiga mos keladigan oldingi pozitsiyasini egallaydi, lekin baribir ular biroz siljigan. Molekulyar zanjirlar pozitsiyalarining bunday o'zgarishi doimiy deformatsiyani tavsiflaydi. Kauchuk yuqori elastiklik va yuqori deformatsiyaga ega. Kauchuk past qattiqlikka ega, bu plomba va plastifikatorlarning tarkibi, shuningdek vulkanizatsiya darajasi bilan belgilanadi. Kauchuk aşınmaya yaxshi qarshilik ko'rsatadi, issiqlik va ovozni yaxshi izolyatsiya qiladi. Ular yaxshi diamagnit va dielektrikdir. Yog ', benzin, suv, bug', issiqlikka chidamlilik, shuningdek, qarshilikka ega kauchuklar mavjud agressiv muhit va charchoq (mexanik xususiyatlarning pasayishi).
5. Polimerlarning qo'llanilishi
Polimerlar inson hayotining barcha sohalarida qo'llaniladi:
Qishloq xo'jaligida polimerlardan faol foydalanish ob-havo tufayli hosilni yo'qotmaslik, balki uni taxminan 30% ga oshirish imkonini beradi. Masalan, issiqxonalar.
An'anaviy ravishda o'tda (futbol, ​​tennis, kroket) o'ynash odatiy hol bo'lgan sportda polimerlar ajralmas bo'lib, ular sun'iy o'tlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Vaholanki, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan deyarli barcha materiallar, jumladan, polimerlarning asosiy iste’molchisi sanoatdir. Polimer materiallardan mashinasozlikda foydalanish insoniyat tarixida misli ko'rilmagan darajada o'sib bormoqda. Masalan, 1976 yilda 1. mamlakatimiz mashinasozlik sanoatiga 800 ming tonna, 1960 yilda esa atigi 116 ming tonna plastmassa iste'mol qilingan.Qiziq jihati shundaki, bundan o'n yil avval ham mamlakatimizda ishlab chiqarilgan jami mahsulotning 37-38 foizi yuborilgan edi. mashinasozlik.plastmassalarga, 1980-yilda esa plastmassalardan foydalanishda mashinasozlikning ulushi 28% ga tushdi. Va bu erda gap ehtiyoj kamayishi mumkinligida emas, balki boshqa tarmoqlarda Milliy iqtisodiyot polimer materiallardan qishloq xo‘jaligida, qurilishda, yengil va Oziq-ovqat sanoati yanada qizg'in.
Polimerlar (yun. polymeres — koʻp qismlardan tashkil topgan) — molekulalari (makromolekulalar) bir yoki bir necha turli koʻp sonli takrorlanuvchi guruxlar (monomer zvenolari)dan tashkil topgan yuqori molekulyar massali (bir necha mingdan bir necha milliongacha) kimyoviy birikmalar. Makromolekula tarkibidagi atomlar bir-biri bilan asosiy yoki koordinatsion valentlik kuchi vositasida bogʻlangan.
P.tabiiy — biopolimerlar (rksillar, nuklein kislotalar, tabiiy smoladar) va sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid smolalar) P.ga bulinadi. P. bir xil struktu-rali zvenolar (mas, polivinilxlorid — CH2CHCl—) yoki oʻzaro navbatlashuvchi turli xossaga ega zvenolar (sopolimer)dan tashkil topgan boʻladi; vi-nilxlorid va vinilatsetat sopolimeri bunga misol boʻla oladi. Bir nechta kichik oddiy molekulalarning birikishidan hosil boʻlgan P. oligomerlar deb ataladi. Monomerning 2 mo-lekulasi qoʻshilishidan hosil boʻlgan molekula d i m ye r deyiladi. Bunday birikmalar oʻzining xossasiga koʻra, quyi va yuqori molekulali birikmalar oraligʻidagi oʻrinda turadi.P. molekulalari polimerlanish va polikondensatlanish usullari bilan hosil qilinadi. 20-asrning 2yarmidan boshlab P. sintezining yangi usullarini ishlab chiqildi, chunonchi: a) tayyor P.ga biror yangi, qoʻshimcha monomerni kimyoviy "payvandlash". Bu tayyor P. molekulasining faollashishiga va erkin radikallar hosil boʻlishiga yordam beradi. Bunda P.ning chiziqsimon molekulasiga polimerlanuvchi qoʻshimcha monomer yon tarmoqchasi "payvandlanadi"; b) ikki tayyor P. zanjirini kuchli mexanik taʼsir ostida uzib, makromolekula boʻlaklarini biriktirib, yangi makromolekulalar, yaʼni "blok polimerlar" xreil qilishi. Bu usullar polimer mahsulotlarining xossalarini (puxtaligi, kimyoviy bardoshliligi, elektr oʻtkazmaslik va h.k.) oʻzgartirishga imkon beradi.P.ning tarkibi va sintez usullariga koʻra, ulardan qattiq va elastik, puxta va moʻrt, issiq va sovuqqa chi-damli, kimyoviy taʼsirlarga bardoshli va h.k. xossaga ega boʻlgan mahsulotlar olish mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun P.ga toʻldirgichlar va boshqa moddalar qoʻshiladi. P.ning muhim xu-susiyati shuki, ulardan shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda buyumlar tayyorlash mumkin.Polimerlarch. dastlab murakkab boʻlmagan moddalar, kumir va yogʻochni qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi. Keyinchalik P. olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz, qattiq yoqilgʻilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli oʻsimlik xom ashyolari chiqindilari ishlatiladigan boʻldi. Xossasining yaxshiligi va xalq xoʻjaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining koʻpligi P.ni keng koʻlamda ishlab chiqarishga imkon berdi.P. xossasiga koʻra, quyidagilarga boʻlinadi: kauchuklar — keng temperatura oraligʻida qayishqoklik xossasini yoʻqotmaydigan P.; plastmassalar — yuqori temperaturada yumshaydigan va keng temperatura oraligʻida juda puxta, qattiq, nisbatan qayishqoq P.; sintetik tolalar — yuqori temperaturada (180—200°) yumshaydigan va shu temperaturada puxta ip boʻlib choʻziladigan P.; lok va boʻyoqlar — yeyilishga chidamli, metall, yogʻoch va shishaga yopishadigan, atmosfera va mexanik taʼsirlarga chidamli P. Polimerlarning xossasi turlicha bulganligidan ular kora va rangli metallar, yogʻoch, tosh, suyak, shisha va boshqa urnida ishlatiladi. Baʼzi bir sintetik P. ion alma-shuvchi smolalar, qon plazmasi oʻrin-bosari sifatida, tuproqni strukturalashda va boshqalarda qoʻllanadi.

2 . Viskozimetriya usuli bilan molekulyar massani aniqlash.Suyultirilgan eritmalarni qovushqoqligini o’lchash orqali polimerlarning molekulyar massasini o’lchash oddiy va keng tarqalgan usul hisoblanadi. Shtaundenger polimer molekulyar massasi bilan suyultirilgan eritma orasidagi bog’lanishini quyidagicha ifodalanadi.

ηsol/c = Km·· Mα bundan M = ηsol/c· Km
Eritmaning ma’lum konsentratsiyasidagi solishtirma qovushqoqligi aniqlanib, Kmning ma’lum qiymati qo’yilsa, bu tenglamada polimerning molekulyar massasi hisoblab chiqiladi. Aniqroq natijalar olish maqsadida Shtaudenger tenglamasiga o’zgartirishlar kiritilgan. Tenglamadagi ηsol/c o’rniga qovishqoqlik hadi [η] ishlatiladi.
[η]>Km·M+D [η] -quyidagi formulalardan topiladi. [η] lim CO = ηsol/c Bu eritma cheksiz suyultirilgan quvushqoqlik hadidir. Bu quvushqoqlik hadini eksprimental aniqlash uchun ηsol/c ning Cga bog’liqlik grafigini chizib, ηsol/c ning qiymat CO gacha ektropolyasiga qilish kerak.To’g’ri chiziqning ordinata o’qi kesishgan joyi qovushqoqlik hadidir.[η]-ni aniqlash grafigiYuqoridagi tenglama bir necha aniq natija bersa ham uning kamchiligi unda Shtaundenger tenglamasi uchun xarakterli bo’lgan universal doimiylikning yo’qligidir. Shuning uchun hozirgi paytda quyidagi emperik formulalardan foydalaniladi.[8].
[η]= Km · Mα
Agar £=1 bo’lsa, tenglama Shtaundenger tenglamasiga aylanadi. Yuqoridagi formulalarda uchraydigan D,Kn,£ lar doimiy bo`lgan konstantalardir. Km polemerlarning tabiiy erituvchidagi eritmasi uchun doimiy koiffisent. Buni kroskopik usul bilan topish mumkin. £-eritmadagi makromolekulalar shaklini xarakterlovchi kattalik bo`lib, polimer zanjirining egiluvchanligiga va erituvchining tabiatiga bog`liq.D- polimer va erituvchi tabiatiga bog`liq koiffisent.Tajribada molekulyar massa quyidagicha topiladi, 0,5, 0,2, 0,1, 0, 05 konsentratsiyali polimer eritmasi tayyorlanib, nisbiy qovushqoqligi aniqlanadi.
ηnis = ηeritma/ηerituvchi = t1/to ; ηnis= t1/to
Olingan ma`lumotlar asosida solishtirma qovushqoqlik hisoblanadi:
ηsol = ηnis-1= t1-to/to
So`ngra ηsol/c ning C ga bog`liqlik egri chizig`i chiziladi chiziq ordinata o`qi bilan kesishguncha ekstropolyasiya qilinadi. Topilgan qovushqoqlik hodidan molekulyar massa topiladi. [21].Qovushqoqlik hadiga erituvchilik tabiati ham katta ta`sir ko`rsatadi. Molekulyar zanjirlari turli erituvchilarda turli konformatsiga ega bo`ladi. Shuning uchun ham qovushqoqlik erituvchilardan turlicha bo`ladi.
III. Tajriba qismi
3. Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fraksiyalarga ajratish.
Polimerlarni fraksiyalarga ajratish ular eruvchanligining molekulyar og`irligiga bog`liq ekanligiga asoslangan chunki, molekulyar og`irligi katta bo`lgan gomologlar oz, kichik bo`lganlari esa ko`p eriydi polimer eritmasiga cho`ktiruvchi qo`shilganda ham kattaroq molekulalar oldin cho`kadi.Lekin polimerlarning fraksiyalarga ajratishda ham og`irligi bir xil bo`lgan molekulalarni ajratib bo`lmaydi. Chunki erituvchilardan og`irligi jihatdan bir-biridan kam farq qiladigan moddalarni alohida- alohida eritish xususiyati bo`lmaydi. Natijada fraksiyalarga ajralgan polimer hamda aralashmadan iborat bo`lib, polidisperslik darajasi avvalgiga qaraganda ancha kamaygan bo`ladi. [13].Fraksiyalarga ajratish 2 xil bo`ladi.Preparativ fraksiyalash bunda polimer yoki sopolimer fraksiyalarga ajratib olinib bularning xossalari maxsus usullar bilan tekshiriladi.Analitik fraksiyalash bunda fraksiyalarga alohida ajratib olinmay, tajribalar orqali taqsimlanish diagrammasi chiziladi.Vinilxloridning vinilasetat bilan sopolimer fraksiyalarga ajratishda preparativ fraksiyalashning fraksiyalab cho’ktirish usulidan foydalandik.[26]. Dastlab sopolimer uchun eng yaxshi erituvchi tanlash kerak. Buning uchun og`zi yopiladigan proberkaga maydalangan sopolimer namunasidan 1 gramm va erituvchilardan (suv, benzol, toluol, aseton, spirt, kselol, xloroform va tetraxlormetan). 15 ml solib xona temproturasida 1 sutka saqladik. Proberkalar vaqti-vaqti bilan chayqalib turadi. Natijada sopolimer spirtga, kselolga yaxshi erish titroxlormetanda bo’kkanligi suv, benzol, toluol aseton va xloroformlarda esa, erimasligi aniqlandi. Spirtli sistemalar uchun eng yaxshi cho`ktiruvchi suv, bo`lganligi uchun biz erituvchi sifatida spirtni cho`ktiruvchi sifatida esa suvni tanladik. 2 og`izli kolbada sopolimerning 200 ml li to`yingan eritmasini tayyorladik, erimay qolgan qismi va qo`shimchalardan filtirlash orqali tozaladik. Tiniq sopolimer eritmasiga byuretka orqali 2 ml suv (cho`ktiruvchi) qo`shib aralashtirilganda, eritma loyqalanadi. Loyqalangan eritmaning ajratgich voronkaga solib 1-1,5 soat tindirib qo`ydik. Bu vaqt ichida eng katta makromolekulalar cho`kib eritma tiniydi. Ajratgich voronkaning ostgi qismida 1-franksiyani ajratib oldik. Keyin eritma loyqalanguncha suv cho`ktiruvchi qo`shib tindirib 2-fransiyani ajratib oldik. Shu tartibda 6 ta fraksiyaga ajratib oldik. Sopolimer fraksiyalarga ajratishdan asosiy maqsad shu sopolimer erituvchisi va cho`ktiruvchisini tanlash, hamda, har bir fraksiyani harakteristik qovushqoqligini [η] aniqlash orqali molekulyar massasini topish.3.2. Bo`kish tezligi darajasini aniqlash.Yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyuqliklarni o`ziga yutishi (yoki singdirish) jarayoni natijasida polimer hajmiy o`zgarish hodisasiga bo`kish deyiladi. Bo`kish jarayonida polimer makromolekulasi suyuqlikni yoki uni bug`larini o`ziga yutib suyuqlik molekulalari ta`sirida uning hajmi hamda massasi ortadi va natijasida mikroskopik bir jinsligini tuzilishi o`zgarib, u yumshoq qovushqoq va cho`ziluvchan bo`lib qoladi.Yu.M.B.larning bo`kishi va erishi ularning molekulyar massasiga bog`liqdir. Molekulyar massa qanchalik katta bo`lsa, bo`kish va erish shunchalik qiyin bo`ladi. Molekulyar massaning kamayishi bilan polimerning erishi quyi molekulyar birikmalarning erishiga o`xshab ketadi.[27].Bo`kish miqdorini aniqlash maqsadida polimerning bo`kishda bo`kish darajasi degan tushunchadan foydalaniladi:Bu yerda
m0 – polimer yoki sopolimerning bo`kishgacha bo`lgan massasi,
m- bo`kishdan keyingi massasi.Namunaning bo`kish darajasini uning hajmi o`zgarish orqali ham aniqlash mumkin.Polimerlanish jarayonlari. Molekulasida bir yoki bir necha xil aktiv funktsional gruppalari bo’lgan quyi molekulyar moddalar  monomer molekulalarining o’zaro birikib, yuqori molekulyar birikma hosil qilish jarayoniga polimerlanish deyiladi.
Polimerlanish jarayonida qatnashayotgan quyi molekulyar moddalarning soniga qarab  gomopolimerlanish (faqat bitta modda qatnashsa) va sopolimerlanish (ikki va undan ortiq modda qatnashsa) jarayoni sodir bo’ladi.Polimerlanish jarayonida yuqori molekulyar birimalardan boshqa qo’shimcha mahsulot hosil bo’lmaydi, chunki jarayon nihoyasida hosil bo’lgan polimer tarkibi dastlabki moddaning tarkibiga mos kelishi kerak. Shu sababli polimerlanish jarayonini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin:polimerlanish
nM--------------------------→ (—M—)n
Polimerlanish jarayoniga kirisha oladigan quyi molekulyar moddalar --- monomerlar bo’lib, ular o’zaro birikishidan polimerlar hosil bo’ladi.Molekulasi tarkibida qo’shbog’, uchlamchi bog’ bilan bog’langan atomlarga ega bo’lgan, shuningdek yopiq xalqali quyi molekulyar moddalar polimerlanish jarayoniga kirisha oladi.Polimerlanish jarayoni asosan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’larning uzilib monomer zvenolari orasida yangi birlamchi bog’lar hosil qilishi orqali amalga oshishi mumkin. Masalan:
CH2 = CH + CH2 = CH + CH2 = CH + …→ — CH2 —CH—CH2—CH—CH2—CH— …
CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + . . . → - CH2 - CH2 - NH-CH2-CH2-NH-CH2-CH2-NH-
Shu bilan bir qatorda polimerlanish jarayonlari monomerlarning tabiatiga, aktivligiga va jarayon sharoitiga qarab molekulalararo ta‘sir natijasida geterologik parchalanish, ya‘ni ionlarga ajralish yoki gomolitik parchalanish, ya‘ni aktiv erkin radikallar hosil bo’lishi natijasida polimerlanish jarayoni amalga oshadi.Ba‘zi hollarda polimerlanish jarayoni, zaryad uzatuvchi komplekslar (ZUK) ta‘sirida sodir bo’ladi. Polimerlanish natijasida monomer molekulasi tuzilishidagi toyinmagan bog’lar, toyingan birlamchi valent bog’larga aylanadi: dien uglevodorodlarda esa qo’shbog’lar kamayib boradi.Masalan:
n CH2 = CH ― C = CH2 → . . . [ ― CH2 ― C = CH ― CH2_― ]n CH3 CH3
Yuqorida qayd etilgan toyinmagan uglevodorodlar va ularning bir qator hosilalaridan polimerlanish tufayli sanoat uchun qimmatli xomashyo hisoblangan karbozanjirli yuqori molekulyar birikmalar olinadi. Bular orasida polietilen, polipropilen har xil fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polibutilen, polivinilxlorid, poliviniledenxlorid, polivinilftorid, turli xil kauchuklar, teflon, yuqori haroratga chidamli ftoroplastlar, poliakrilatlar, polivinilatsetatlar, poliakrilonitril va ularning o’zaro polimerlanishidan hosil bo’lgan sopolimerlar ko’plab ishlab chiqarilmoqda. Sintetik tola, sun‘iy charm va plastmassalarning qator turlarini ishlab chiqarishda, asosan, etilen va uning hosilalari polimerlanadi.Tarkibida ikki qo’shbog’ bo’lgan dien, uchlamchi bog’i bo’lgan atsetilen uglevodorodlarning polimerlari asosida kauchuklar, yuqori temperaturaga chidamli materiallar olinadi.Polimerlanish jarayoniga molekulasi tarkibida geteroatomi bo’lgan organik moddalar ham kirisha oladi, natijada geterozanjirli yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’ladi. Masalan: formaldegid, formaldoksim va nitrillarning polimerlanishi quyidagicha sodir bo’ladi:
n CH2 = O → . . . — CH2 — O — CH2 — O ― CH2 ― O . . .
n CH2 = NOH → . . . CH2 — N — CH2 — N — CH2 — N — . . .
n R — C ≡ N → . . . — C = N — C = N — C = N — . . .
|Shuningdek, yopiq xalqali tuzilishga ega bo’lgan geteroorganik birikmalarning polimerlanishi natijasida ham geterozanjirli chiziqli tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: etilenoksiddan polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam hosil bo’ladi:Polimerlanish jarayonida yopiq zanjirli monomerlardan chiziqli polimerlarning olinishi o’ziga xos jarayon bo’lib, uni keyinroq mufassal ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. O’ttizinchi yillarda N. N. Semyonov tomonidan alohida jarayonlar (zanjir reaktsiyalar) nazariyasining asoslari yaratilgandan keyin ko’pgina ximiyaviy reaktsiyalar aynan zanjirli mexanizm asosida kechishi har tomonlama ilmiy asoslanib, amaliy tajribalar orqali tasdiqlandi.Polimerlanish reaktsiyasi tezligiga qarab zanjirli va bosqichli bo’ladi. Bosqichli polimerlanishda monomer molekulalarining birlashishi kichik tezlikda boradi. Bunda migratsion polimerlanish sodir bo’ladi. Bunda reaktsiya barqaror oraliq moddalar hosil bo’lishi bilan o’tadi. Agar oraliq mahsulotlar beqaror va umri qisqa bo’lsa, zanjir mexanizmga ega polimerlanish sodir bo’ladi. Monomerlarning bosqichli polimerlanishida hosil bo’layotgan makromolekulaning molekulyar massasi kichik bo’ladi. Lekin zanjirli polimerlanishda hosil bo’lgan polimerlarning massasi katta, mingdan tortib bir necha o’n millionlarni tashkil qiladi. Bu holda chiziqli makromolekulalar hosil bo’ladi. Zanjirli mexanizmda monomerlarning polimerlanish darajasi yoki molekulyar massasi jarayonning borish tezligiga qarab birdaniga eng yuqori qiymatiga erishadi. Bundan yuqori molekulyar moddalar o’rtacha molekulyar massasi va polidisperslik darajasi, hosil bo’layotgan mahsulotning asosiy xossalari polimerlanish jarayonining xarakteriga va uning kinetikasiga bog’liq bo’ladi. Bosqichli jarayonni reaktsiyaning istalgan vaqtida to’xtatish va hosil bo’lgan dimer, trimer, tetramer, oligomer va shu kabi birikmalarni sof holda ajratib olish mumkin. Bunda dastlabki monomerning o’zaro birikish, oraliq mahsulotlarning bir-biri bilan yoki monomer bilan reaktsiyaga kirishish xususiyatlari deyarli bir xil bo’ladi, ikkita (yana yangi) monomer molekulasining o’zaro birikish reaktsiyasi amalga oshishi uchun talaygina energiya talab qilinadi (chunki monomerlar aktivlanganidagina reaktsiyaga kirisha oladi).Polimerlanish jarayoni monomer molekulalarining o’zaro va oraliq mahsulotlar bilan birikishi uchun reaktsiyaga kirishayotgan molekuladan biror atomning tezda boshqa molekulaga ko’chishi, ya‘ni “migratsiyasi” natijasida ham sodir bo’la oladi. Polimerlanishning bu turiga bosqichli yoki migratsion polimerlanish deyilib, jarayon monomer molekulasidagi aktiv atomning (yoki ionning) ko’chishi natijasida roy beradi.Polimerlanishning bu turiga izobutilenning sulfat kislota ta‘sirida polimerlanish misol bo’la oladi.
CH3 CH3 CH3 CH3
CH2 = C + CH2 – C → CH3 – C – CH = C
CH3 CH3 CH3 CH3
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
CH3 – C – CH = C + n CH2 = C → H— CH2 –C —CH2–C–CH = C
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
Olifenlar va ularning hosilalari orasida izobutilenga o’xshash bunday talabga javob beradigan monomerlar deyarli kam, shuning uchun polimerlanishning bu turi olifenlarda kam uchraydi. Biroq shunday qator monomerlar mavjudki, ular ma‘lum sharoitda, migratsion polimerlanadi, lekin dastlabki monomer zvenosining tarkibi oxirgi mahsulot tarkibi va tuzilishi bilan ham farqli ravishda o’zgaradi. Bunday polimerlanish jarayoni polimer makromolekulasining ichki qismida yangi bog’lanishlarning hosil bo’lishi bilan yoxud bir yoki bir necha atomlar guruhi zanjir boylab ko’chishi yoki jarayon davomida quyi molekulyar moddalar ajralib chiqishi bilan boshqa jarayonlardan farq qiladi. Ba‘zi hollarda dien uglevodorodlarning polimerlanish jarayonida, aniqrog’i zanjirning o’sishi paytida monomer xalqasining ichki qismida yangi atomlararo bog’lanishlar hosil bo’lishi natijasida zanjir uchida yopiq xalqali monomer qismlari hosil bo’ladi. Masalan:
CH2 = CH – CH = CH2 + CH2 CH2 →—CH2—CH = CH—CH2—CH2
CH CH CH` CH
CH2 CH2 CH2 CH2
CH2 CH2→ —CH2—CH = CH—CH2 — CH2 - CH CH—___
CH2 CH2
CH2
Bunday jarayon paytida nafaqat 5 – 6 a‘zoli yopiq halqa hosil bo’lishi kuzatiladi. Ichki va maleulalararo polimilanishda qo’shbog’lar hamda funktsional gruppalar orqali ajratilgan tuzilishdagi monomerlarning polimerlanishi tufayli yopiq geterohalqali yuqori molekulyar moddalar hosil bо‘o’lishi kuzatiladi. Bunday monomerlar gruppasiga divinilatsetatlar, diallilefirlar, diallilammoniyli tuzlari va xokazolar kiradi.
Ba‘zi yopiq zanjirli toyinmagan monomerlarning polimerlanishi natijasida ham zanjirning ichki qismida qo’shimcha yangi bog’lar hosil qilgan yopiqzanjirli polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: 1,4 – dimetiltsiklogeksanning polimerlanishi natijasida poli 1,4 – dimetiltsiklogeksan, shuningdek, 1,5 – tsiklooktadien polimerlanganda poli 1,5 – tsiklooktadien hosil bo’ladi.
n CH2 = CH2 → [ — CH2 — CH2 — ]n
Zanjirning rivojlanish davrida bir yoki bir necha atomlar gruppasining ko’chishi (yoki siljishi ) bilan boradigan polimerlanish jarayonida ko’pincha vodorod atomining gidrid yoki proton holida ko’chishi kuzatiladi. Masalan: molekulasi tarmoqlangan tuzilishga ega bo’lgan α - olefinlar kationli polimerlanganda:
CH3 CH3 CH3 CH3 CH
| | | | |
R+ + CH2 = C → R—CH2—C ++ CH2 = C → R – CH2 – C – CH2 – C+
| | | | |
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
Xuddi shuningdek, ba‘zi amidlarning polimerlanishi
R+CH2=CH—C— NH2 → R—CH2—CH2—C—NH+→
║ ║
O O
→R—CH2 —CH2—C— N+ + CH2 = CH—C—NH2→

║ | ║
O H O

→R——CH2 —CH2—C— N ——CH2 —CH2—C—NH+
║ | ║
O H O
yoki propilenning va boshqa monomerlarning katalizatorlar ishtirokida polimerlanishida ham xuddi shu ahvol kuzatiladi. Bulardan tashqari polimerlanish jarayonida N atomidan og’irroq atomlar yoki atomlar gruppasining migratsiyasi ham ba‘zi hollarda kuzatiladi. Masalan, xlor ioni yoki metil gruppasi va boshqa atomlar gruppasining reaktsiya natijasida ko’chishi kabi hollar haqida keyinroq izomerizatsion polimerlanish qismida batafsil to’xtalib o’tamiz.Umumiy holda polimerlanish jarayonini zanjirning o’sishiga olib keladigan aktiv markazning tabiatiga va zanjirning o’sish qonuniyatiga qarab bir-biridan quyidagicha ajratiladi.
1. R a d i k a l p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markazi sifatida, monomer molekulasining gomolitik parchalanishi natijasida hosil bo’lgan erkin radikallar muhim rol oynaydi.
2. I o n l i p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markaz sifatida qo’shbog’ning geterolitik parchalanish natijasida hosil bo’lgan ionlar yoki ion-radikallar asosiy omil hisoblanadi. Demak, polimerlanish jarayonida o’sayotgan makromolekulalarni m a k r o r a d i k a l l a r (radikal polimerlanishda) makroionlar (ionli polimerlanishda) hosil qiladi. Shunday qilib, polimerlanish jarayoni o’ziga xos murakkab sistema bo’lib, boshqa zanjirli ximiyaviy jarayonlar kabi asosan uchta oddiy reaktsiyalardan: aktiv markazning paydo bo’lishi, zanjirlarning o’sishi va zanjirlarning uzilishi kabi bosqichlardan iboratdir.Aktiv markazning hosil bo’lishi uchun katta energiya talab qilinadi. Shu sababdan bu bosqich kichik tezlik bilan boradi. Tashqaridan berilgan energiya (issiqlik, yorug’lik, ultrabinafsha nur, radiatsion, rentgen va lazer nurlari hamda ximiyaviy energiya) yordamida monomer molekulasidagi ximiyaviy bog’ning uzilishi natijasida monomer aktivlanadi, ya‘ni molekula birikish yoki o’sish xususiyatiga ega bo’ladigan aktiv markaz hosil qiladi:
M1—→ M*1
Makromolekula zanjirning o’sishi kam miqdor energiya talab qilsa, bu jarayon juda katta tezlik bilan boradi.
M1* + M2→ M2 * M2* + M1 → M3 * M*n-1 + M1 → Mn* Bu yerda: M1 - monomer molekulasi
M2*; M3*; M*n-1 } o’sayotgan radikallar.
Makromolekulyar zanjirning o’sish jarayoni, ya‘ni polimer zanjirning quyi qismidagi monomer bo’g’inning aktivligi yo’qolguncha yoki monomer miqdorining hammasi sarflanib tugaguncha davom etishi mumkin.Zanjirning uzilishi ko’p miqdordagi energiyani talab qilmasa polimerlanish nisbatan yuqori tezlikda davom etadi:
(M*)n+1 → ( (M*n)n + M*)
Zanjirning uzilish jarayonida makromolekula zanjirining o’sish tezligi, uning uzilish tezligidan qancha katta bo’lsa, hosil bo’layotgan polimer makromolekulasining uzunligi shuncha katta bo’ladi. Demak, makromolekulaning katta yoki kichikligi o’lchami va undan zanjirning uzunligi haqida o’rtacha molekulyar massasi aynan shu ikkala jarayon tezliklarining nisbatiga bog’liqdir. Hozirgi paytda yuqori molekulyar moddalarning keng tarqalgan sintez qilish uslublaridan biri radikal polimerlanishdan iborat.Ikki yoki undan ortiq tur monomerlarning birgalikda polimerlanish jarayoni s o p o l i m y e r l a n i sh jarayoni deyiladi; hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar esa s o p o l i m e r l a r deb ataladi. Sopolimerlar makromolekulasining tarkibi reaktsiya uchun olingan monomerlarning molekula qoldiqlaridan bo’g’inlaridan tashkil topdi. Makromolekulaning tarkibi faqat bir xil monomer molekula bo’g’inlaridan tashkil topgan polimerlar g o m o p o l i m e r l a r deyiladi. Gomopolimerlanish jarayonida faqat bir turdagi o’sayotgan zanjirni tashkil etsa, sopolimerlanish esa bir necha xil ko’rinishdagi o’sayotgan zanjirlardan iborat bo’ladi. Hozirgi paytda ikki monomerdan tashkil topgan binar sistemalarning sopolimerlanish quyidagi sxema tarzida ifodalanadi:
n M1 + n M2 —→ . . . — M1 — M1 — M1 — M2 — M2 — M2 — M1 — M2 — M1 - M2 — . . . Bu jarayon umumiy holda M1 va M2 monomerlarning aktiv radikal ta‘sirida o’zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida yangi aktiv markazlar hosil qilib, ulardan biri M1  monomer molekulasi bilan o’zaro birikishi mumkin. Bu reaktsiyalarning sodir bo’lish ehtimolligini amaliy tajribalar yordamida aniqlash mumkin.Demak, polimerlanish xususiyati har xil bo’lgan ikki monomer aralashmasining sopolimerlanishidan hosil makro molekulalar tarkibi har ikkala monomer bo’g’inlaridan iborat bo’ladi. Bu holda o’sayotgan makroradikallar polimerlanishda ishtirok etayotgan monomerlarning har ikkalasi bilan ham reaktsiyaga kirishgan bo’ladi. Demak, o’sayotgan makroradikalning xarakteri asosan o’sayotgan zanjir uchidagi monomer bo’g’in xossasiga bog’liq bo’ladi.Sopolimerlanish jarayonida o’sayotgan radikallar bilan monomerlarning o’zaro ta‘sirlashuvi natijasida to’rt turdagi reaktsiya sodir bo’ladi.
Agar M1 va M2 monomerlardan aktiv markazlar osil bo’lish tezligini υ1,1 , υ2,2 va tezlik doimiyliklarini υ1,1 , va υ2,2 bilan, oraliq reaktsiyalar tezliklarini υ 1,2 , υ 2,1 va K 1,2 , K 2,1 bilan belgilasak, u holda sopolimerlanish jarayonlar quyidagi elementlar reaktsiyalardan iborat bo’lad
I. M1 + M1 ——→ Mֹ1 I. υ1,1 = K1,1 [M·1] [ M
II. M·1 + M2 ——→ M·2 II. υ1,2 = K1,2 [M·1] [ M
III. M·2 + M2 ——→ M·2 III. υ2,2 = K2,2
IV. M·2 + M1 ——→ M·1 IV. υ2,1 = K2,2 [ M·2] [ M1]
Keltirilgan reaktsiyalardan qaysi birining tezligi kattaroq bo’lsa, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi, o’sha reaktsiyaga muvofiq birikayotgan monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi.

Demak, mana shu to’rt xil reaktsiyalar yordamida monomerlarning umumiy sarf bo’lish tezligi I va IV reaktsiyalarda kuzatilgani uchun bu quyidagi tenglama bilan ifodalanadi.

d [M1]
— ——— R1,1 [M·1] [M1] + R2,1 [M·2] [M1] (1)
dt
M2 monomerning sarf bo’lish tezligi II va III reaktsiyalarga kuzatilgani uchun:
d [M2]
— ——— R2,2 [M·2] [M2] + R1,2 [M·2] [M2] (2)dt
(1) va (2) tenglamani o’zaro bir-biriga bo’lganimizda quyidagi nisbatga ega bo’lamiz.
d [M1] R1,1 [M·1] [M1] + R1,2 [M·2] [M1]
——— = ————————————— (3)
d [M2] R2,2 [M·2] [M2] + R1,2 [M·1] [M2]
Makroradikal M2 radikaldan M1 radikalga uzatilishi, ya‘ni II va IV elementar reaktsiyalarning takrorlanishi tufayli, bu reaktsiyalar orasida muvozanat qaror topadi:
R1,2 [M·1] [M2] = R2,1 [M·2] [M1bundan

R1,2[M·1] [M2]

[M·2] = —————— (4)
R2,1 [M1]
Haqiqatan ham M1 — M2 — M2 11 reaktsiyaning tezligi M2 — M1 — M1 1V reaktsiyanikiga nisbatan ortiqroq bo’lsa, reaktsion muhitda M2 radikalning miqdori ortadi. Natijada 11 elementar reaktsiya yuqori tezlikda boradi. Ya‘ni aktiv markazning M1 dan M2 ga M2 radikaldan M1 radikalga uzatilish tezligi M1 va M2 monomerlardan aktiv markaz hosil bo’lish tezligiga qaraganda ortiq bo‘ladi. Natijada 11 va 1V reaktsiyalar o’rtasida dinamik muvozanat qaror topadi. Shu sababdan (3) tenglamadan R2,1[M·2] [M1] ning o’rniga R1,2 [M·2] [M2] ni qoyib, hosil bo’lgan tenglamani har ikki tomonini [M1]/R2,2 ga bo’lib, soddalashtiramiz.
R1,1
—— [M1] + [M2]
d [M] R1,1 [M·1] [M1] + R1,2 [M·1] [M2] [M1] R1,1
——— = ——――————————— = ————— ———— (5)
d [M2] R2,2 R1,2 [M·1] [M2]2 [M2] R2,2
——— . —————— + R1,2[M·] [M2] ——— [M2] [M1]
R2,1 [M1] R2,1
Bundan monomerlarning nisbiy aktivligini, ularning o’zaro reaktsiyaga kirishish tezlik konstantalari orasidagi nisbat orqali ifodalash mumkin bo’ladi. M1 monomerning nisbiy aktivligini r1 va M2 monomernikini esa r2 bilan ishoralaymiz va bu ifoda sopolimerlanish doimiyligi deb ataladi. Ularning qiymatini (5) tenglamadagi o’rniga qoysak, sopolimerlanish jarayoni uchun differentsial tenglamaga ega bo’lamiz:
d [M1] [M1] r1 [M1] + [M2]
——— = —— • —————— (6)
d [M2] [M2] r2 [M2] + [M1]
Bunda r1 va r2 kattaliklar monomerlar molekulalarning bir-biri bilan o’zaro birika olish imkoniyatining tarkibiy qiymatlarini ko’rsatadi. Bu doimiyliklar ba‘zi bir sistemalar uchun o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi. Bu tenglama Mayo — Lyuisning sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi deb yuritiladi. Shunday qilib, yuqoridagi tengldama juda qisqa vaqt ichida hosil bo’layotgan sopolimerning differentsial tarkibini d [M1] / d [M2] ifodalaydi, ya‘ni polimerlanish jarayonining ma‘lum paytida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini aniqlashga imkon yaratadi. Agar keltirib chiqarilgan differentsial tenglama (6) ni integrallasak:
[M1] [M1] r1 [M1] + [M2] (7)
——— = —— • ——————
[M2] [M2] r2 [M2] + [M1]

ifodasiga ega bo’lamiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibidan farq qiladi va monomerlarning reaktsion aktivliklariga (r1 va r2 ga) bog’liq ravishda o’zgaradi.

Sopolimerlanish doimiyliklarining qiymatini aniqlash uchun odatda M1 va M2 monomerlar aralashmasidan hosil bo’lgan sopolimer tarkibini bilish kifoya qiladi. Umumiy holda sopolimerning tarkibi monomerlar aralashmasining tarkibidan ancha farq qiladi, ya‘ni jarayon davomida aralashmaning tarkibi o’zgarib boradi, chunki sistemada faolroq monomer miqdori kamayib, sustroq monomer miqdori nisbatan ortib boradi. Binobarin, sopolimer tarkibi ham o’zgarib boradi. Polimerlanish darajasining katta qiymatlarida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini Mayo — Lyuis tenglamasi yordamida aniqlab bo’lmaydi. Shu sababdan Abkin bu tenglamani soddalashtirib, polimerlanish jarayonining katta qiymatlari uchun Mayo Lyuisning to’liq integral tenglamasini taklif qildi:
lg M1/M01
r1= ———— [ [M02]/[M01] r2 + 1] - [M02]/[M01] (8)
lgM2/M02
(8) integrallangandan keyin Mayo – L’yuis – Abkin tenglamasi hosil bo’ladi.
[M2] r2 [M02] [M1] 1 – r1.r2 (r1-1)[M1]/[M2] – r2 + 1lg ——— = ——— lg ——— ——— - —————lg ———————————— (9)
[M02] 1 – r2 [M01] [M2] (1-r1)(1-r2) (r1 – 1)[M01][M02] – r2 + 1
bu yerda [M01] va [M02] M1 va M2 monomerlarning aralashmasidagi dastlabki molyar miqdorlari. Sopolimer tarkibini miqdoriy hamda grafik usulda aniqlash uchun monomerlarning absolyut molyar miqdorlari o’rniga ularning aralashma tarkibidagi dastlabki molyar miqdorlarini (f1, f2 ni ) va sopolimer tarkibidagi miqdorlari (F1 va F2 ) bilan ifodalaymiz. Sopolimer tarkibidagi monomerlarning molyar miqdorlari quyidagi tenglamalar yordamida hisoblab topiladi.
F1 = r1f22 + f2f1 / f2f12 + 2f1f2+ r2f22 (10) F = 1 – F1 = r2f22 + f2f1 / r1f12 + 2f1f2+ r2f22 (11)Sopolimer tarkibining monomer aralashmasi tarkibiga bog’liqlik diagrammasi — sopolimer tarkibining egri chiziqlari deb yuritiladi.I. Hol. r1 = 1, r2 = 1. Bu holda o’sayotgan makroradikal har ikki monomer molekulalarini bir xil tezlik bilan biriktirib oladi. Demak, polimerlanish jarayoni har bir monomerning erkin radikali o’z monomerini ham, “begona ” monomerni ham bir xil tezlik bilan biriktiradi. Natijada sopolimerning tarkibi dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qilmaydi va azeotrop aralashma hosil bo’ladi. Sistemada azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishi uchun quyidagi nisbatlar tengligi qaror topishi kerak:
d [M1] [M1]n [M1] r1 [M1] + [M2]—―— = ―— = —— bo’lsa, ————―— = 1.
d [M2] [M2]n [M2] r2 [M2] + [M1]u holda, [M1] (r1 — 1) = [M2] (r2 — 1) bundan [M1] r2 — 1
— = ——— (12)
[M2] r1 — 1
Agar [M1] / [M2] nisbat (12) tenglamadagi holni qanoatlantirsa, monomer tarkibi sopolimerlanish jarayoni davrida o’zgarmasdan qolib, dastlabki monomerlar aralashmasining tarkibiga mos keladi. U holda (12) tenglamaning o’ng tomonining fizikaviy ma‘nosi:nisbatan noldan katta qiymatlari uchun azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishini ko’rsatadi. Chunki monomerlar miqdorlarining o’zaro nisbati manfiy qiymatga ega bo’lmasligi kerak. Demak, r1 < 1 , r2 < 1 yoki r1 > 1 , r2 > 1 holatda ham o’sayotgan makroradikal “o’z” monomerini ham (R1,1 > R1,2 va R2,2 > R2,1) “begona” monomerni ham (R1,1 < R1,2 va R2,2 < R2,1) bir xil tartibda biriktiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Asqarov M.A., Ismoilov I.I. Polimerlar kimyosi va fizikasi. Toshkent,
O'zbekiston, 2004.
2. Asqarov M., Ismoilov R., Ro'ziyev R., Toshev I. Polimerlar fizikasi va
kimyosi. Toshkent, TURON-IQBOL, 2006.
3. Asqarov M.A., Ismoilov I.I. Polimerlar kimyosi va fizikasidan amaliy
mashg'ulotlar. Toshkent, Yangi asr avlodi, 2006, 200 b.
4. Ismoilov I.I., Rafikov A.S. Polimerlanishni donor-akseptor mexanizmi.
Toshkent, TKTI, 2003.
5. Musaev U.N., Boboev U.M., Kurbonov Sh.A., Xakimjonov B.Sh.,
Muhamadiev M.G. Polimerlar kimyosidan praktikum. Toshkent, ―Universitet‖,
2001, 330 b.
6. Rashidova S.Sh., Nadjimutdinov N.N., Usmonov T.I. Polimerlar
kimyosiga kirish. Toshkent. 2003. 63 b.
N.A.Parpiyev, A.Muftaxov, X.Raximov. "Anorganik kimyo". T.,O'zbekiston. 2003 y.
Қ.Ахмеров, А.Жалилов, Р.Сайфутдинов. Умумий ва анорганик кимё. Тошкент: Ўзбекистон, 2003.
Тошпўлатов Ю.Т., Исҳоков Ш.С. Анорганик кимё. Тошкент: Ўқитувчи, 1992.
Yoriyev O.M. va b. Umumiy va noorganik kimyodan masala va mashqlar to`plami. Toshkent. 2008.
Қодиров Э., Муфтахов А., Норов Ш. Анорганик кимёдан амалий машғулотлар. Тошкент: Ўзбекистон, 1996.
Yu.T.Toshpo'latov, Sh.S.Isakov "Anorganik kimyo", O'qituvchi, T., 1992 u.
4.A.Muftaxov. "Ximiyadan olimpiada masalalari va ularning yechimlari",T., 1993 u.
Elеktrоn tа`lim rеsurslаri:
1. www. tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
4.www.edu.uz
5.tdpu-INTRANET.Ped.
6. www.chemistry.ru
7. www.labchem.ru