Reja: о rgаnоidlаr tuzilishi vа funksiyasi

---

Hujayra organoidlari. 
Reja: 
О rgаnоidlаr tuzilishi vа funksiyasi. 
Ulаrning strukturа vа funksiо
viy tuzilishi. 
Membranali tuzilishga
 ega organellalar. 
Hujayraning umumiy vа mахsus 
оrgаnоidlаr farqi.
 
Ribоso`malar.
 
Pereksisomalarr.
 
Sferosomalar. 
 
Vakuola.
 
Mikronaychalar.
 

---


Hujayra - barcha 
hayot
 
organizmlarning
tuzilish, 
tarkibiy va funksional birligidir (
viruslar
bundan 
mustasno). Hujayra organizmning yashayotgan 
eng kichik boʻlagi, deb belgilanadi. Baʼzi 
organizmlar (masalan, 
bakteriyalar
) 
bir 
hujayralidir
, yaʼni faqat bitta hujayraga ega. 
Boshqa organizmlar esa 
koʻp 
hujayralidirlar
(masalan, oʻrtacha 
odam
 100 
trillion yoki 10
14
hujayradan iboratdir; oʻrtacha 
hujayra oʻlchami 10 
mikrometr
, massasi esa 
1 
nanogramdir
). Eng katta 
hujayra 
tuyaqush
 
tuxumi
 boʻlib, uzunligi 15 sm, 
massasi 1.4 kg gacha boʻladi. Hujayrani ilk 
marta 
Robert Guk
1665-yilda kashf qilgan. 

---


Hujayra (
lot.
 sellula, sulis — katakcha) — barcha 
tirik organizmlarning tuzilishi va funksional 
birligi, elementar tirik sistema. Alohida organizm 
sifatida hayot kechirishi (bakteriyalar, 
eng sodda 
hayvonlar
ayrim 
suvoʻtlar
 va 
zamburugʻlar
)yoki 
koʻp hujayrali organizmlar 
toʻqimalari
tarkibiga 
kirishi mumkin. Genetik 
apparat  
eukariotlarda
 
sitoplazma
membrana
 bila
n ajralgan 
yadroda
; prokariotlar 
esa 
nukleoidda
joylashadi. 
Jinsiy 
hujayra
meyoz
 natijasida hosil boʻladi. 

---


Hujayra oʻlchami 0,1—0,25 mkm dan (ayrim 
bakteriyalar) 155 mm gacha (tuyaqush tuxumi). 
Hujayraning xilma-xil funksiyasini ixtisoslashgan 
ichki strukturalar — organoidlar bajaradi. 
Hujayraning universal organoidlari: 
yadroda
 —
xromosomalar
, sitoplazmada — ribosomalar, 
mitoxondriyalar, endoplaz-matik toʻr, Golji 
kompleksi, lizosomalgr. Ayrim manbalarda 
hujayra . membranasi ham organoidlar qatoriga 
kiritiladi. Koʻpchilik hujayralarda boʻladigan 
membrana strukturalari — mikronaychalar, 
mikrofibrillalar hujayra shaklining; hujayra 
kiritmalari hujayra tarkibining doimiyligini 
taʼminlash vazifasini bajaradi. 

---


Hujayra ichida va organizmning ichki suyuq 
muhitida boʻladigan oqsillar, jumladan, fermentlar 
ham hujayrada sintezlanadi. hujayraning har qaysi 
organo-idi faqat unga xos vazifani bajaradi. 
Masalan, eukariotlardahujayra.ning nafas olishi 
faqat mitoxondriyalar membranalarida, oqsil sintezi 
— ribosomalarda kechadi. Fermentlarning 
konsentratsiyalanishi va ularning hujayra 
strukturasida muayyan tartibda joylashuvi kimyoviy 
reaksiyalarni tezlashtirib, ketma-ket borishi 
(konveyer prinsipi)ni taʼminlaydi. Hujayraga xos 
mikrogeterogenlik xususiyati bir xildagi 
komponentdan bir vaqtning oʻzida har xil 
moddalarni juda oz miqdor (mikrohajm)da 
sintezlash imkonini beradi 

---


Ayrim oʻsimliklar toʻqimasi hujayralari ayniqsa 
juda pishiq hujayra devoriga ega boʻlib, hujayra 
halok boʻlgandan soʻng ham oʻzining tayanch 
skeletlik funksiyasini saqlab qoladi. 
Ixtisoslashgan oʻsimlik hujayrasining bir necha 
yoki bitta markaziy vakuolasi bor; ularda har xil 
tuzlar eritmasi, ugle-vodlar, organik kislotalar, 
alkaloidlar, aminokislotalar, oqsillar, hatto zaxira 
suv boʻladi. Oʻsimlik hujayralari sitoplazmasida 
maxsus organoidlar — plastidalar bor; Golji 
kompleksi esa sitoplazmada tarqalgan 
diktiosomalardan iborat. 

---


O'SIMLIK HUJAYRASINING KIMYOVIY TARKIBI 

O'simlik hujayrasi ham xuddi hayvon hujayrasi kabi 
organik va anorganik moddalardan iborat. Suv va 
boshqa anorganik moddalar hujayraning asosiy 
qismini tashkil qiladi. Organik moddalardan oqsillar, 
uglevodlar o'simlik hayotida o'ta muhim vazifani 
bajaradi. Organik moddalar tarkibida uglerod, 
kislorod, vodorod va azot ko'proq uchraydi, shuning 
uchun ularni organogenlar deyiladi. Uglerod-45%, 
kislorod-42%, vodorod-6,5% va azot-1,5%. 

O'simlik qoldiqlari kuydirilganda kul tarkibida bir 
qator elementlarning oksidlari qoladi. Bularni 
barchasi o'simlik quruq massasini besh foizini tashkil 
qilishi mumkin. 

Bundan tashqari kul tarkibida juda oz miqdorda 
bo'lsada, mis, molibden, rux, marganes kabi 
elementlar uchraydi. Ularni mikroelementlar deb 
ataladi. 

---


O'simlikdagi zahira moddalar. Ular asosan 
ikki xil bo'ladi. Birinchisi-azotsiz birikmalar 
bo'lib ularga uglevodlar va yog'lar kiradi. 
Ikkinchisi oqsil birikmalaridir. Uglevodlar C, 
H, O dan tashkil topadi va ularning eng ko'p 
tarqalgan formasi-kraxmal-(C
6
H
10
O
5
)
n
. U 
o'simliklarda fotosintez jarayonida hosil 
bo'ladi va kraxmal donachalari ko'rinishida 
to'planadi. Sholida-80%, bug'doyda 60-70%, 
amarantda-60-65%, kartoshkada-20% 
kraxmal uchraydi 

---


Polisaxaridlarga kraxmaldan tashqari sellyuloza ham 
kiradi. U o'simlik hujayra po'stining asosini tashkil qiladi. 
Bargning 15-25%, yog'ochning-50%, paxta tolasining-90% 
sellyulozadan iborat. Sellyuloza suvda erimaydi. 
Gemisellyuloza ham hujayra po'stining asosiga kiradi, 
suvda erimaydi, ishqorlarda yaxshi eriydi. U o'simliklarning 
yog'ochlik qismida ko'p uchraydi. 
Pektin moddasi ham polisaxaridlardir. Ular mevalarda, 
poyalarda uchraydi. Hujayralarni o'zaro biriktirishda 
ishtirok etadi. 

Zahira moddalarga anulin ham kiradi. U hujayra shirasida 
erigan holda uchraydi. Anulinning monomeri fruktoza 
hisoblanadi va anulaza fermenti ta'sirida hosil bo'ladi: 

---


Saxaroza esa disaxaridlarga mansub bo'lib, qand 
lavlagi va shakarqamishda zahira holda to'planadi. 
Glyukoza tabiatda monosaxaridlarning eng ko'p 
uchrovchi vakili bo'lib, uzumda 18% qand holida 
yig'ilishi mumkin. 
Lipidlar. Ularga yog' va yog'simon moddalar kiradi. 
Ular suvda erimaydi, asosan organik erituvchilarda 
(efir, aseton, benzol va h.k.) yaxshi eriydi. Lipidlar 
yog'lar, mumlar, fosfatidlar, glyukolipidlarga 
bo'linadi. 

Yog'lar o'simlikda ko'proq zaharli modda sifatida 
uchraydi. Chigitda-23%, kungaboqarda-25-40%, 
kunjutda-55%, bug'doyda-2%, amarantda-7% bo'ladi. 
Yog'larning faqatgina 1% tuzilma xarakterga ega. 

---


Mumlar. O'simliklarning bargi, mevasi va yosh novdalarida juda 
oz miqdorida bo'lib neytral lipidlarga talluqlidir. Mevalarni 
saqlash davomida buzilishini kamayishi aynan mumlarga bog'liq. 
Mumlar bir atomli spirtlar va yog' kislotalarining efiri bo'lib, rangi 
har xil hamda qattiq moddadir. Mumlar o'simliklarni 
suvsizlanishdan, namlanishdan va mikroblar ta'siridan himoya 
qiladi. 
Fosfatidlar. Ular yog'simon moddalar bo'lib, oqsillar bilan birikib 
lipoproteinli membranalar hosil qiladi. Moyli o'simliklarda ko'p 
uchraydi. Masalan chigitda-18% bo'lsa, bug'doyda-0,4% bo'ladi. 
Glikolipidlar-murakkab modda bo'lib, lipidlarning uglevodlar 
bilan hosil qilgan birikmasidan iborat. Uglevodlar tarkibidan 
galaktoza uchraydi. Glikolipidlar barglarda ko'p bo'lib, zahira 
moddasi holida ham to'planishi mumkin. 

---


Oqsillar. Ular azot tutuvchi murakkab birikmalar 
bo'lib, zahiraga aleyron ko'rinishida yig'iladi. 
Ma'lumki, aleyron donachalari 
bu qurib qolgan 
vakuolalardir
, ular ko'pincha urug'larda uchraydi. 
Oqsillar proteolatik fermentlar ta'sirida parchalanib 
erkin aminokislotalarga parchalanadi. Oqsillar 
bug'doyda 13-15%, chigitda-35-40%, amarantda-19-
21% bo'lsa, asosan dukkakli o'simliklar donida ko'p 
miqdorda uchraydi. 
Organik kislotalar. Ularga atsetit, olma, uzum, oksalat 
va limon kislotalarini misol qilish mumkin. Organik 
kislotalar o'simliklarda moddalar almashinuvida, 
xususan nafas olishda muhim rol o'ynaydi. Ularning 
hujayra shirasida ko'proq to'planishi nordon ta'mni 
beradi. 

---


Oshlovchi moddalar. Murakkab birikmalar bo'lib, asosan oqsillar 
bilan bog'langan bo'ladi. Oshlovchi moddalar fermentativ 
parchalanganda qand moddalari hosil bo'ladi. Oshlovchi 
moddalar asosan mikroblardan himoya vazifasini bajaradi 
shuningdek, nafas olish jarayonidagi oksidlanish reaksiyalarida 
ishtirok etadi. 
Pigmentlar. Hujayra shirasida ko'pincha erigan holda bo'yovchi 
moddalar pigmentlar uchraydi. Bulardan anchagina keng 
tarqalgani antosian hisoblanadi. Antosian kislotali muhitda qizil 
rangda bo'lsa, ishqoriy muhitda ko'k rangda bo'ladi. 
O'simliklarning gullash davrida gullarning o'z rangini o'zgartirishi 
antotsian moddasining miqdoriga bog'liq. 
Alkaloidlar. Ular azot tutuvchi zaharli moddalarga kiradi. 
Alkaloidlarga moddalar almashinuvining mahsulotlari deb 
qaraladi. Bularga morfin, atropin, gossipol va boshqalar kiradi. 

---


Fitonsidlar. O'simliklarda hosil bo'luvchi organik moddalar bo'lib 
bakteritsidlik xususiyatiga ega. Fitonsidlar-tabiiy antibiotiklardir. 
O'simliklarni mikroorganizmlardan, hasharotlardan, zamburug' 
va sodda hayvonlardan himoya qiladi. Kimyoviy tabiatiga ko'ra 
fitonsidlar efir moylari, organik kislotalar, aminokislota va 
alkaloidlar bo'lishi mumkin. Ular suyuq va gazsimon bo'ladi. 
Piyozdan allitsin antibiotigi ajratib olingan, suvda yomon eriydi. 
Fitonsidlar odam va hayvonlarda kasallik tarqatuvchi 
patogenlarga ham ta'sir etadi. 
Fitoaleksinlar. Ular patogen makroorganizmlar ta'sirida hosil 
bo'luvchi, mikroblar faoliyatini to'xtatuvchi kichik molekulali 
moddalardir. Fitoaleksanlar kimyoviy jihatdan izoflavonoid, 
seskviterpenlar polipeptidlar hosilalari hisoblanadi. Shu 
vaqtgacha 20-ga yaqin fitoaleksanlar o'rganilgan. 

---


Fitonsidlar. O'simliklarda hosil bo'luvchi organik moddalar bo'lib 
bakteritsidlik xususiyatiga ega. Fitonsidlar-tabiiy antibiotiklardir. 
O'simliklarni mikroorganizmlardan, hasharotlardan, zamburug' 
va sodda hayvonlardan himoya qiladi. Kimyoviy tabiatiga ko'ra 
fitonsidlar efir moylari, organik kislotalar, aminokislota va 
alkaloidlar bo'lishi mumkin. Ular suyuq va gazsimon bo'ladi. 
Piyozdan allitsin antibiotigi ajratib olingan, suvda yomon eriydi. 
Fitonsidlar odam va hayvonlarda kasallik tarqatuvchi 
patogenlarga ham ta'sir etadi. 
Fitoaleksinlar. Ular patogen makroorganizmlar ta'sirida hosil 
bo'luvchi, mikroblar faoliyatini to'xtatuvchi kichik molekulali 
moddalardir. Fitoaleksanlar kimyoviy jihatdan izoflavonoid, 
seskviterpenlar polipeptidlar hosilalari hisoblanadi. Shu 
vaqtgacha 20-ga yaqin fitoaleksanlar o'rganilgan. 

---

---

---