Reja: “O’zbek tilining sohada qo’llanilishi” kursi, uning mundarijasi, maqsadi, vazifasi va ahamiyati. Tilning jamiyatda tutgan o’rni. Til va tafakkur, til va madaniyat munosabati. Fikrlash va gapirish faoliyati

Matn yuzasidan topshiriqlar:

1. 
   matnni o‘qing;
   
2. 
   matn asosida savollar tuzing;
   
3. 
   matnni gapirib bering.
   

Nazariy ma’lumot:
Har bir adabiy til unda gapiruvchi barcha kishilar tomonidan ongli ravishda qabul qilingan talaffuz me`yoriga egadir. Tilning talaffuzi og`zaki nutq shakliga, imlo esa yozma nutq shakliga xos bo`lib, ular bir-biriga doim to`g`ri kelavermaydi. Orfoepiya (grekcha orthos – to`g`ri va epos – nutq) ma`lum tilningg to`g`ri talaf-fuz me`yor va qoidalari hisoblanib, unda so`zlovchilarning barchasi uchun tushunarli me`yor qabul qilingan bo`ladi. Orfoepiyaning asosini tilning fonetik tizimi, ya`ni undagi tovushlar, bo`g`in, urg`u, ohang tashkil etadi. To`g`ri talaffuz etishni odatda tilning orfoepik me`yori deb yuritiladi. Albatta, orfoepik me`yordan chetga chiqish hollari ham mavjud. Chunonchi, shevalar talaffuzi, vulgar yoki buzib talaffuz qilish kabilar. Odatda ba`zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz me`yoriga yaqin turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga Moskva va Peterburg shaharlari talaffuzi asos qilib olingan. O`zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent, Farg`ona va Andijon shevalarining talaffuzi asos qilib olingan. Har bir til o`zining ma`lum davrdagi orfoepik me`yoriga ega bo`lib, davrlar o`tishi bilan undagi fonetik va boshqa o`zgarishlar natijasida uning orfoepik me`yori ham o`zgarishi mumkin. Fonetika va fonologiyadagi nazariy tamoyillarga asoslanib, orfoepiya tilning talaffuz me`yorlarini amaliy jihatdan qanday bo`lishini belgilab beradi. Ba`zan chet tilidan o’zlashgan so`zlarning talaffuzi ham shu qabul qilgan tilning orfoepik me`yoriga moslashtirib talaffuz etiladi. Masalan, vokzal, rels, miniatyura, jyuri kabi. Turkiy so`zlarda urg`u asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so`zlarda urg`u har xil bo`g`inlarda bo`lishi mumkin. Bu esa o`zbek tilining orfoepik me`yorida urg`uning dinamik, ya`ni so`zlarning har xil bo`g`inlariga tushish tartibini keltirib chiqardi. Masalan, fizik, hozir, akademik kabi.

4. 
   qo`shma so`zlarning har bir qismi o`zining alohida urg`usi bilan talaffuz etiladi: taomnoma, gultojixo`roz kabi;
   
5. 
   orfoepik me`yor og`zaki so`zlashuv nutqida va rasmiy nutqda ba`zi o`zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, televideniya va notiqlik san`ati va nutq madaniyatidagi barcha talaffuz xususiyatlarining yig`indisini adabiy me`yorga solib turuvchi mezon hisoblanadi.