|
Masaldurkim: «chirog tubi karongu» Lutfiy
Tazmin – «bir narsani ikkinchi bir narsa orasiga kuymok» - she’rga uzga shoir asaridan parcha kiritish, vazn kofiya va radiflaridan foydalanish. Tazmin muxammas – taxmas.
Savolu javob – she’rda dialog keltirish.
Aydi: «Ey bechora, kilding ne uchun tarki vatan?»
Men dedim: «Gurbatda Furkat bor ekan takdirida»
Furkat.
Iktibos – «ilm uzlashtirmok» - Kur’on oyatlari yoki xadislardan she’rda foydlanish, ulardan parcha keltirish yoki mazmunini berish.
Tajnis jinos – she’rda shakldosh suz va suz birikmalaridan shakldoshlik va angdoshlikdan foydalanish. Suz birikmalari shakldoshligi tajnisi murakkab deyiladi.
Iyxom – «shubxaga solish». Shakldosh suzlarni bir urinda ikki ma’noda berish.
Labing bagrimni kon kildi, kuzimdin kon ravon kildi.
Nega xolim yomon kildi, men ondin bir surorim bor.
Tanosub – ma’no jixatidan uzaro alokador suzlar yordamidagi tasvir. (Tushuncha sifatida bir tuplamga kirish mumkin bulgan suzlar M., kitob, daftar, kalam.. – ukuv kurollari)
Tazod – «zid kuyish», «karshilantirish».
Ishtikok – «suzdan suzni ajratmok» - uzakdosh suzlarni kullash: gulzor, gulla, gulchilik ...
Ta’dil – «tugrilamok» - she’rda ma’lum tushunchalarni (kupincha otlarni) ketma-ket keltirish.
Jinu, malaku, xur chaman ichra kurunmas,
Yuzung oyidan barchasi sharmanda dagulmu?
Tardu aks – teskari kilib takrorlash.
Kuzing ne balo karo bulibdur,
Km jonga karo balo bulibur.
Takror- «takrorlash»
Mukarrar – «kayta-kayta», «ust-ustiga». Misralarda takroriy suzlarni kullash.
Tazmini muzdavaj: uzaro kofiyadosh suzlarni yonma-yon kullash.
Kilmagil zinxor izxor extiyoj,
Kim aziz elni kilur xor extiyoj Nodira.
Mumtoz kofiya xakida xam ma’lumot beriladi.
Zulkofiyatayn – kush kofiY.
Dardimga xayolini tabib et,
Jonimga visolini nasib et.
Agar kofiyalar soni uchta va undan ortik bulsa – zulkovofi’ xisoblanadi va ayrim urinlarda tarsi’ bilan kushilib ketadi.
Tarsi’ – baytdagi ikki misrani tashkil kiluvchi barcha suzlarning mutonosib ravishda uzaro kofiyalanib kelishi. Bunda muvozana xam sodir buladi. Muvozana va tarsi’ning uzaro farklari: birida vazn, birida kofiya masalasi yetakchilik kiladi.
Musajja’ – «sajli, kofiyali» ma’nosida. Ichki kofiyaga xam ega bulgan she’riy asar.
Labing bagrimni kon kildi, kuzimdin kon ravon kildi.
Nega xolim yomon kildi, men ondin bir surarim bor.
Kofiya – «ergashtiruvchi» - badiiy asardagi suzlarning uzaro oxangdosh bulib kelishi: vafoli-jafoli, jon – imkon v. b.
Raviy – «yukni tuyaga boglaydigan argamchi» - uzak yoki negizning oxirgi tovushi: jonimsan-imkonimsan, vafo-jafo, elak-tilak v.b.
Vasl – raviydan keyin keluvchi undosh yoki chuzik unli tovush. Shiddati-kulfati, zamondin-kondin d-vasl.
Radif – «izma-iz keluvchi», «mingashib keluvchi» kabi ma’nolarga tugri keladi: kofiya+suz, suz birikmasi yoki gap. Radif butun bir asarga tegishli buladi. Masnaviy baytlaridagi xolatni radif deb bulmaydi. (254-bet, «Adab.term. ruscha-uzbekcha lugat») Munosabat, muloxaza: Urta umumiy ta’limda bunday ajratish samarali bulmaydi va radif tushunchasini kambagallashtiradi. Masnaviydagi xolatni xam radif sifatida talkin kilaverilgani makul. Chunki bu xolatni umuman takror deb atash jozibaga, mumtoz jozibaga zavol keltiradi.
Anafora – boshdagi takror.
Epifora – oxirdagi takror.
Takror – umumiy xolat – barcha urinlardagi takror. Bu xolatni «arabiy talkin»iga xojat yuk.
Alliteratsiya – nutk tovushlarining mos kelishi: unli va undoshlar alliteratsiyasi.
Sochilgan sochingdek sochilsa siring. Chulpon.
Urta umumiy ta’limda sinfdagi saviyaga mos ravishda yana bir necha she’riy san’atlar xakida ma’lumot berish mumkin. Masalan:
Iyxom – «shubxaga solish». Shakldosh suzlarni bir urinda ikki ma’noda berish.
Urgangali ilm tolibi ilm kerak. Bobur.
Tanosub – ma’no jixatidan uzaro alokador suzlar yordamidagi tasvir.
Kuygil piyoda rux raxi xizmatga, ey kungul,
Gar shoxdin yirok tushubon bulsang otsiz.
Farzin misol yurma vale xar tarafga kaj,
To fil surgasen bu bisong ichra motsiz.
Baytlardagi bir soxaga daxldor: piyoda, rux, shox, ot, farzin, fil, mot suzlari tanosubni yuzaga keltirgan.
Tazod – «zid kuyish», «karshilantirish»... shox-gado.
Ishtikok – «suzdan suzni ajratmok» - matnda uzakdosh suzlarni kullash.
Ta’dil – «tugrilamok» she’rda ma’lum tushunchalarni kupincha otlarni, ketma-ket keltirish. Bunda keyingi tushuncha oldingisini tuldirib guyo «tugrilab» boradi, ammo tardu aks yoki rujudan fark kiladi.
Jinu malaku xur chaman ichra kurinmas,
Yuzing oyidin barchasi sharmanda dagulmu?
Bu baytda ketma-ket keltirilgan jin, malak, xur suzlari ta’dil san’atini shakllantirmokda.
Tardu aks – teskari kilib takrorlash.
Kuzing ne balo karo bulibdur,
Kim jonga karo balo bulibdur.
Takrir – «takrorlash»
Jonim olur, ey pari, xolimga bok.
Ishtiyoku ishtiyoku ishtiyok
Ogoxiy.
Tazmini muzdavaj – «bir nimani bir nima orasiga juftlagan xolda kuymok» ma’nosiga tugri keladi: muzdavaj - «juftlashgan».
Kilmagil zinxor izxor extiyoj,
Kim aziz elni kilur xor extiyoj.
Bu baytda zinxor va izxor suzlari mazmuni muzdavajdir.
Mukarrar – «kayta-kayta, ust-ustiga» - misralarda takroriy suzlarni kullash. Juft suzlarni deyish urinli bulmas.
Bodadin gul-gul kurib ul yuzni, oning xajridin,
Chok-chok ulgn kunguldek tax-batax kon buldi gul.
Urta umumiy ta’limda lafziy san’atlar xakida ma’lumot berish xam ma’lum bir meyorda amalga oshiriladi. Goyat nozik farklar bir-biridan ajratib turgan ayrim urinlar umumlashtiriladi yoki ulardan birigina olinadi. Misollar sodda va shuning uchun xam tushunarli, bolalar uchun kizikarli bulishiga aloxida e’tibor karatiladi. Aks xolda ukuvchilar bu guzallikdan bebaxra koladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
