Reja: O’qituvchining kasbiy va shaxsiy rivojlanishi

Ma’vzu: Oliy ta’limda o’qituvchilarning kasblik sifatlari
REJA:

1. 
   O’qituvchining kasbiy va shaxsiy rivojlanishi
   
2. 
   O’qituvchining kasbiy faoliyatida muloqot ma’daniyatining shakllanishi
   

1.Muayyan o’qituvchining hayotida shaxsiy va kasbiy rivojlanishning qanday individual traektori rivojlanadi, bu ichki sharoitga (odamning fazilatlari va taqdirning holati) va tashqi sharoitlarga bog’liq bo’lib, ularni davlat, mintaqaviy, tarmoq va institutda ko’rib chiqish mumkin. Siz ijtimoiy talabning turli davrlari haqida gapirishingiz mumkin o’qituvchilik kasbi, turli mintaqalarda bir davlat uchumn har xil bo’lishi mumkin bo’lgan pedagogik ish uchun moddiy haq to’lash darajasi, ta’lim muassasalarining turli xil ish sharoitlari va jihozlari, normativ-huquqiy bazaning sifati, boshqaruv sifati, o’qituvchi ishlaydigan ijtimoiy va professional muhit haqida. Tashqi va ichki, albatta, muhimroq shartlarning integratsiyasi individual o’qituvchining ham, professional jamoaning jamoaning ham shaxsiy va kasbiy rivojlanishxususiyatini belgilaydi.
Shaxsiy va kasbiy fazilatlar – bu kasbiy xususiyatlarga maqsadli moslashtirilgan va har xil kasbiy vaziyatlarda izchil namayon bo’ladigan shaxsiy fazilatlar. Har bir kasb xodimning o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi taxmin qiladi kasbiy fazilatlar bu sizga yanada samarali ishlash va yaxshi natijalarga erishish imkonini beradi. Buning uchun shaxsiy fazilatlar moslashtirilishi kerak, ya’ni ularning ushbu kasbda qo’llanilishining mohiyati va o’ziga xosligi haqidagi g’oyalar bilan, shuningdek, har xil professional vaziyatlarda tashqi amalga oshirishning o’ziga xos texnikasini ishlab chiqish va ishonch bilan ishlatish kerak. Faqatgina bu shartlar bajarilsa, ular shaxsiy va professional bo’ladi.
Sankt-Peterburg va Leningrad viloyatidagi o’qituvchilarning kasbiy etuklik bo’yicha so’rovi quyidagilarni ajratib berdi.
Barcha respodentlarning 62% (432 respodent) o’zlarini proffesional etuk o’qituvchi deb bilishadi, 29% yo’q, qolganlari javob berishi qiyin;
Ko’pchilik o’qituvchilar kasbiy kamolot ish tajribasi bilan birga keladi va uning shakllanishi uchun his joyida va oliy o’quv yurtida keyingi ta’lim tizimida maqsadli va intensiv yordam kerak deb hisoblaydilar, ya’ni uzluksiz pedagogik ta’limning barcha bosqichlarida akmeologik yordamga ehtiyoj seziladi;
91,4% respodentlarning fikriga ko’ra, o’qituvchilar bajaradiga vazifalar yaqin o’tmishga qaraganda ancha murakkablashdi va kengaytirildi, o’qituvchilarning 51,2% esa dam olish, bo’sh vaqt va sog’liqni saqlash vaqtini qisqartirish orqali yuqori darajadagi professionallikni saqlaydilar;
Kasbiy kamolotga erishish uchun zarur bo’lga ko’nikmalar orasida o’qituvchilar birinchi navbatda shaxsiy va kasbiy o’zini takomillashtirishni (80%) birinchi o’ringa qo’yadilar, lekin tashkilotchilik va boshqaruv ko’nikmalari (42%) va tadqiqot qobiliyatlari (3,5%) ortda qolmoqda.
Bu natijalar kasbiy kamolotning nafaqat faoliyat, balki shaxsiy va individual fazilatlari muhimligini anglashdan dalolat beradi, professional etuk o’qituvchilar sonini ko’paytirish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.
O’qituvchining kasbiy muvaffaqiyati muhim shartlaridan biri bu uning o’zini o’zi tashkil qilish qobiliyati va uni o’quvchilarda shakllantirishga tayyorligi. Shuning uchun uzluksiz pedagogik ta’limning barcha bosqichlarida va ayniqsa, yosh mutaxassisning moslashuvi bosqichida bu muammoga e’tibor qaratish lozim.
Kasbiy kamalotning shakllanishiga hissa qo’shadigan tashqi sharoitlar institutsional va ijtimoiy darajada ko’rib chiqilishi mumkin: korxonada yaratilgan sharoitlar va kengroq jamiyat ( shahar, tuman, mamlakat) sharoitlari ham alohida ko’rib chiqilishi mumkin. Kasbiy yetuklikni shakllantirishning umumiy tashqi shartlari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin.
Insonni kasbiy faoliyatda o’z salohiyatini ochib berishga undaydigan akmeologik muhit, yutuqlarga intilish, yaxshi ishlash, sog’lom va sog’lom bo’lish obro’si yuqori bo’lgan muhit muvaffaqiyatli odam;
Kasbiy yetuklikni shakllantirishning eng muhim omillaridan biri bu mutaxassisning shaxsiy va kasbiy rivojlanishini ongli ravishda boshqarishi. Bizning fikrimizcha, aynan shu narsa hamma tomonidan yuqori professionallik va kasbiy kamolotga erishishni ta’minlay oladi va professionallik faoliyat natijalariga amalda kafolat beradi. Bu lavozimdan so’ng, oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim mutaxassisining kasbiy faoliyati davomida o’zini doimiy takomillashtirish muammolarini aniqlashga va ularni hal qilishda maqsadli va aniq yordam ko’rsatishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak.
Jamoa a’zolarining ko’pchiligi tomonidan professional ongning tarkibiy qismi sifatida xabardor bo’lish va qabul qilish, shaxsning ijtimoiy, huquqiy, siyosiy, tarixiy va professional makonda qadriyatlar yo’nalishi va kasbiy o’z taqdirini belgilash;
Har bir xodimning jamoada ijobiy mikroiqlimni ta’minlashga, institutning samaradorligi va raqobat bardoshligiga qo’shgan hissasi;
O’qituvchilarning ko’pchiligi ( 97%) salomatlik madaniyatini kasbiy yetuklik tarkibiga kiritish tarafdori; odatiy asoslar: “Faqat sog’lom odam og’ir yuklarga bardosh bera oladi, tejaydi asab tizimini, bolalarni bezovta qilmang. O’z namunasi bilan salomatlik madaniyatini targ’ib qilmaydigan o’qituvchi professinal jifatdan yetuk emas. O’qituvchi o’zini bajarmagan narsani talab qila olmaydi.
2 . O’qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi. Shu boisdan hozirgi davrda O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da kasb tanlash motivlari, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kasbiy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki bo’lg’usi pedagog kadrlar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish mutlaqo zarur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o’qituvchilik kasbining o’ziga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliytalari ish uslublari, pedagogik mahorat sirlarini egallash yo’llari, shaxslararo muloqot madaniyati yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Muloqot ma’daniyatini tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish ko’p jihatdan o’qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o’tish lozim.. Pedogogik muloqot madaniyatining har jihatdan to’g’ri tanlangan, o’qituvchining ma’naviy saviyasini, betakror xususiyatlarga muvafiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi:
O’qituvchi muloqot ma’daniyati asosida faoliyat olib borgan taqdirda ham, o’quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddiyatlar paydo bo’lishi tabiiy ho. Har qanday tajribali o’qituvchining pedagogik muloqoti jarayonida o’ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. Oquvchilar jamoasida sodir bo’ladigan har qanday pedagogik vaziyatga javobgar shaxs o’qituvchidir. Bu barcha davrlar pedagogik faoliyatida namayon bo’ladigan tipik hodisa.
Oqituvchi o’quvchilar bilan muloqotda bir-birlarini yuz berishi mumkin bo’lgan turli ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo o’z iqtidori, pedagogik mahoratiga tayanishi kerak. Pedagogik muloqot asosida erishiladigan yutuqlar o’qituvchining ijodiy mehnati mahsulidir. Ushbu mehnatning salbiy va ijobiy tomonlari bo’lishi shubhasiz. Har bir vaziyatni oqilona baholash, uni to’g’ri rejalashtirish, ta’rbiyaviy jarayonlarda aql-idrok bilan muloqotni tashkil etish zarur.
O’qituvchi bilan o’quvchilarning muloqotda bir-birlarini o’zaro tushunmasliklari, muloqot vositalarining qashshoqligi, har bir o’quvchining ruhiyatiga qarab muomala qilinmasligi, barchaga bir xil majburiy itoatkorlik munosabati, o’quvchilarni tor doiradagi intizomga chaqiruvchi emotsional jihatdan salbiy tus berilgan buyruq shaklidagi muloqot usullari ustida ishlashning asoslangan tizimini tuzish uchun, har bir o’qituvchi o’zining muammolaridan kelib chiqib, qiyinchiliklarni tahlil qilish bartaraf etish lozim.
Pedagogik muloqotga doir barcha mashqlarning umumiy yo’nalishini mavjud pedagogik vaziyatlarda malaka hosil qilish uchun, har bir muloqot ishtirokchilarining imkoniyatlarini ochishga ko’maklashuvchi uning shaxsiy hislatlarini rivojlantirib borishni ta’minlovchi vosita lardan foydalanish taklif qilinadi. Muloqotga ba’zi o’quvchilarning sub’ektiv qarashlarini aniqlash, shu o’quvchi bilan muloqotni oqilona hal qilinishi uchun zarur bo’lgan vazifalarni belgilash, uning xulqini tuzatish yoki unda shunchaki ishonch kayfiyatini yaratish kerak.
Mzkur vaziyatlarda o’zaro harakatlarning tizimli vositalari majmuasi quyidagicha belgilanishi mumkin:
-muloqot jarayonida tarbiyalanuvchi obektning javob harakati imkoniyatlarini oldindan ko’ra bilish;
-obektda psixologik to’siq va salbiy qarashlarni keltirib chiqaruvchi vositalarni qo’lga kiritish;
-vaziyatning o’zgarishiga qarab foydalanish mumkin bo’lgan muloqotlarning bir nechta modeliga ega bo’lish;
-o’quvchilar jamoasi fikrlarini tinglash, ularning mulohazalariga qo’shilish, ularga hamdardlik ko’nikmasini rivojlantirib borish;
-o’zaro muloqot natijalarini baholash va erishilgan yutuqlar hamda kamchiliklarni pedagogik-psixologik vositalar asosida taqqoslash.
Pedagogik faoliyat va pedagogik muloqot xarakteri o’qituvchining shaxsi, uning qarashlari nuqtai nazarlarida va xulqida namayon bo’’ladigan g’oyaviy siyosiy saviyasi, professional tayyorgarligi va bilishga intilishi bilan uzviy bog’liq. Bu asosiy hislatlardan tashqari o’qituvchining umumiy va boshqa qobiliyati, uning moyilligi xarakteri, muvaqqat psixik holatlari, shuningdek, to’plangan tajribasi muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi shaxsining professional jihatlarini va o’z-o’zini tarbiyalash yo’llaridan biri o’zining sifat va hislatlarini, shuningdek pedagogik faoliyat va muloqotlarining barqaror xususiyatlariga, o’qituvchi bilimining saviyasi va tarbiyalanganligi natijasida erishilgan natijalarini tahlil qilishga doir mashqlarda ham namayon bo’ladi.
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o’qituvchilar o’z kasbiy mahoratlarini oshirish maqsadida o’quvchilar bilan muloqot madaniyatini shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda pedagogik muloqot madaniyati o’qituvchi o’quvchilarning bevasita o’zaro munosabatini ma’lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo’naltiruvchi kuchdir. Bu o’rinda o’qituvchi quyidagi vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidllasj lozim:
-o’qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot madaniyatiga rioya qilishi, bu jarayonda o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi bilan har kungi muomalani vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, so’z ohangiga e’tibor an’naviy muloqotningeng yaxshixususiyatlarini o’zlashtirishi;
Ko’rsatib o’tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir ko’rsatish uchun, o’qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odob-axloqiga, dikashligiag, muosharat odobiga alohida talablar qo’’yiladi. Ushbu fazilatlar o’qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila bilishida, o’quvchilar bilan aniq maqsadni ko’zlagan holada tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni boshqara olishida muvaffaqiyatlar garovidir.