Reja: Pedagogika fani, uning maqsadi

3. MAVZU Shaxs tarbiya ob'ekti va sub'ekti sifatida


REJA
1. Pedagogikada “shaxs” tushunchasining talqini.
2. Shaxsning shakllanishi va rivojlanishi omillari.
3. Turli yoshdagi o`quvchilarning tipologik xususiyatlari.
Pedagogikada “shaxs” tushunchasining talqini. Pedagogika uchun eng avvalo, “individ”, “shaxs”, “individuallik”, “rivojlanish”, “shakllanish” tushunchalarini tushunish zarur. Shaxsiyat bo'yicha ko'plab asarlarda bu tushunchalar ko'pincha chalkashib ketadi. Individ tushunchasi homo sapiens turi vakilining yagona tabiiy mavjudotini, inson jamoasining alohida vakilini bildiradi. Shaxs tushunchasi shaxsni tavsiflovchi va uning atrofidagi dunyoga bo'lgan munosabatlar tizimini belgilaydigan individual ijtimoiy-psixologik fazilatlar majmuini anglatadi. Shaxs - bu shaxs tomonidan ob'ektiv faoliyat va muloqotda olingan tizimli sifat, uni ijtimoiy munosabatlarga jalb qilish tomondan tavsiflaydi. Bunday xususiyat va fazilatlarga nutq, ong, ijtimoiy funktsiyalar (ota-onalar, o'qituvchilar, rahbarlar), shaxsning pozitsiyalari (moddiy va ma'naviy qadriyatlarga, jamiyatga, odamlarga, o'ziga, burchlariga munosabati va ularni anglash darajasi) kiradi. shaxsning axloqiy xarakteri, uning ijtimoiy munosabatlari. Shaxs fazilatlari muayyan faoliyatda, tashqi dunyo va odamlar bilan munosabatlarni rivojlantirishda, tafakkur va ongda, kognitiv jarayonlarda shakllanadi. Shaxsni har tomonlama barkamol shakllantirish va rivojlantirish ta’limning asosiy maqsadi hisoblanadi. Quyida shaxsning psixologik tuzilishining umumlashtirilgan sxemasi keltirilgan (V.T.Chepikov bo'yicha): Shaxsning tomonlari Shaxsning tomonlari komponentlari I Shaxsiy tajriba Kognitiv va predmet-amaliy faoliyat tajribasi Bilimlar Reproduktiv faoliyat tajribasi (malaka va ko'nikmalar). ko'nikmalar) ijodiy faoliyat tajribasi Individuallik Ijtimoiy xatti-harakatlar tajribasi Intellektual fazilatlar Axloqiy fazilatlar Estetik fazilatlar Jismoniy fazilatlar II Psixikaning funktsional mexanizmlari Idrok E'tibor Xotira Tafakkur Tasavvur nutq Psixomotor quyi tizimi "I" (o'zini o'zi qadrlash, da'volar darajasi) IIIy Tempera Qobiliyatlar “Shaxs” va “individuallik” tushunchalarini farqlash zarur. Individuallik tushunchasi oʻsha umumiy va birlik, bir shaxsni boshqasidan, bir shaxsni boshqasidan ajratib turadigan, ularga oʻziga xos goʻzallik va oʻziga xoslik beradigan narsalarni oʻz ichiga oladi (I.F. Xarlamov).
Individuallik - temperament, xarakter (masalan, muvozanatli-irodali va maqsadli shaxs), idrok etish, aql-zakovat, ehtiyojlar va qobiliyatlarning o'ziga xos xususiyatlarida namoyon bo'ladigan shaxsning ustun xususiyati sifatida tushuniladi. Individuallikning asosi anatomik va fiziologik moyilliklardir. Har bir inson individualdir, lekin har xil darajada. Biologik moyillik va qobiliyatlarning namoyon bo'lish darajasiga, ichki faoliyatga, muhit va tarbiyaga qarab, individuallik yorqin, obrazli, qarama-qarshi, o'zgaruvchan yoki aksincha, deyarli sezilmaydigan tarzda namoyon bo'ladi. Individuallik bir shaxsning boshqa shaxsdan oʻxshamasligi va farqlanishini xarakterlaydi, bu unga oʻziga xos goʻzallik va oʻziga xoslikni beradi, uning faoliyati va xulq-atvorining oʻziga xos uslubini belgilaydi. Demak, ishchi hamkasblaridan alohida mehnatsevarligi, biznesga oqilona yondashishi bilan ajralib turishi mumkin. O'qituvchining o'ziga xosligi uning chuqur bilimdonligi, pedagogik qarashlarining kengligi, bolalarga o'ziga xos yondashuvi, uning ishiga xos bo'lgan ijodiy intilishda namoyon bo'lishi mumkin. Bir shaxsning jonli individual namoyon bo'lishi har doim ziddiyatli vaziyatlarni yaratish bilan to'la bo'lgan boshqa xilma-xil shaxslar bilan to'qnashuvlarga olib kelishi mumkin (va muqarrar ravishda olib keladi). Umumiy ma'noda rivojlanish - bu biror narsaning yo'naltirilgan o'zgarishining progressiv jarayoni. Shaxsning rivojlanishi - bu psixik faoliyatning sifat jihatidan o'zgarishi, uning quyi bosqichlaridan yuqori darajaga o'tishi, xotira, idrok, g'oyalar, tasavvur, tafakkur, iroda, xarakter va boshqalarning yangi xususiyatlarining paydo bo'lishidir. individual shaxsiy fazilatlarning paydo bo'lishi, rivojlanishi va integratsiyasi natijasida yaxlit shaxs. 2. Shaxsning shakllanishi va rivojlanishi omillari. Shaxs rivojlanishining eng muhim omillari irsiyat, muhit, tarbiya, shuningdek, shaxsning o'zi faoliyatidir. Birinchi omil - bu irsiyat, ya'ni ota-onalar bilan biologik o'xshashliklarning avlodlarida ko'payish. Inson anatomik tuzilishini, fiziologik faoliyatini, organizmdagi moddalar almashinuvining turini, asab tizimining turi va plastikligini, asabiy reaktsiyalarning dinamizmi va tezligini, shartsiz reflekslarni (oziq-ovqat, mudofaa, yo'naltirish) meros qilib oladi. Biroq, bir odamni boshqasidan ajratib turadigan biologik xususiyatlar mavjud. Bu tabiiy moyilliklar - har xil faoliyat turlariga anatomik va fiziologik moyillikni aniqlaydigan individual, genetik jihatdan mustahkamlangan xususiyatlar.
Tabiiy moyilliklar umumiy xususiyatga ega bo'lib, biron bir faoliyat turiga yo'naltirilmaydi. Masalan, bola musiqaga moyil bo'lib tug'ilishi mumkin va uning aynan kim bo'lishi - opera yoki estrada xonandasi, bastakor, dirijyor yoki ijrochi musiqachi - uning qanday musiqiy faoliyat bilan shug'ullanishiga bog'liq. Demak, shaxsning shaxsiy fazilatlarining shakllanishi va rivojlanishi uning jamiyatdagi hayot sharoitlari, ya’ni tashqi omillar bilan bog’liqdir. Ijtimoiy hayot va faoliyat jarayonida tabiiy mayllar asosida insonda qobiliyatlar - shaxsning individual psixologik xususiyatlari shakllanadi, ularning mavjudligi shaxs tomonidan muayyan mehnat faoliyati turlarini muvaffaqiyatli bajarishni ta'minlaydi. Umumiy va maxsus qobiliyatlarni taqsimlang. Umumiy qobiliyatlar insonning bir vaqtning o'zida ko'plab faoliyatdagi muvaffaqiyatini belgilaydi. Bular "aqliy qobiliyatlar, qo'l harakatlarining nozikligi va aniqligi, rivojlangan xotira, mukammal nutq va boshqa bir qator". Maxsus qobiliyatlar insonning muayyan faoliyatdagi muvaffaqiyatini belgilaydi. Bularga matematik, musiqiy, tilshunoslik, adabiy, badiiy-ijodiy, texnik, sport, tashkiliy, iqtisodiy va hokazolar kiradi.Umumiy va maxsus qobiliyatlar bir-biri bilan uyg’unlashib, bir-birini to’ldiradi, o’rnini to’ldiradi, kuchaytiradi va boyitadi. Bitta qobiliyat, qanchalik rivojlangan bo'lmasin, hali ko'p yoki kamroq murakkab faoliyatning muvaffaqiyatini ta'minlamaydi. Bu bir qator shaxsiy xususiyatlarning optimal kombinatsiyasini talab qiladi. Murakkab faoliyatni a'lo darajada bajarish uchun asos yaratuvchi qobiliyatlar birikmasi iqtidorlilik deyiladi. Iqtidorning yuqori darajasi iste'dod, eng yuqori darajasi esa daho deb ataladi. Iste'dod, iste'dod, daho - bu inson qobiliyatining namoyon bo'lishining turli darajalari. Dahoning belgilari: keng bilimdonlik, e'tiborning keskinligi, katta ta'sirchanlik, sezgi, oldindan ko'rish in'omi, kuchli tasavvur, o'ziga xoslik, yuqori samaradorlik va o'zini o'zi tashkil etish, ijodiy faoliyatga intilish. O'z qobiliyatlarini kashf etmaydigan va rivojlantirmaydiganlar iste'dodsizlardir. Psixolog B.M. Teplov nerv sistemasining tipologik xususiyatlari insonning psixik xususiyatlarining shakllanishiga ta’sir etsa-da, ularning mazmunini belgilab bermasligini isbotladi. Ikkinchi omil - atrof-muhit, ya'ni odamga o'z-o'zidan ta'sir qiladigan turli xil tashqi hodisalar majmuasi. Geografik muhit turli xil tabiiy-iqlim sharoitlari va resurslarini o'z ichiga oladi.
U shaxsning turmush tarzi va mehnat faoliyati xarakteri orqali shaxsning rivojlanishi va shakllanishiga bilvosita ta'sir ko'rsatadi. G'arb mualliflarining ilmiy kontseptsiyalarida geografik muhitning asosiy roli talqinlari mavjud. Turli tarixiy davrlarda qulay geografik sharoitda yashovchi xalqlar tabiatning tayyor in’omlarini iste’mol qilib, o‘zlarining sanoat va ijtimoiy rivojlanish sur’atlarini “sekinlashtirdilar”. Shimoliy hududlardagi xalqlar esa, aksincha, o'zlarini uyushgan, og'ir turmush sharoitlariga qarshi kurashda qattiqlashgan, kuchli intellektual va sanoat salohiyatini barpo etganlar. Ammo baribir, zamonaviy sharoitda, ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida geografik muhit shaxsni rivojlantirish va uning mustaqil hayot va faoliyatga moslashish dasturini hal qila olmaydi. Inson kamoloti ko‘p jihatdan ijtimoiy muhit bilan belgilanadi: siyosiy tizim va davlat siyosati, fan, maktab, o‘qitish va ta’lim, mehnat va turmush sharoiti, oila, davlat madaniyati va an’analari, madaniyat, adabiyot, san’at ommaviy axborot vositalari. Hammasi uzoq o'rta. Ijtimoiy rivojlanishning turli bosqichlarida bir xil emas. Shu sababli, turli tarixiy davrlarda u ma'lum bir davrga xos bo'lgan shaxsiyatning boshqa turini shakllantirdi. Jamiyat madaniyatini o'zlashtirmagan bola ijtimoiy hayotga yaroqsiz bo'lib chiqadi, tabiatning o'zi unga xos bo'lgan narsani anglay olmaydi. Jamiyatdan tashqarida bola shaxsga aylanmaydi. Ammo bu omillarning birgalikdagi ta'siri ham har doim ham zarur shaxsiy xususiyatlarning shakllanishini ta'minlamaydi. Ichki muhit - bu insonning bevosita muhiti: oila, qarindoshlar, do'stlar, sinfdoshlar. Uchinchi omil - tarbiya shaxsning sifat va xususiyatlarini shakllantirish, uning qobiliyatlarini rivojlantirishning maqsadli, pedagogik jihatdan tashkil etilgan jarayoni sifatida. Kishilar hayoti va tarbiyasining turli sharoitlari, turli ijtimoiy guruhlarga mansubligi, o`zaro ta'siri va manfaatlarining kurashi turlicha ongni rivojlantiradi va shakllantiradi. Ta'lim irsiy jismoniy ma'lumotlarni, asabiy faoliyatning tug'ma turini o'zgartira olmaydi, geografik, ijtimoiy, uy yoki boshqa muhitning holatini o'zgartira olmaydi. Ammo bu rivojlanishga shakllantiruvchi ta'sir ko'rsatishi mumkin maxsus mashg'ulotlar va mashqlar (sport yutuqlari, salomatlikni mustahkamlash, qo'zg'alish va inhibisyon jarayonlarini yaxshilash, ya'ni asabiy jarayonlarning moslashuvchanligi va harakatchanligi), tabiiy irsiy xususiyatlarning barqarorligiga qat'iy tuzatish kiritish.
Ta'limni tashkil qilishda o'qituvchilar har xil faoliyat turlari insonning turli yosh davrlarida ma'lum qobiliyatlarini rivojlantirishga har xil ta'sir qilishini yodda tutishlari kerak. Shaxsiy rivojlanish etakchi faoliyatga bog'liq. Amaliyot shuni ko'rsatdiki, maqsadli ta'lim maxsus moyilliklarning rivojlanishini ta'minlaydi, ruhiy va jismoniy kuchlarni boshlaydi. Buni innovatsion o‘qituvchilarning muvaffaqiyati ham tasdiqlaydi. Noto'g'ri tarbiya insonda allaqachon rivojlangan narsalarni buzishi mumkin va tegishli sharoitlarning yo'qligi hatto ayniqsa iqtidorli shaxslarning rivojlanishini butunlay to'xtatishi mumkin. Faoliyat natijasida yuzaga kelgan yangi ehtiyojlar va ularni qondirish uchun mavjud imkoniyatlar bir qator keyingi qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Ular shaxsiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchidir. Bunday qarama-qarshiliklar yoshga bog'liq jismoniy va ma'naviy imkoniyatlar va eski munosabatlar shakllari, ong va xatti-harakatlar, yangi ehtiyojlar va oldingi imkoniyatlar, mavjud qobiliyatlar va rivojlanishning yuqori darajadagi ehtiyojlari va boshqalar o'rtasida yuzaga keladi. To'rtinchi omil - bu shaxsning o'zini o'zi tartibga soluvchi, o'zini o'zi harakatga keltiruvchi, o'zini o'zi rivojlantiruvchi, o'z-o'zini tarbiyalovchi shaxs sifatidagi faoliyati. Ko'p jihatdan inson o'zini yaratuvchisidir. Shaxsning faoliyati ikki jihatga ega: sof jismoniy va ruhiy. Bu ikki turdagi faoliyat shaxsda ko'plab kombinatsiyalarda namoyon bo'lishi mumkin: yuqori jismoniy faollik va past aqliy faollik; yuqori aqliy va past jismoniy; ikkalasining o'rtacha faolligi; ikkalasining ham past faolligi va boshqalar. Asosiy omil nima? Ta'lim nazariyasi uchun bu muammo, birinchi navbatda, pedagogik jarayonga yondashuv uning yechimiga qarab belgilanadiganligi sababli uslubiy ahamiyatga ega. Pedagogika va psixologiyada shaxsiyatni rivojlantirish jarayonida tashqi va ichki o'zaro ta'sir muammosi bo'yicha kamida uchta pozitsiyani ajratib ko'rsatish mumkin, ular bir-biriga mutlaqo zid bo'lmagan, ammo sezilarli darajada farq qiladi. Birinchi pozitsiya A.S.ga tegishli. Makarenko shuni ko'rsatadiki, tashqi ta'sirlar, umuman olganda, pedagogik jihatdan tashkil etilgan, shaxsning mohiyatini, boladagi ijtimoiy tamoyillarni belgilaydi, uning rivojlanishining ichki sharoitlariga vositachilik qiladi. Ajoyib o'qituvchining mavqei asosan u o'tkazgan ijtimoiy-pedagogik eksperimentning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilandi. Uning oldida qayta tarbiyalash, o'quvchilarining ichki dunyosini tubdan o'zgartirish, ularning qarashlarini tashkil etuvchi, ularning ichki motivlarini, xulq-atvor odatlarini belgilab beradigan ijtimoiy salbiy narsa bor edi.
Ijtimoiy rag'batlantirishning ta'limdagi etakchi roli g'oyasidan kelib chiqib, u bevosita va bilvosita pedagogik ta'sirlar bolaning ichki dunyosini yangi jamiyat g'oyalariga muvofiq ravishda keskin o'zgartirishini ta'minlashga harakat qildi. Lavozim A.S. Pedagogik jihatdan qarovsiz qolgan bolalarni muvaffaqiyatli qayta o'qitishga olib kelgan Makarenko, albatta, absolutizatsiya qilinmasligi kerak. Shubhasiz, qayta tarbiyalash vazifalari uni tashqi ijtimoiy rag'batlantirish va tashkiliy tamoyillarga ko'proq e'tibor berishga undadi. Bolaning etuk sotsialistik jamiyat sharoitida rivojlanishi, qoida tariqasida, uning ichki dunyosiga: qiziqishlari va intilishlariga, ongi va faoliyatiga, fuqarolik tuyg'ulariga va vijdoniga ko'proq tayanishga imkon beradi. S.L tomonidan tuzilgan ikkinchi pozitsiya. Rubinshteyn "tashqi sabablar o'zi tashqi ta'sirlarga bog'liq bo'lgan ichki sharoitlar orqali harakat qiladi"1 degan tezisni himoya qiladi. S.L. Rubinshteyn, shuningdek, A.S. Makarenko, ichki va tashqi shartlilikni tan oladi, lekin tashqi ta'sirlarning ta'siri bolaning ichki dunyosi tomonidan ularni qabul qilish darajasiga bog'liqligini ta'kidlaydi. Tarbiyaviy ta'sirning samaradorligi bolalarning xohish-istaklari, intilishlari, ruhiy holati, ularning shaxsiyatining yo'nalishi qanchalik hisobga olinishiga bog'liq. Biroq, bu pozitsiya, xuddi A.S. Makarenkoning so'zlariga ko'ra, boshqa ekstremalga tushib qolishdan qo'rqmasdan, "bepul ta'lim" illyuziyalariga berilmasdan mutlaqlashtirib bo'lmaydi, uning apologlari, ma'lumki, bolaning ichki dunyosini o'qituvchi emas, balki shakllantiradi, deb ta'kidladilar. qandaydir ibtidoiy mohiyat sifatida mavjud bo'lgan ichki sharoitlar ta'limdir. Nihoyat, A.N. tomonidan ishlab chiqilgan uchinchi pozitsiya. Leontiev, S.L.ning nuqtai nazarini tan olgan holda. Rubinshteyn insonga "u yoki bu ta'sir" holatlari uchun so'zsiz to'g'ri, "shaxsni alohida yaxlitlik sifatida" tushunish uchun uni etarli emas deb hisoblaydi. "Menga shunday tuyuladi", deydi A.N. Leontievning ta'kidlashicha, "muammoga yondashuvni topish uchun boshidanoq asl tezisni aylantirish kerak: ichki (mavzu) tashqi orqali harakat qiladi va shu bilan o'zini o'zgartiradi." Lavozim A.N. Leontieva muammoga umumiy yondashuvni chuqurlashtiradi, shaxsning faoliyati natijasida o'zini o'zgartiradigan ichki sharoitlarning rivojlanish dialektikasini tushuntiradi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, insondagi ichki narsa: uning qarashlari, e'tiqodlari, motivlari, qiziqishlari, qobiliyatlari - tashqi sharoit va sabablardan qat'i nazar, o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi va ular bilan o'zaro ta'sirdan tashqarida o'zgarmaydi. Shaxsning ichki ma'naviy dunyosi - bu odamlarning faoliyati natijasida o'zgarib turadigan tashqi dunyo bilan birlikdir.
Ko'rib chiqilgan pozitsiyalarning har biri juda ko'p qimmatli va qiziqarli narsalarni o'z ichiga oladi, chunki u atrofdagi voqelik bilan o'zaro munosabatda shaxs shakllanishining yagona va ko'p qirrali dialektik jarayonining u yoki bu tomonlarini aks ettiradi. Shu bilan birga, ta'lim jarayonini yaxlit tushunish asosida ichki va tashqi o'zaro ta'sirning umumiyligini to'liq ifoda etadigan pozitsiyani topish muhim deb o'ylayman. __________ 1-da asosiy Rubinshtein S.L. Borliq va ong. M., 1957, b. 226. Bu ma'no tashqi sabablar va ta'sirlarning paydo bo'lgan shaxsning ichki sharoitlariga nisbatan ustuvorligini boshlang'ich nuqtasi sifatida e'tirof etishdir. Ichki mayl, ma’naviyatning ilk nigohlari, go‘yo tashqi ta’sirlar ta’sirida urug‘lantirilib, boyitib boraveradi, ularning ta’sirida shakllanadi va faollashadi va ayni paytda atrofdagi voqelik ta’sirini o‘zgartirish shartiga aylanadi. Asosan, tashqi va ichki o'rtasida doimiy dialektik o'zaro ta'sir jarayoni mavjud bo'lib, unda ichki yoki tashqi samaradorlik ustunlik qiladi. Ichki sharoitlarning plastikligi va o‘zgaruvchanligidan foydalanib, tashqi ta’sir tashkilotchisi sifatida pedagogning vazifasi o‘sib borayotgan shaxsni shakllantirishda yetakchi rol o‘ynash, uni kamolotga yetkazish, faollik va ichki mavqeining barqarorligiga erishishdan iborat. uni barcha tashqi ta'sirlarni baholash va nazorat qilish qobiliyatiga ega qilish. Haqiqiy pedagogik ta'sir bolaning ichki dunyosiga nisbatan etakchi tamoyil, katalizator vazifasini bajaradi, talab qilinadigan faoliyatni mohirlik bilan faollashtiradi, o'z-o'zini tarbiyalashni tashkil qiladi, ham shaxs, ham jamiyat manfaatlari yo'lida rad etish va qarshilik holatlarini mohirlik bilan engib chiqadi. Tashqi va ichki o'zaro ta'sirning odatiy holatlarini ko'rib chiqing. Avvalo, tashqi ta'sir bolaning hayot istiqbollari va imkoniyatlariga mos keladigan, u tomonidan erkin qabul qilinadigan va uning ijtimoiy faolligi, takomillashishi va boyitishi uchun samarali rag'batga aylangan odatiy va shuning uchun eng tipik vaziyatni hisobga olishimiz kerak. ichki sharoitlar. Bu ichki va tashqi kuchli birlikka, shaxsning xatti-harakatlarining barqarorligi va barqarorligiga olib keladigan eng samarali o'zaro ta'sirning formulasi. Masalan, talaba matematikaga katta qiziqish bildiradi. U dasturiy ta'minot vazifalarini osongina va oddiygina "yorib" qiladi. O‘qituvchi unga matematika to‘garagiga yoki fakultativ darsga borishni taklif qildi. Shu bilan birga, ularning munosabatlari ma'lum darajada o'zgaradi.
Ular endi shunchaki o'qituvchi va o'quvchi emas, balki qiziqarli matematik muammolarni muhokama qiladigan hamkasblardir. Bunday sharoitda o'qituvchining talabaga ta'siri nihoyatda samarali bo'ladi. O'zaro munosabatlarning yana bir tipik holati tashqi pedagogik ta'sir bolaning barqaror kayfiyati va intilishlariga to'g'ri kelmasa sodir bo'ladi. Bunday holda, bolaning ongli ravishda qabul qilinishiga hissa qo'shadigan, u yoki bu faoliyatga bo'lgan ehtiyojni tushunishga olib keladigan tarbiyaviy ishlar talab qilinadi. Buni misol bilan ko'rsatamiz. Yettinchi sinfda o‘qiyotgan o‘smir otlarga qiziqib qoldi. U doimiy ravishda chorvachilik fermasiga, ippodromga bordi, chorvachilik bo'yicha mutaxassis va kuyovlar bilan tanishdi, hayvonlarni parvarish qilishda yordam berdi. Va o'qishni boshladi. Ilmiy ishlardagi orqada qolganligi haqidagi barcha shikoyatlarga u befarqlik bilan sukut saqladi. Talabaning sevimli mashg'uloti haqida bilib, o'qituvchi taktikani o'zgartirdi. Chorvachilik mutaxassisi bilan bolaga qo'yiladigan umumiy talablar haqida kelishib oldi. Asta-sekin, o'smir oddiy o'rganish yo'liga kirdi. O'zaro ta'sirning uchinchi tipik holati haqida gapirishimiz mumkin, agar tashqi pedagogik ta'sir nafaqat bolaning ichki dunyosiga to'g'ri kelsa, balki unga ochiq-oydin qarama-qarshi bo'lsa, boshidanoq rad etish, e'tibor bermaslik, faol qarshilik yoki himoya reaktsiyasiga duch keladi. ikkiyuzlamachi rasmiy rozilik. Shunday qilib, masalan, ota-onasi mast bo'lgan oltinchi sinf o'quvchisi bilan janjallashib, uni ko'chaga haydab yuborishdi. Maktabda hamma narsa bolani bezovta qildi. Har qanday izoh zo'ravon reaktsiyaga sabab bo'ldi, bu ko'pincha darsning buzilishiga olib keldi. Bu o'ziga xos norozilik, hissiy ozodlik edi, u tushunganidek, hech kim uni xafa qilishga haqqi yo'q edi. Yana bir misol. Beshinchi sinf o'quvchisi birinchi chorakda matematika darslariga borishni to'xtatdi. Undan nima uchun bunday qilganini so'rashganda, javob shunday bo'ldi: “U erda nima qilishim kerak! Nikolay Ivanovich men qodir emasman va hali ham hech narsani tushunmayman, dedi. Shuning uchun behuda o‘tirgandan ko‘ra, sayr qilishni afzal ko‘raman. Shunday qilib, biz xulosa qilamiz: ta'lim - bu shaxsning shakllanishi va rivojlanishining eng muhim omilidir. Faqat ilmiy asoslangan ta'lim ta'sirida va bolaning asab tizimining xususiyatlarini hisobga olgan holda, uning barcha a'zolarining rivojlanishini ta'minlaydigan, uning imkoniyatlarini hisobga olgan holda va tegishli faoliyatga, individual tabiiy moyilliklarni hisobga olgan holda tegishli shart-sharoitlarni yaratish mumkin. qobiliyatga aylanadi. 3. Turli yoshdagi o`quvchilarning tipologik xususiyatlari. Rivojlanish va tarbiya psixologiyasida bolalar va maktab o'quvchilari rivojlanishining quyidagi davrlarini ajratib ko'rsatish odatiy holdir: go'daklik (1 yoshgacha); erta bolalik (2-3 yosh);
maktabgacha yoshdagi (3-5 yosh); maktabgacha yoshdagi (5-6 yosh); boshlang'ich maktab yoshi (6-10 yosh); o'rta maktab yoki o'smirlik (11-15 yosh); katta maktab yoshi yoki erta yosh (15-18 yosh). Kichik maktab yoshi. Anatomik va fiziologik rivojlanish xususiyatlari: - skeletning mustahkamlanishi va mushaklarning o'sishining kuchayishi; - jismoniy ortiqcha yuklar zararli (masalan, uzun xat, charchagan jismoniy ish), stolda noto'g'ri o'tirish; - muntazam ravishda (chorakda kamida bir marta) tibbiy ko'rikdan o'tish, vazn, ko'rish, eshitishni tekshirish kerak. Ko'pincha, bu yoshda akademik ko'rsatkichlarning pasayishi jismoniy kasalliklar va yomon sog'liq bilan bog'liq. Psixika va kognitiv faoliyatning xususiyatlari: - markaziy asab tizimining rivojlanishi, ongning xatti-harakatlar ustidan nazorati kuchayadi, irodaviy jarayonlar rivojlanadi, miyaning analitik-sintetik funktsiyasi rivojlanadi; - inhibisyon jarayonlari kuchayadi, lekin qo'zg'alish jarayonlari ustunlik qiladi, shuning uchun yosh o'quvchilar juda qo'zg'aluvchan, harakatchan, tashqi ta'sirlarga keskin munosabatda bo'lishadi va shu bilan birga tez charchashadi, o'qituvchidan o'tish qobiliyati talab qilinadi. ularni faoliyatning bir turidan boshqasiga; - kichik yoshdagi maktab o'quvchilarining idroklari etarli darajada farqlanmagan: ular ko'pincha "6" va "9" raqamlarini, "z" va "e" harflarini, "doira" va "to'p" tushunchalarini chalkashtirib yuborishadi. Shuning uchun o'quv jarayonida narsa va hodisalarni idrok etishning to'g'riligini shakllantirishga e'tibor berish, aniq tafakkurni rivojlantirish; - kichik yoshdagi o'quvchilar dastur materialining ko'plab masalalarini nafaqat g'oyalar darajasida, balki nazariy tushunchalar darajasida, ayniqsa, til va matematika bo'yicha o'zlashtira oladilar. Ammo bu erda ma'lum bir chora kerak. O'rganilayotgan narsa va hodisalarning muhim belgilarini ajratib ko'rsatishga o'rgatish kerak; Mexanik xotira ustunlik qiladi, ongli ravishda yodlash hali ham qiyin. Shuning uchun bolalarni bilimni chuqur idrok etishga undash, eslab qolishga urinishlarning oldini olish; - beixtiyor e'tibor ustunlik qiladi, ular "qiziq bo'lmagan" materialni idrok etishga deyarli e'tibor bermaydilar. Shuning uchun mashg'ulotlarga ko'proq o'yin-kulgi elementlarini kiritish kerak. Ammo bu erda ham chora kerak: bolalarda ularning maktab vazifalari haqida tushunchani shakllantirish kerak. Axloqiy soha va xulq-atvorning xususiyatlari: - asosiy faoliyat o'yin. Ta'lim ishi o'yin shaklida kiyinishi kerak.
Lekin faoliyat ko'lamini kengaytirish, ham samarali mehnatga, ham o'z-o'ziga xizmat qilishga, ayniqsa ularning jamoaviy shakllariga ko'nikish kerak; - axloqiy ongda imperativ (imperial) elementlar ustunlik qiladi va ular asosan qilmaslik kerak bo'lgan narsadan kelib chiqadi; shuning uchun ular belgilangan me'yorlarning buzilishini tezda sezadilar va bu haqda o'qituvchiga xabar berishga moyildirlar. Shu bilan birga, ular ko'pincha o'zlarining kamchiliklarini sezmaydilar va o'zlariga tanqidiy munosabatda bo'lishadi. O'z-o'zini anglash va introspektsiya ular uchun past darajada, shuning uchun harakatlar ko'pincha taqlid xarakteriga ega yoki impulsiv ravishda paydo bo'lgan ichki istaklar tufayli yuzaga keladi. Shuning uchun bolalarning axloqiy ongini rivojlantirish, xatti-harakatlarning barqaror shakllarini rivojlantirish va mustahkamlash uchun axloqiy mashqlardan foydalanish kerak. O'qituvchi, ota-onalar va kattalarning shaxsiyati, ularning sezgirligi va e'tibori katta ta'sir ko'rsatadi. O'rta maktab (o'smir) yoshi. Anatomik va fiziologik rivojlanishning xususiyatlari: - balog'at yoshining boshlanishi, gipofiz va qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi, jismoniy rivojlanishning katta intensivligi va notekisligi (oyoq-qo'llar tanadan tezroq o'sadi, shuning uchun harakatlarning noqulayligi) ; - akseleratsiya (hozirgi kunda o'smirlarning jismoniy rivojlanishi 40-50 yil oldingiga qaraganda 1-1,5 yil tezroq); - yurak-qon tomir tizimining rivojlanishidagi nomutanosibliklar: yurak tezroq o'sadi, tomirlar orqada qoladi, qon bosimi ko'tariladi, bosh og'rig'i paydo bo'ladi. Ammo mushaklar va qon aylanish tizimi hali etarlicha kuchli emas, shuning uchun o'smirlar tez charchashadi va ortiqcha jismoniy faollik (uzunlikka sakrash, ariqlardan sakrash) ko'pincha jarohatlarga olib keladi; - o'smirlarga har kuni ertalabki mashqlar, sport tadbirlari, ochiq havoda o'yinlar, toza havoda uzoq vaqt bo'lish kerak. O'tirgan turmush tarzi (o'qish, kompyuter) turg'unlik, kislorod ta'minotining yomonlashishi bilan to'la. Psixika va kognitiv faoliyatning xususiyatlari: - hodisalarning mohiyatiga kirib borishga, sabab-natija munosabatlarini tushunishga intiladi. Ular juda ko'p savollar berishadi (shu jumladan hiyla-nayranglar), o'qituvchidan ishonchli dalillarni talab qiladilar. Shu asosda ularda mavhum fikrlash va mantiqiy xotira rivojlanadi. Shuning uchun o'quv jarayoniga muammoli xususiyat berilishi kerak. Kognitiv va tashkiliy mustaqillikni shakllantirish kerak; - ichki tarbiyaviy ishlarni rag'batlantirish, kognitiv ehtiyojlarni rivojlantirish kerak. Axloqiy soha va xulq-atvorning xususiyatlari: - o'tish davri: bolalik va yoshlik xususiyatlari bir-biriga bog'langan. Qarama-qarshilik: jismoniy kuch va ma'naviy ehtiyojlar o'sib bormoqda, ammo imkoniyatlar va tajriba kichik.
Shuning uchun xarakter va xatti-harakatlarning murakkabligi va nomuvofiqligi; - gormonlarning qonga kirishi hayotiylikning kuchayishi yoki pasayishiga, kayfiyatning o'zgarishiga, nizolarga sabab bo'ladi. Boshqa tomondan - buzg'unchilik, masxara, soxta qahramonlik. Shuning uchun o'qituvchi o'smirlarning asab tizimini ayamasligi va "yugurib ketmasligi" kerak; O'smirlar o'zlarining xatti-harakatlarini tashqi tartibga solishni yoqtirmaydilar. Qoidaga rioya qilish uchun siz uning mohiyatini va foydaliligini tushunishingiz kerak. Binobarin, axloqiy me’yorlarni aniqlashtirish, axloqiy qarashlar va e’tiqodlarni shakllantirish; - O'smirlar kollektivizm bilan ajralib turadi, ularni birgalikdagi faoliyat jalb qiladi, garchi "turg'unlik" davrida izolyatsiyaga ehtiyoj bor. Jamoada o'smir o'z hokimiyatini tasdiqlashga intiladi; shuning uchun ko'pincha o'quvchining sinfda obro'sini mustahkamlashga yordam berish kerak. Nozik masalalarni hal qilishda o'qituvchi jamoaning fikriga ham tayanishi kerak; — o‘smirlar uchun ijtimoiy foydali faoliyat, jumladan, o‘quv, mehnat va hokazolar yetakchi bo‘lib qoladi.Shuning uchun o‘smirlar bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini hozirdanoq olib borish zarur. Ular allaqachon o'z kasblari haqida o'ylashadi, lekin ular ko'p orzularga berilib, "yorqin" kasblarni orzu qiladilar, ishlab chiqarishga unchalik qiziqmaydilar. Shuning uchun ularga kundalik mehnatning qahramonligi va go'zalligini ochib berish kerak. Katta maktab yoshi. Anatomik va fiziologik rivojlanishning xususiyatlari: o'smirlikdagi nomutanosiblik tekislanadi, jismoniy tip kattalar holatiga yaqinlashadi, balog'at yoshi asosan tugaydi. Shuning uchun o'rta maktab o'quvchilari juda samarali, ba'zida ular o'z kuchlarini ortiqcha baholaydilar. Psixika va kognitiv faoliyatning xususiyatlari: - mavhum fikrlash ustunlik qiladi, kategorik mulohazalar faraziy fikrlash bilan almashtiriladi; nutq madaniyati rivojlangan; - barqaror kognitiv qiziqishlar; umuman olganda, tabiatshunoslik fanlariga qiziqish gumanitar sohaga bo‘lgan qiziqishdan ustun turadi, bu esa o‘qituvchidan o‘quvchini san’at, adabiyot, tarix olami bilan tanishtirish uchun sinfdan tashqari mazmunli ishlarni amalga oshirishni talab qiladi. Axloqiy soha va xulq-atvorning xususiyatlari: - his-tuyg'ular va irodaviy jarayonlarning rivojlanishi. Axloqiy qarashlar, e’tiqodlar rivojlangan. Axloqiy va fuqarolik tarbiyasini, muhokamalarni talab qiladi. Fuqarolik passivligining oldini olish, salbiy yo'naltirilgan turli uyushmalarga jalb qilish; - kuchli samimiy tajribalar, birinchi sevgi. O'qituvchi bu his-tuyg'ularga sezgir bo'lishi kerak. Shu bilan birga, do'stlik, sevgi, jinslar o'rtasidagi munosabatlar masalalarini ko'tarish.

Tibbiyot xodimlarini qizlar va o'g'il bolalar bilan alohida gigiena mashg'ulotlarini o'tkazishga taklif qiling; - mavhum nazariylashtirishga moyillik, mavhum falsafiy konstruksiyalarga bo‘lgan ishtiyoq intellektual tajriba, “aqida”, ya’ni hayotiy tamoyillar tizimi, shaxsiy mafkura izlashga sabab bo‘ladi; - Talabchanlik kuchayadi. Ularning o'z-o'zini tarbiyalashiga pedagogik jihatdan to'g'ri yo'l-yo'riq ko'rsatish muhim; - qaramlikdan, o'qituvchiga bo'ysunishdan xalos bo'lish, sevgiga bo'lgan ehtiyojni qondirish, boshqalarni hurmat qilish istagi; - ta'lim va kasbiy faoliyat etakchiga aylanadi. O'rta maktab o'quvchilari o'z kuchlarini keyinchalik ularning kasbiy faoliyati bilan bog'liq bo'lgan ta'lim faoliyati turlariga yo'naltiradilar. Binobarin, kelajakdagi kasb-hunarga oid bilim va ko‘nikmalarni kengaytirish va chuqurlashtirishga ko‘maklashish zarur; - yuqori sinf o‘quvchilarining o‘qituvchi nutqi va tashqi ko‘rinishi estetikasiga sezgir bo‘lishi, hazil tuyg‘usining rivojlanishi; tinchlantiradigan, tashvishlarni engillashtiradigan hamma narsani seving; kattalar sifatida ularga nisbatan ta'kidlangan munosabatni ijobiy qabul qilish; o'zgaruvchan faoliyatni yaxshi ko'radi; dialektik fikrlaydigan va xatolarni tan oladigan o'qituvchilarni qo'llab-quvvatlash; zamonaviylik haqidagi suhbatlarni, suhbatlarni, muhokamalarni ijobiy baholang.

Qadimgi yozma yodgorliklarda ta'lim-tarbiya masalalari.

“Avesto” eng qadimgi yozma ma'rifiy yodgorlik sifatida. Eramizdan avvalgi minginchi yillarning o‘rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qaHramonlik mavzusida juda ko‘plab afsona va rivoyatlar yaratilgan bo‘lib, ular avloddan avlodga og‘zaki va yozma ravishda o‘tib borgan. Agar ushbu afsonalar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” asari mundarijasidan o‘rin olmaganda edi, biz ular Haqida Hech qanday ma'lumotga ega bo‘lolmagan bo‘lardik.

“Avesto” asari kim tomonidan yaratilgani borasida turli qarashlar mavjud bo‘lib, mashHur sharqshunos olim Ye.E. Bertel'sning fikriga ko‘ra, ushbu asar 1278 yilda Rayd Zardusht ibn BaHrom ibn Pajdu degan kishi tomonidan yozilgan. Mazkur fikr “Zardushtnoma” dostonida bayon etilgan ayrim fikrlar asosida yuzaga kelgan. Xususan, dostonda Avesto va Zendni Zardusht dunyoga keltirgani, uning tug‘ilishi va keyingi Hayoti xususidagi ma'lumotlar keltiriladi. Ya'ni,

ZARDUShTNOMA

Zardusht ibn BaHrom ibn Pajdu (Dostondan parcha)

Men paHlaviy deb atalgan yozuvla bitilgan

ShoHona kitoblardan birini ko‘rdim.

U asrab kelingandir barcha oqillar va

Ustozlar ustozi mobedlar mobedida.

Unda olam Hodisalari, ajdodlar

Va shoHlar ishlari Haqda bitilgan.

Unda olamga saodatli Zardusht keltirgan

Avesta va Zendaning Hikoyatlari bitilgan.

Shuningdek, Zardushtning onadan tug‘ilishi

Va so‘ngra u bilan yuz bergan voqealar

Bandalarchun bu kitob eskidur endi

Va Hech kim uni o‘qiy olmaydi1

Mazkur doston 1760 yil mashHur fransuz olimi Anketil' Dyu Perron tomonidan avval lotin tili, keyin esa fransuz tiliga tarjima qilingan. Asarni ingliz tiliga Istvix tarjima qilgan. Keyinchalik asarning F.A.Rozenberg tomonidan qilingan fransuzcha tarjimasi Xam e'lon qilingandir.

Zardusht ibn BaHrom ibn Pajdu dostonda keltirilgan ma'lumotlarni qanday manbalarga asoslanib bayon etganligi Haqida ma'lumot yo‘q edi. Lekin tadqiqotchilar dostonni yozishda muallifning ikki muHim manba- “Avesto”ning yo‘qolib ketgan Chitradat (o‘n ikkinchi) va Spent (o‘n uchinchi) nusxalaridan foydalanganligini e'tirof etadilar.

Lekin “Avesto” tarjimoni Dj. Darmsteter Zardusht birinchi inson Gayomard Haqidagi afsonaviy rivoyatning afsonaviy qaHramoni bo‘lib, xalq fantaziyasining “mevasi”dir, deydi. Afsonada Hikoya qilinishicha, u jaHolat ramzi sanalgan “ilon” bilan kurashib Halok bo‘ladi. Undan uch o‘g‘il qolib, ular uch tabaqa – koHinlar, Harbiylar Xamda deHqonlar avlodiga asos solganlar.

Mavjud manbalar, shuningdek, so‘nggi yillarda e'lon qilingan ma'lumotlarga ko‘ra zardushtiylik Sharq xalqlari sig‘ingan qadimgi dinlardan biri sanaladi. Mazkur dinning asoschisi Zardusht (Sariq to‘n egasi degan ma'noni anglatadi) bo‘lib, din Xam uning nomi bilan atalgan.

Zardusht taxminan miloddan avvalgi 570 yilda tug‘ilgan bo‘lib, 77 yoshida, ibodat qilayotgan paytida dushman qoHinlaridan biri tomonidan o‘ldirilgan.

Zardusht o‘z davrida ikki xudolik g‘oyasini ko‘tarib chiqadi. Asta-sekin u payg‘ambar darajasiga ko‘tariladi va o‘zini Axura-Mazda, ya'ni, Oliy Tangri elchisi deya e'lon qiladi. Zardusht dunyoni yaxshilik va yomonlik dunyosi tarzida ikiga bo‘ladi. Bu ikki dunyo o‘rtasida bir-biriga qarama-qarshi g‘oyalar ustuvor bo‘lib, ular o‘rtasida doimo kurash ketadi.

Zardusht tomonidan asoslangan din uning Hayotligidayoq ko‘plab o‘lkalarga yoyiladi. Biroq Zardusht vafot etganidan so‘ng zardushtiylik dinining g‘oyalari yanada keng yoyila boshlaydi.

“Avesto” asari eramizdan avvalgi YI asrning oxiri va IY asrning boshlarida yaratilgan bo‘lib, u uzoq davrlar maHsuli sanaladi, davrlar o‘tishi bilan qayta-qayta ishlanadi. Asarning to‘liq kitob Holida shakllanishI eramizdan avvalgi birinchi asrga to‘g‘ri kelishi barcha manbalarda aloHida qayd etiladi.

G‘arb, rus va o‘zbek olimlari mazkur asar mazmunini Har tomonlama taHlil etishga Harakat qilishgan. Zero, “Avesto” asarida inson shaxsining kamolotga erishishiga oid ma'rifiy fikrlar ma'lum bir tizimda ifoda etilgandir. Mazkur asar g‘oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz Hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy Xamda ijtimoiy qarashlari borasida muHim ma'lumotlarga ega bo‘lamiz. «Avesto» diniy xarakterga ega bo‘lish bilan birga o‘zida falsafiy, siyosiy, filologik, ta'limiy va tarbiyaviy masalalarni Xam qamrab olgan asardir.

Abu RayHon Beruniy o‘zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida zardushtiylik dini qadimgi Xuroson, Fors, Iroq va Balxdan tortib Suriya yerlarigacha tarqalganligini aytadi.

Ozarbayjon olimi M. Rafiliy esa “Muxtasar Ozarbayjon adabiyoti tarixi” kitobida (1-jild, Baku, 1943, 2-3-betlar) “Avesto”ni faqat Ozarbayjon adabiyotining ma'naviy merosi deb e'tirof etadi.

Tarxichi olim V.M.Avdievning fikriga ko‘ra, “Avesto” nomli qadimgi diniy to‘plamning dastlabki qismlari aynan O‘rta Osiyo Hududida vujudga kelgan, deyish uchun barcha asoslar yetarli. Zero, asarda keltirilgan ayrim rivoyatlar bu Haqida dalolat beradi. Rivoyatlarda aytilishicha, zardushtiylik dinining birinchi “Muqaddas olovi” Xorazmda yoqilgan. “Avesto” asarida tasvirlangan “Ayriana Vayjo” mamlakati Xorazm bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Bu mamlakatda Axura-Mazda Zardushtga ko‘rinish bergan. “Ayriana Vayjo” degan afsonaviy mamlakatning “Avesto” asarida saqlanib qolgan tasviri Xorazmning geografik sharoitlariga to‘la muvofiq keladi. S.P. Tolstov Xam “Avesto”ning eng qadimgi zamonga oid qismi Markaziy Osiyo (Xorazm)da eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning birinchi yarmida yozilgan deb qayd etadi. “Avesto”da xudolar va qaHramonlar to‘g‘risidagi xalq epik afsonalariga oid juda ko‘p qimmatli ma'lumotlar jamlangan. Asarda tasvirlangan xudo va qaHramonlar O‘rta Osiyo mamlakatlari va ularga qo‘shni bo‘lgan Eron va Afg‘oniston o‘lkalarida ish ko‘radilar. “Avesto”da keltirilgan madHiyalarda shunday bir o‘lka tasvirlanadiki, unda: “Bir talay qo‘shinga qudratli yo‘lboshchilar bosh bo‘lgan, keng o‘tloqlari va suvlari ko‘p bo‘lgan, baland tog‘lari chorvachilik uchun zarur Xamma narsani yetishtiradi, unda chuqur-chuqur va sersuv ko‘llar, kemalar yurib turadigan keng daryolar Iskat va Pourta, Mour (Marv), Xarova (Hirot), Gou So‘g‘d va Xvoyrezm (Xorazm) tomoniga pishqirib oqadilar (Yasht X, 14)”. Bunda zikr etilgan joylarning ta'rifi va nomlari boshqa qator jiHatlari bilan birga qadimgi Zardusht dinining xuddi shu yerda, Amudaryo Havzasida vujudga kelganiga shubHa qoldirmaydi.

Zardusht eramizdan avvalgi VI asrda yashagan. Xorazmda yashagan chorvadorlar oilasi Spitama urug‘idan bo‘lgan. Otasi Paurushasp, onasi Dugdova ot va tuya boqish bilan shug‘ullanganlar. Zardusht ko‘p xudolikka sig‘inish Xamda ko‘plab qurbonliklar qilinishi natijasida mollar qirilib ketayotganligi, shuningdek, turli qabilalar o‘rtasida nizolar kelib chiqayotganligini ko‘rib, uning oldini olish choralarini izlaydi va ana shu maqsadda o‘z ta'limotini targ‘ib qila boshlaydi. Lekin qabila boshliqlariga uning ta'limoti va unda ilgari surilgan g‘oyalar yoqmaydi. Zardusht xudodan kelgan vaHiy orqali ko‘pxudolikka qarshi yakka xudolikni targ‘ib qila boshlaydi, kuchli Hokimiyat o‘rnatib, yer yuzida tinchlikni barqaror etish uchun kurashadi, yaxshilik va ezgulik xudosi Axura Mazdani Himoya qiladi.

Zardushtning yangi ta'limotini qabila a'zolari orasida targ‘ib qilishini istamagan qabila boshliqlari uni ta'qib etadilar. Ana shu ta'qib tufayli u Ray (Eron)ga qochadi va o‘z dinining o‘sha yerda to‘laqonli shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. “Avesto”ni shoH Vishtasp (Gushtasp)ga taqdim etadi. ShoH Vishtasp uning Homiysiga aylanadi. Vishtaspning farmoniga binoan otashxona - ibodatxonalar qurdiriladi, zardushtiylik dinining g‘oyalari keng yoyila boshlaydi.

Zardusht shoH Gushtasp vazirining qizi Havoviga uylangani, undan uch o‘g‘il - Istavatra, Urvatatnara, Xvarachitra va uch qiz – Freni, Triti, Pourichistalarni ko‘rganligini qayd etadi.1

Vishtaspning farmoniga ko‘ra 1200 bobdan iborat “Avesto”ni oltin taxtga yozdirilib, shoH otashkadasiga topshiriladi.

“Avesto”ning kitob Holidagi matni eramizdan oldin o‘n ikki ming oshlangan mol terisiga oltin Harflar bilan bitilgan. Bu nusxa Iskandar Makedonskiy istilosiga qadar IstaHr shaHrida saqlangan. Iskandar IstaHrni bosib olgach, “Avesto” kitobida bayon etilgan tibbiyot, nujum, ilmi Hikmat soHalariga oid g‘oyalarni yunon tiliga tarjima qilinib, qolgan fikrlar bitilgan saHifalar yoqib yuboriladi.

Zardushtning mazkur kitobi bizga qadar ikki nusxada yetib kelgan.

Mazkur nusxalarning birinchisi - duolar to‘plamidan iborat bo‘lib, “Vendidat-sede”, ya'ni, “Pok Vendidat” deb ataladi. Ushbu kitobga “Yasna” va “Vispered”lar kiritilgan.

Ikkinchi kitobda Xam birinchisi kitobdagi kabi “Vendidat”, “Yasna” va “Vispered”lar o‘rin olib, unda sharHlar Xam beriladi. IzoHli tarjima “Zand” (sharH ma'nosida) deb ataladi. Shuning uchun Xam asarning sharHli nusxasi “Avesto va Zand” yoki “Zand Avesto” deb nomlangan.

Ikkinchi variantiga binoan “Avesto” asari quyidagi qismlardan tashkil topgan:

1. “Vendidat”. Mazkur qism 22 bobdan iborat bo‘lib, asosan, Axura Mazda bilan Zardushtning o‘rtasida kechgan savol-javobi shaklida yozilgan. U yomon ruHlarni, devlarni yengish voqealari, gunoHlardan pok bo‘lish qoidalari Xamda mifologik unsurlarni o‘z ichiga oladi. Xarakterli jiqati so‘z yuritilayotgan qismda devlarga qarshi yaratilgan qonun matni, ya'ni, qonunnoma mazmuni yoritilgan. qonunnomada aytilishicha, yomonlik timsoli bo‘lgan devlarga nisbatan nafrat bilan qarash darkor.

Axura Mazda yurtda yaxshilik, xayrli ishlarni yuzaga keltirsa, AnHra Manu (Axriman) o‘z yurtida yomonlikni qaror toptiradi.

2. “Vispered”. U 24 bobdan iborat bo‘lib, ibodat qo‘shiqlarini o‘z ichiga oladi.

3. “Yasna”. Yasnalar 72 bobdan iborat. Diniy ibodatlarni o‘tkazish chog‘ida, shuningdek, qurbonlik chiqarish marosimida aytiladigan qo‘shiqlar, xudolarga bag‘ishlangan madHiyalar va boshqalar yasnalarni tashkil etgan. Ushbu qismning 17 bobi Gotlar deb yuritiladi. Gotlar “Avesto”ning eng qadimgi qismlari sanaladi.

4. Yashtlar. Yashtlar zardushtiylik dinining xudolari va ma'budalari sharafiga aytilgan 22 qo‘shiq (gimn)larni o‘z ichiga oladi.

5. Kichik Avesto (Xurda Avesto, Xvartak-apastak). quyosh, Oy, Ardvisura, Mitra, olov va boshqa xudo Xamda ma'budalar sharafiga bag‘ishlangan kichik ibodat (gimn) matnlaridan iborat.

Zardushtiylik dinining g‘oyalari xususida so‘z borganda, ularning to‘g‘rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini aloHida ta'kidlab o‘tish lozim.

Inson va uning jamiyatda tutgan o‘rniga nisbatan munosabat masalasi “got”lar mazmunida o‘z ifodasini topgan.

“Avesto” tarbiyaviy manba sifatida katta aXamiyatga ega. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Zardusht qadimgi qabilalar a'zolarining diniy e'tiqodlariga aylangan qarashlar mazmunini isloH qilgan. Zardusht ta'limotining ilg‘or g‘oyalari shundan iboratki, Axura Mazda (qodir iloH) dunyoda mavjud bo‘lgan adolat va yaxshilikning ijodkori sanaladi. Anxra Mani (Yovuz ruH) barcha yomonliklarni yuzaga keltiradi. “Avesto”ning mazmuni borasida uning bizgacha yetib kelgan parchalarda ilgari surilgan qarashlar moHiyatiga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin:

“Vendidat”ning dastlabki uch bobida xalq Hayotida yerning qay darajada aXamiyatga ega ekanligi kuylanadi. Chunonchi, birinchi bobda yovuzlik va adovat Hukmron bo‘lgan o‘lkalar tasniflanar ekan, Axura Mazda Tinchlik va Adolat o‘lkasining asoschisi, AnHra Man'yu esa jaHolat urug‘ini sochuvchi sifatida talqin etiladi. Asarda ana shunday o‘lkalardan 16 tasi qayd etib o‘tiladi.

“Avesto”da tasvirlangan adolat o‘lkasining keyingi davrlardagi nomlari: 1. Aryana Vedja - Xorazm yoki Araks daryosi qirg‘og‘i yoki Amu va Sirdaryo del'tasidagi o‘lka. 2. Gava-So‘g‘diyona. 3. Mouru (Margav)-Marshana (Marv, Hozirgi Mari shaHri joylashgan Hudud). 4. Baxdi-Baqtriya (Balx). 5. Nisaya - Nisa, Parfiya poytaxti. 6. Xaroy-Isfaxondagi bir joy. 7. Xnenta-Gurkaniya. 8.Xaraxvaiti-Garut (Araxoziya bilan bog‘liq). 9. Xetumant - Gil'menda Havzasidagi viloyat. 10. Raga-midiyadagi bir shaHar. Ray TeHronga yaqin. 11. Chaxra-Xurosondagi bir joy. 12. Varna - Janubiy Kaspiy bo‘yi viloyati. 13. Xapta Xindav - Inda, Panjob Havzalarida joylashgan Hududi. 14. Rangxa irmoqlari-mifologik o‘lka1.

Keyingi boblarda Yima Haqidagi afsona keltiriladi. Afsonada yerni uch barobar ko‘paytirish, shuningdek, o‘simlik, Hayvon va odamlarni Himoya qilish maqsadida chegara belgilanganligi Hikoya qilinadi. Ushbu afsonada, shuningdek, qadimgi Hind-Eron qabilalarining Yerning suvdan paydo bo‘lganligi borasidagi dastlabki tasavvurlari Xam o‘z ifodasini topgan. 3-19-boblarda esa gunoH va uning jazosi, poklikning moHiyati ta'riflanadi, olov, suv, yer, chorva, daraxt Xamda o‘simliklar ulug‘lanadi, koHin, Harbiy, deHqon va chorvadorlar sharaflanadi. Hayvonlarga zulm o‘tkazish eng katta gunoH sifatida qoralanadi. Mazkur bo‘limda shaxsiy gigienaga amal qilishga oid qoidalar - tirnoq va sochlarni parvarishlash masalalari yuzasidan fikr bildiriladi.

XIX-bobda odamlarning Axura Mazdaga bo‘lgan e'tiqodlari darajasini ifodalash maqsadida ular boqiy dunyoda qil ko‘prikdan o‘tadilar, ko‘prikning o‘rtasi qilich kabi o‘tkir bo‘ladi, deyiladi. Kimki Axura Mazdani tan olmasa, unga ishonmasa, u “qil ko‘prik”dan o‘tolmay, jaHannamga tushadi. Dindor va doimiy ravishda ibodat qiluvchilar esa jannatga tushadilar. Axura Mazda yaratilgan vaqtdan boshlab oradan o‘n ming yil o‘tgach, Axrimanning kuchi tugab, Adolat o‘lkasi qaror topadi. Shunda barcha mayitlar (qazo qilgan kishilarning tanalari) bir joyga to‘planadi, ularga jon ato etilib, yaxshi kishilar bir tomonga, yomon kishilar ikkinchi tomonga ajratiladi. Shu tariqa yaxshilar jannatga, yomonlar esa do‘zaxga tushadi. Yaxshi odamlar uch kun davomida otash irmog‘ini kechib o‘tgach, gunoHlardan poklanib, Axura Mazda yurti - Adolat o‘lkasiga kiradilar. Bu o‘lkada inson o‘zining axloqi va yaxshi amallari, xatti-Harakatlari bilan yaxshilik tarafdori ekanligini isbotlashi kerak. Inson o‘z Hayot yo‘lini tanlar ekan, o‘z zimmasiga olgan majburiyatni bajarishga javobgar sanaladi. “Got”larda Axura Mazdaning yerdagi yordamchisi Hisoblangan chorvadorlarning dunyoqarashlari ifodalangan. Yaxshi kishilar yuksak axloqiy xislatlarga ega bo‘lsalar, yovuz kishilar yomon xislatlarning egasidir. Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali yer yuzida mavjud bo‘lgan yaxshilik va yomonlik dunyosining moHiyati ochib beriladi.

Taqvodor chorvador odil va oqil bo‘lib, atrofdagilarning Hurmatlariga sazovor bo‘lsa, katta podaning egasiga aylanadi. Chorvadorlarning nazarlarida ko‘chmanchilar ularning dushmanlaridir. Chunki ular odamlarni talaydi, molini Haydab ketadi. Asarda ko‘chmanchilar axloqsiz maxluqlarga qiyoslanadilar. Ular azob-uqubatlarga loyiq, zero serHosil yaylovlarni yakson etadilar, yaxshilik Homiylariga Hujum qiladilar. Bildirilayotgan fikrlardan anglashiniladiki, zardushtiylik dinining g‘oyalariga ko‘ra shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo‘lishi Adolat o‘lkasini qaror toptirishda tayanch omil bo‘lib xizmat qiladi. Zardushtning asosiy yo‘riqlaridan biri Xam Axura Mazdaning ko‘makchisi sanalgan inson saHovatli bo‘lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda diniy rasm-rusumlarga rioya etish, Zardushtning tomonidan ilgari surilgan barcha axloqiy yo‘l-yo‘riqlarni bajarish Har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e'tirof etilishi bilan birga dunyoviy ishlar va ularning moHiyati Xam ochib beriladi.

Zardusht Axura Mazdadan dunyoda shodlik va baxt makoni, eng sevimli joy qaerda ekanini so‘raganda, u shunday javob beradi: u shunday joyki, kishilar u yerda uy-joy quradilar, otashkada (ibodatxona)lar barpo etadilar, deHqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanib, bola-chaqali bo‘ladilar; men Har ikkala qo‘li bilan meHnat qiluvchi kishini qo‘llayman, uning ishiga baror, Hosiliga baraka bag‘ishlayman, deydi. Bunda meHnat, deHqonchilik yovuz kuchlarga qarshi kurash, yaxshilik manbai, tayanchi deb ko‘rsatiladi.

Zero, zardushtiylikda axloqiylikning asosi, saHovatlilik belgisi - meHnat deb ko‘rsatilsa, ishyoqmaslik barcha nuqsonlarni keltirib chiqaruvchi sabab ekanligiga urg‘u beriladi. Ayniqsa, deHqonchilik soHasida qilinayotgan meHnat yaxshilikni yuzaga chiqaruvchi asosiy omil deya ta'kidlanadi. DeHqonchilik bilan shug‘ullanish, mo‘l-ko‘l Hosil yetishtirishga qaratilgan Harakat Axura Mazda qonuniga bo‘ysunish sanalgan. Don ekkan kishi taqvodorlik urug‘ini ekishi, Mazdaga ixlosmandlik e'tiqodini ilgari surishi, imonni oziqlantirib turishi o‘n ming marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng deyiladi. “G‘alla yerdan unib chiqqanda, devlar larzaga keladi, g‘alla o‘rib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g‘alla yanchib, un qilinayotganda ular qocha boshlaydi, xamir qilinganda esa devlar maHv bo‘ladi. G‘allaning mo‘l-ko‘l bo‘lishi devlarning labiga qizitilgan temir bosilgandek ularni tum-taraqay qiladi”.

Ushbu misollarda “Avesto”da inson meHnati tufayli barcha yomon xislat, yomonlik Xamda yovuzliklardan qutilishi mumkin, degan g‘oya ilgari suriladi.

Samoviy dunyoda Xam uchlik Hukmronlik qiladi: Axura Mazda – Oliy tangri, ya'ni “qodir iloH” - o‘t, alanga ruHiga, Asha (Arta) – Vazishta – “Eng yaxshi tartibot” (koHinlik va katta koHinning samoviy obrazi)ga, chorva ruHi - Voxu Mana, ya'ni, “SaHovatli fikr” (o‘troq chorvadorlar va ularning boshliqlari jamoasining samoviy obrazi)ga tayanadi. Ana shu uchlik fikr, so‘z va ish birligidan iborat axloqiy uchlikni Xam o‘zaro bo‘lishib olishgan.1

O‘sha davrda jamiyatda bosh Hokim (lashkar boshlig‘i) katta koHin (koHinlar ijtimoiy guruHining boshlig‘i) yoki urug‘lar oqsoqollariga, o‘troq chorvador va deHqonlarning jamoalari Xamda xonadonlariga tayangan. “Avesto” asarining Hajman eng katta qismi - “Yasna”larda inson kamolotini belgilovchi axloq-odob mezoni uchlik - Humata (manbalarda Gumata, Humata) – yaxshi fikr, Hukta ( manbalarda Gukta, Huckta) – yaxshi so‘z va Hvarsha (manbalarda Gvarsha, Hwarsha) – yaxshi ishlar birligida ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman” (“Yasna”, 14-bob), deyiladi asarda.

“Avesto”da inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Mana (Ezgu fikr) va Ako Mana (Yovuz fikr) ta'sir ko‘rsatadi, deydi. Barcha fikr, so‘z va ishlar asosida aslida ezgulik va yovuzlik yotadi (“Yasna”, 30-bob). Asta-sekin axloqiy tushunchalar shaxsiy mazmun kasb eta boshlaydi. Masalan, “yaxshi so‘zlar” deganda aHdida turish va berilgan va'dani bajarish kabilar nazarda tutilsa, “yaxshi amallar” deganda esa savdo-sotiq ishlarida Halol bo‘lish, qarzni vaqtida to‘lash, o‘g‘rilik va talonchilik qilmaslik, o‘zgalarning moliga ko‘z olaytirmaslik, buzuqliklardan o‘zini tiyish, atrofdagilarga ziyon yetkazadigan Har qanday Harakatni sodir etmaslik va Hokazolar tushunilgan.

Ezgu kuchlarga yovuz kuchlar qarshi bo‘lgan. Yovuz ruHlarga Drudjo (yolg‘onchilik ruHi) boshchilik qilgan. Unga Yovuz fikr (Ako Mana), Talonchilik ruHi (Eshma) yordam bergan. Yovuz, yomon fikr - Ako Mana, yomon so‘z – Drudjo Xamda yovuz amal, yomon ish – Eshma obrazlari timsoli yordamida ifoda etilgan.

Zardusht yovuzlik kuchlariga ko‘maklashgan kishilarga nisbatan ayovsiz munosabatda, shuningdek, chorvachilik rivojiga Halal beruvchi yolg‘onchilik ixlosmandlariga qarshi kurashda esa shafqatsiz bo‘ladi. “Kimki menga sodiq bo‘lsa, eng yaxshi narsaga musharraf bo‘ladi, kimki sodiq bo‘lmasa, unga eng yomon narsa nasib etadi... Kimki meni – Zardushtni quvvatlasa buning evaziga istagan barcha narsalari bilan birgalikda bir juft sog‘in sigir Xam oladi” (“Yasna”, 46-bob), deyiladi asarda.

“Yaxshi fikr” iborasining mazmuni o‘zida iloHiy qonun ruHidagi g‘oyalarga ega bo‘lish, yaqin kishisiga nisbatan meHribonlik ko‘rsatish, muHtojlarga ko‘maklashish, yovuzlikka qarshi kurashga doimo tayyor turish, kishilarning baxt-saodati yo‘lida Harakat qilish, aHillik, qabiladoshlar bilan birga do‘stlik va totuvlikda yashashga intilish ruHidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi. Inson fikran Xam boshqalarga Hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi, jaHolatlarga berilmaydi. Zero, bunday ruHiy Holatda inson yaxshilik Haqida o‘ylamaydi, burch va adolat Haqida unutadi va nojo‘ya Harakatlar qiladi.

“Avesto”dagi uchlikning Haqiqiy manbalariga yondashiladigan bo‘lsa, ular qadimgi zamon kishilarning axloqiy tasavvurlariga batamom muvofiq bo‘lib tushadi. Fikr, so‘z va ishning birligi ibtidoiy insonning Xam ajralmas xislati edi. Uning ong, axloq va boshqalar xususidagi tasavvurlari o‘zi mansub bo‘lgan jamoa bilan uzviy bog‘langan. Jamoaning fikri uning Xam fikri, jamoaning so‘zlari uning Xam so‘zlari, jamoaning ishlari uning Xam ishlari bo‘lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg‘unligi – urug‘chilik jamiyatining muHim belgisidir. Jamoaning Har qanday topshirig‘ini bajarish uning a'zolari uchun muqaddas qonun edi”.

“Yasht”larda ifoda etilgan Har bir yasht muayyan xudo (Axura Mazda, MeHr Yasht, Ardvasur Yasht, Mitra va boshqalar)ga bag‘ishlanadi. “Yasht”lar doirasida qo‘llangan gimnlarda Axura Mazdaga bag‘ishlangan qasida aloHida diqqatga sazovor. Masalan, birinchi, “Yasht” - “Xurmuzd Yasht”da Axura Mazda tilidan zardushtiylik g‘oyasi ifodalanadi.

Zardushtiylik iloHining yetmish ikki nomi borligi ma'lum. Yuqorida ta'kidlanganidek, Zardusht butun Hayoti davomida ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amaldan iborat uchlik g‘oyasini ilgari suradi va ushbu g‘oyaga avvalo uning o‘zi amal qiladi. Inson o‘limidan so‘ng marHumning faoliyati ustidan o‘tkazilgan Hisob-kitob vaqtida Haqiqat iloHi u tomonidan sodir etilgan ezgu va yovuz amallarni maxsus tarozida o‘lchaydi.

Tarozining bir pallasiga ezgu fikrat, ezgu kalom, ezgu amal — xayrli ishlar, boshqa pallasiga esa yovuzlik va yomonlikka asoslangan xatti-Harakatlar qo‘yiladi. Ezgu amallar salmog‘i og‘irlik qilsa, marHum ruHi yuqoriga uchadi va jannatga tushadi, yovuz va yomon Harakatlar qo‘yilgan palla og‘irlik qilsa, choHga tushadi.

Axura Mazda – Oliy tangri elchisi sifatida “Xurmuzd Yasht”da shunday ta'riflanadi:

Mening nomim - so‘rovchidir,

Vafodor Zardusht.

Ikkilamchi ismim - matlub,

Uchinchisi qudrat,

To‘rtinchisi Haqiqatdir.

Beshinchisi – barcha ezgulik,

Mazda bilan boshlanguvchi bor Haqiqatlar.

Oltinchisi – aql erur,

Yettinchi - men aqllidurman,

Sakkizinchi – ta'limotchiman men,

To‘qqizinchi – men muallimman,

o‘ninchi - men avliyodurman,

o‘n birinchi - muqaddasman men,

o‘n ikkinchi – men Axuraman,

o‘n uchinchi – qudratlidurman,

o‘n to‘rtinchi – yovuz emasman.

o‘n beshinchi – men tolibdurman,

o‘n oltinchi - Hisobchisi barcha narsaning.

Har narsani ko‘rguvchiman – o‘n yettinchisi,

Asraguvchi Xam o‘zimman – o‘n sakkizinchi,

Yaratguvchi mening o‘zim - o‘n to‘qqizinchi,

Yigirmanchi – men Mazdaman (27; 8-11-betlar).

“Avesto” ta'limotida jismoniy va ma'naviy dunyo uch Hayotiy davrga bo‘linadi.

Birinchi davr eng qadimgi davr sanalib, u ilk Hayotni bildiradi. Bunda Xam jismoniy, Xam ma'naviy dunyoda yaxshilik tantana qiladi. Dunyoda yorug‘lik va insoniy saodat Hukmron bo‘lgan. Yagona jinoyatchi - Hokim Yima Vivaxvant bo‘lib, u kishilarni batamom rozi qilmoq uchun ularga mol go‘shti yediradi.

Ikkinchi davr Hozirgi davr bo‘lib, bu davrda yaxshilik ruHlari bilan yomonlik ruHlari o‘rtasida kurash davom etadi.

Uchinchi davr - bo‘lg‘usi Hayot. Bu davrda aql-idrok va adolat tantanasi o‘rnatiladi. Bo‘lg‘usi yaxshi Hayotni Artu o‘rnatib, deHqonlar badavlat, Hokimiyat esa mustaHkam bo‘ladi, deyiladi. “Yaxshilik ta'limni va sadoqatni amalga oshirib yaxshi Hokimlar Hukm yuritaversinlar. Odamlarga va ularning avlodlariga baxt-saodat keltiradigan ta'limni amalga oshirsinlar”.

Zarushtiylik ta'limotida 15 yosh balog‘at yoshi sanalgan. O‘smir balog‘at yoshiga yetganda unga Zardusht qonunlari – falsafa, axloq-odob qoidalari va axloqiy yo‘riqlar mazmuni o‘rgatilgan. O‘smirlarning xudojo‘y meHnatkash, adolatli bo‘lib voyaga yetishlari, o‘y-niyat, so‘z va ishida Halollikka tayanishlariga aloHida e'tibor berilgan. Bolalarga ularning yoshligidayoq ko‘chat o‘tkazish, daraxtlarni parvarish qilish, uy-ro‘zg‘or buyumlarini yasash, yerga ishlov berish Xamda chorva mollarini boqish borasidagi bilimlar berilib, amaliy ko‘nikmalarning Hosil bo‘lishiga aloHida e'tibor qaratilgan.

Zardushtiylik ta'limotining axloqiy yo‘riqlariga binoan inson tomonidan o‘z burchini His etishning eng birinchi belgisi ma'naviy poklik sanalgan.

Ayollarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish ijtimoiy zarurat Hisoblangan. Ayniqsa, Homilador ayollarga muruvvat ko‘rsatish asosiy insoniy burch Hisoblangan. Diniy g‘oyalarga ko‘ra tuproq, suv, Havo Xamda quyosh muqaddas sanaladi, odamlar ularni e'zozlash, quyoshga sajda qilishga da'vat etiladi. Zardusht ta'limotida shaxsiy va turmush gigienasiga qat'iy amal qilish kishilar o‘rtasida turli xil kasalliklar kelib chiqishining oldini oluvchi tadbir ekanligi aloHida uqtiriladi. Shu o‘rinda quyidagi qoidalarga amal qilish maqsadga muvofiqligiga urg‘u beriladi: qabristonlarning shaHar yoki qishloqdan tashqarida bo‘lishiga aloHida e'tibor berish, Hayvonlarning qabrlarni oyoq osti qilmasliklari uchun qabristonlarning atrofini o‘rab qo‘yish, mayit (o‘lik)ni yuvish vaqtida ozodalikka rioya qilish, murda tekkan libos yoki murda qo‘yilgan joyni suv yordamida yuvib tashlash, turli jonzotlarning o‘ligi (inson murdasi) tushgan suv Havzalarini bir necha bor qatron qilish (Havzani yomg‘ir yoki daryo suviga bir necha bor to‘ldirib, suvni Havzadan chiqarib tashlash), badan va sochning toza bo‘lishiga aXamiyat berish, tirnoqlarni vaqti-vaqti bilan olib turish, kuniga besh marta yuvinish va Hokazolar.

Zardusht g‘oyalarining amaliy aXamiyati shundaki, ularda turli kasalliklarning oldini olish Xamda atrof-muHit musaffoligini ta'minlovchi usullar to‘g‘risida Xam ma'lumotlar beriladi. Bu boradagi usullar quyidagi uch guruHdan iboratdir: 1) axlatlarni berkitish, ifloslangan joylarni tuproq, tosh yoki kul bilan ko‘mib tashlash; 2) olov yordamida, issiq yoki sovuq Havo vositasida mikroblarni yo‘q qilish; 3) kimyoviy usul (kul, sirka, sharob, turli giyoHlar - sandal va isiriq tutatish, aloe, piyoz, sarimsoq, qizil qalampir va Hokazolarni iste'mol qilish) orqali mikroblarni yo‘qotish, orqali yuqumli kasaliklarga barXam berilgan. Ta'limot mazmuniga ko‘ra kasallik tarqatuvchi ayrim Hashoratlarning o‘ldirilishi evaziga suvni saqlash qoidalarini buzgan yoki itni o‘ldirgan kishilarning gunoHi kechirilgan. Bu o‘rinda aloHida me'yor belgilangan, ya'ni, yuqorida qayd etilgan gunoHni sodir etgan kishi 1OOO ta echkiemar, 1OOO ta suv qo‘ng‘izi, yoki kasallik tarqatuvchi pashshani o‘ldirishi yoki 1O.OOO ta ruHiyatni tetiklashtiruvchi o‘simlik bargi, barsum berishi lozim bo‘lgan. Bizga yaxshi ma'lumki, mikrob va yuqumli kasalliklar suv, Havo va tuproq vositasida tez tarqaladi va keng Hududga yoyiladi, shu bois “Avesto” g‘oyalariga ko‘ra ularni asrash, ulardan foydalanishga nisbatan oqilona munosabatni qaror toptirish o‘ta muHim sanalgan. Ularni asrash qoidalarini buzgan kishilar 4OO qamchi urish bilan jazolanganlar.

Zardushtiylik ta'limotida ovqatlanish qoidalari xususida batafsil so‘z yuritilib, ularga qat'iy rioya etish lozimligi aloHida ta'kidlanadi. Zero, insonning salomat bo‘lishi, o‘z burchlarini to‘laqonli ado eta olish imkoniyatiga egaligi uning ovqatlanish qoidalariga nechog‘li amal qilganligiga bog‘liq bo‘ladi.

DarHaqiqat, inson ovqatlanmasa fuqarolik, xizmat va axloqiy burchni Xam bajara olmaydi. Insonning ma'naviy Hayoti uning moddiy turmush tarzi bilan aloqador ekanligi asarda aloHida qayd etilgan, Xususan, “Yasna”larda “Eb-ichmaydigan insonning toat-ibodat qilishga quvvati yetmaydi”, - deyiladi.

Zardushtiylikda kishini Holdan toydiradi degan fikrga ko‘ra ro‘za tutish man etilgan. Inson Holdan toysa, o‘z zimmasiga yuklangan vazifani bajara olmaydi, ya'ni, Axura Mazdaga yordam bera olmaydi, bu esa yovuz kuchlarning ezgulik kuchlari ustidan g‘alaba qilishiga sharoit yaratib beradi, deyiladi. Och qolish va yaxshi ovqatlanmaslikning inson xulqining shakllanishga Xam ta'sir etishi quyidagicha ta'kidlanadi: “Oziq-ovqat yaxshilanishi bilan xalqning axloq-odobi Xam kuchayadi. Non mo‘l-ko‘l bo‘lsa, axloqiy so‘zlar, iloHiy fikrlar yaxshiroq idrok qilinadi”. Zardushtiylikda may iste'mol qilish ta'qiqlanmagan. Mayni me'yorida iste'mol qilish kishi organizmini mustaHkamlaydi, ya'ni, ovqat yaxshi Hazm bo‘ladi, qon yaxshi yurishadi, kishi yaxshi uxlaydi, bu Holatlar esa uning unumli ravishda aqliy meHnat qilishiga yordam beradi, kishilar o‘rtasida do‘stona munosabatlarning qaror topishiga ko‘maklashadi, axloqi yomon kishilar bilan axloqi yaxshi kishilarni bir-biridan ajratib olishiga yordam berishi qayd etib o‘tiladi.

Zardushtiylikda dunyoviy noz-ne'matlardan voz kechish talab etilmaydi, balki noz-ne'matlarni me'yorida iste'mol qilish, ularning mazasidan lazzat olish, inson Hayotining “yaxshi kun ko‘rish uchun zarur narsalar mo‘l-ko‘lchiligida” xushchaqchaqlik va baxtiyorlik bilan o‘tkazishi lozimligi to‘g‘risidagi fikrlar ilgari suriladi.

“Ard Yasht”ning 17-bobi baxt muammosiga bag‘ishlanib, unda moddiy farovonlikka erishish birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Axloqan mukammal bo‘lgan insonning baxt-saodatga erishishi muqarrar ekanligi ta'kidlanadi. Insonning baxt-saodatga ega ekanligini ko‘rsatuvchi omillar sifatida quyidagi Holatlar keltiriladi: uning sog‘-salomatligi, uzoq umr ko‘rganligi, sevimli xotini va bolalarining borligi, shuningdek, oziq-ovqatining mo‘l-ko‘lligi. Ularning uy-joylari shinam, chorvasi mo‘l, uzoq-uzoq vaqtlargacha mo‘l-ko‘lchilikda yashaydilar.

Biroq baxt-saodatga erishish uchun meHnat qilish lozim. Shu bois, baxtga erishishning yagona va ishonchli yo‘li meHnat qilish ekanligiga aloHida e'tibor qaratiladi: “Chorvadorlar to‘q bo‘lsin uchun chorvani muttasil parvarish qilmoq lozim”.

Zardushtiylik ta'limotiga ko‘ra oila muqaddas Hisoblangan. Oila qurish ijtimoiy aXamiyatga ega bo‘lgan. Erkak kishi zurriyot qoldirish layoqatiga ega bo‘lgan Holda oila qurmasa, unga muayyan jazo berilgan. U qopga solib kaltaklangan, peshonasiga tamg‘a bosilgan yoki beliga zanjir bog‘lab yurishga majbur etilgan. Ko‘p bolali oilalarning davlat tomonidan mablag‘ bilan ta'minlashi yo‘lga qo‘yilgan. Egizak yoki bir yo‘la uchta farzand ko‘rgan ayollarning maxsus ravishda taqdirlanishlari e'tirof etilgan. Zardusht g‘oyalariga ko‘ra naslning sog‘lom bo‘lishi, qavm qonini toza saqlash, turli irsiy kasalliklar kelib chiqishining oldini olish maqsadida yaqin qarindoshlarning o‘zaro oila qurishi man etilgan.

“Avesto”da inson omili, uning salomatligini ta'minlash masalasi aloHida bayon etilgan. Bugungi kunda xalq tabobatida qo‘llanilib kelayotgan va kishilar salomatligi saqlashda muHim aXamiyat kasb etgan ayrim usullar xususida ma'lumotlar beriladi. Bildirilgan fikrlar mazmuniga ko‘ra mavjud kasalliklarni davolashda dorivor o‘simlik (giyoH)lar yordamida tayyorlangan vositalardan samarali foydalanilgani ma'lum bo‘ladi. Ana shunday dorivor vositalar sirasida kunjut, ko‘knori, zira, piyoz, savsan, turp, xurmo, sabzi, beHi, asal, zaytun moyi, shakar, shira Xamda sedananing nomi qayd etiladi. Ayrim kasalliklarni bartaraf etishda dorivor o‘simliklarning ildizi, poyasi, bargi, guli, mevasi va urug‘laridan tayyorlangan qaynatmalarning foydasi katta ekanligi ta'kidlanadi. Kasalliklar rivojlanish davri, Holati va turiga ko‘ra rejim asosida, duo o‘qitish, parHez saqlash, dori iste'mol qilish, shuningdek, jarroHlik amallarini tashkil etish kabi yo‘llar bilan davolangan. Asarda tabiblar tomonidan e'tirof etilgan va ularning faoliyatlarida asosiy axloqiy-ma'naviy g‘oya bo‘lib xizmat qilgan qasamnoma matni Xam keltirilgan.

Xulosa qilib aytganda, “Avesto” asarida insonning barkamol bo‘lib yetishishida uning so‘zi, fikri Xamda ishi ezgu bo‘lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e'tibor beriladi. Ushbu axloqiy uchlik g‘oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma'rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo‘lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy jiHatdan kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini topib, Hayot kodeksi sifatida nafaqat Sharq balki G‘arb xalqlarining Xam muHim ma'naviy merosi bo‘lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy Hayotning barcha jabHalarini qamrab olganligi Zardusht g‘oyalarining nazariy va amaliy aXamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda Xam yuqori bo‘lishiga olib kelgan