Reja: Mulk va mulk huquqi tushunchasi

Mulk huquqi

• www.arxiv.uz

REJA:

• 1. Mulk va mulk huquqi tushunchasi.
• 2. Mulk huquqining mazmuni, vujudga kelish va bekor bo’lishi asoslari.
• 3. Mulk huquqining asosiy tamoyillari

• www.arxiv.uz

1. Mulk va mulk huquqi tushunchasi

• Jamiyatning iqtisodiy negizi - mavjud mulkchilik munosabatlariga asoslanadi. Shu sababli mulk nafaqat yuridik mazmunga, bal’ki iqtisodiy ma’noga xam ega. Kishilar mexnati bilan yaratilgan yoki tabiat tomonidan insonlarga o’ziga xos tarzda "takdim etilgan" boyliklar xar doim mulk bo’lib kelgan. Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmasligiga karab, kishilarning jamiyatdagi mavkei, anikrogi ijtimoiy-iqtisodiy makomi vujudga keladi. Mulkiy munosabatlarsiz iqtisodiy munosabatlar, ishlab chikarish jarayoni o’z mazmuniga ega emas.
• Mulkchilik munosabatlari - jamiyatdagi boyliklarni o’zlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir. Mulkchilik, birinchidan, insonning boyligi bo’lmish ashyo, buyum yoki boshqa narsaga nisbatan munosabat, ikkinchidan, boylik, ne’mat xususida kishilar urtasida vujudga kelgan munosabatdir. Kishilar buyumlarni, ne’matlarni o’ziniki kilib olgandagina o’zlashtirishlari mumkin, chunki jamiyatda o’zganiki bo’lgan ne’matlarni o’zlashtirib bo’lmaydi. Mulk soxibi o’z mulkiga mustakil tayanib ush kuradi. Mulksiz o’zganing mulkini ijaraga oluvchi yoki mulkdorga yollanib ishlovchi shaxs bu ma’noda mustakil emas. Ne’matlar ikki yusinda: ishlab chikarish resurslari, ya’ni vositalari va ishlab chikarish natijalari o’zlashtiriladi.

• www.arxiv.uz

Mulkchilik bu - ma’suliyat bilan manfaatlarning o’zviy birligi xisoblanadi. Mulkchilik real bo’lishi uchun mulkdorning ikisodiy manfaati - uning boylik egasi sifatida xayotiy extiyoji bo’lib, xatti-xarakat, fe’l-atvorini iqtisodiy motivasiyasi (sababi)ni yuzaga chikaradi.

• Mulkchilik bu - ma’suliyat bilan manfaatlarning o’zviy birligi xisoblanadi. Mulkchilik real bo’lishi uchun mulkdorning ikisodiy manfaati - uning boylik egasi sifatida xayotiy extiyoji bo’lib, xatti-xarakat, fe’l-atvorini iqtisodiy motivasiyasi (sababi)ni yuzaga chikaradi.
• Mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilik munosabatlarini shakllantirish, mulkchilik munosabatlarini tubdan qayta kurib chikishni takozo etadi. Shaxsning mulkdan begonalashuviga asoslangan ijtimoiy aloxida imtiyozli mavkeiga barxam berildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 58-moddasida bozor munosabatlarini mamlakatimiz iktisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etishi mustaxkamlab kuyildi.

• www.arxiv.uz

Tabiat boyliklari va kishi mexnati natijalari shaxslar tomonidan ayrim-ayrim hollarda o’zlashtirilmay, balki birgalashib yoki o’zaro xamkorlik bilan o’zlashtiriladi. Binobarin, mulk tabiat narsalarini o’zlashtirishda kishilar va ularning jamoalari urtasida bo’lgan munosabatni, ijtimoiy munosabatni, ijtimoiy ishlab chikarish munosabatlarini bildiradi.

• Tabiat boyliklari va kishi mexnati natijalari shaxslar tomonidan ayrim-ayrim hollarda o’zlashtirilmay, balki birgalashib yoki o’zaro xamkorlik bilan o’zlashtiriladi. Binobarin, mulk tabiat narsalarini o’zlashtirishda kishilar va ularning jamoalari urtasida bo’lgan munosabatni, ijtimoiy munosabatni, ijtimoiy ishlab chikarish munosabatlarini bildiradi.
• Yuqorida aytganlardan ma’lum bo’lishicha, mulk ishlab chikarishning zarur sharti va ishlab chikarilgan boyliklarning o’zlashtirilishi natijasi xisoblanadi.
• Mulk ishlab chikarish vositalari va ishlab chikarilgan maxsulotlarni egallash, foydalanish va ularni tasarruf etish sohasida bo’ladigan ijtimoiy munosabatlarning majmui sifatida xam ta’riflanishi mumkin.

• www.arxiv.uz

2.Mulk huquqining mazmuni vujudga kelish va bekor bo’lish asoslari

• Mulk huquqi o’z navbatida ikki ma’nodagi: obyektiv va subyektiv mulk huquqiga bo’linadi.
• Obyektiv ma’nodagi mulk huquqi, deganda tabiat ashyolarini ijtimoiy o’zlashtirishning mavjud zaxiralarini, usullarini belgilash, tartibga solish va mustaxkamlash uchun xalk manfaatlarini ko’zlab belgilangan tadbirlarni ifodalovchi huquq me’yorlari yigindisi nazarda tutiladi. Mulk tugrisidagi umumiy koidalar obyektiv huquq me’yorlari xisoblanadi.
• Subyektiv ma’nodagi mulk huquqi, deb ayrim shaxslar, ya’ni huquq subyektlarining (davlat, kooperativ va jamoat tashkilotlari xamda fukarolarning) obyektiv huquq me’yorlari asosida kelib chikadigan mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlariga aytiladi.
• Mulkni o’z xoxishiga kura ava o’z manfaatini ko’zlab egallash, mulkdan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, o’zining mulk huquqining xar kanday bo’zilishlarini bartarf etishni talab qilish huquqi tushunchalari mulk huquqining mazmunini tashkil etadi. Subyektiv mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan bu elementlar, mulk egasiga qonun bilan belgilangan doiralarda beriladi.

• www.arxiv.uz

Mulkni egallash huquqi, deb mulkni kulda yoki unga nisbatan o’z huquqlarini amalga oshirishga imkon beruvchi biron joyda saqlab turishga aytiladi. Mulkni qonunga muvofik ravishda o’z kulida yoki o’z erki-irodasi ta’siri ostida saqlab turga shaxs mulkni egallash huquqiga ega. Bunday huquq, avvalo mulk egasiga tegishli bo’ladi. Ammo mulkni egallash huquqi qonun yoki shartnomaga asosan boshqa shaxsda xam bo’lishi mumkin. Masalan, mulk shartnoma buyicha ijaraga kuyilishida vaqtincha tekin foydalanish uchun topshirishda, omonot kuyilishida yoki ma’muriy dalolatnomalarga binoan vaqtincha saqlash uchun biron tashkilot yoki fukaroga o’tkazilishida egalik huquqi mulk egasi xisoblanmagan shaxsda xam bo’lishi mumkin.

• Mulkni egallash huquqi, deb mulkni kulda yoki unga nisbatan o’z huquqlarini amalga oshirishga imkon beruvchi biron joyda saqlab turishga aytiladi. Mulkni qonunga muvofik ravishda o’z kulida yoki o’z erki-irodasi ta’siri ostida saqlab turga shaxs mulkni egallash huquqiga ega. Bunday huquq, avvalo mulk egasiga tegishli bo’ladi. Ammo mulkni egallash huquqi qonun yoki shartnomaga asosan boshqa shaxsda xam bo’lishi mumkin. Masalan, mulk shartnoma buyicha ijaraga kuyilishida vaqtincha tekin foydalanish uchun topshirishda, omonot kuyilishida yoki ma’muriy dalolatnomalarga binoan vaqtincha saqlash uchun biron tashkilot yoki fukaroga o’tkazilishida egalik huquqi mulk egasi xisoblanmagan shaxsda xam bo’lishi mumkin.
• Mulkni qonun talablariga muvofik kulda saqlab turishga qonuniy egallash deb aytilsa, qonuniy asoslar bo’lmay turib, birovlarga karashli mulkni egallashga, birovning ugirlangan yoki yukotgan mulkini kulda saqlashga qonunsiz egallash deb aytiladi.

• www.arxiv.uz

Mulkdan foydalanish, deb mulkning foydali xususiyatlarini olishga, mulkni iqtisodiy ma’noda foydalanishga aytiladi. Mulkdan qonunga muvofik ravishda foydalanuvchi shaxs shu mulkdan foydalanish huquqiga ega bo’ladi. Mulkdan foydalanish huquqi shu mulkni egallash huquqi bilan chambarchas bog’liqdir. Mulkni egallamay, kulda saqlamay turib undan foydalanib xam bo’lmaydi. Mulkdan ishlab chikarishda yoki kundalik xayotda foydalanishda bu mulk butunlay iste’mol kilinadi yoki birmuncha vaqt davomida asta-sekin eskiradi.

• Mulkdan foydalanish, deb mulkning foydali xususiyatlarini olishga, mulkni iqtisodiy ma’noda foydalanishga aytiladi. Mulkdan qonunga muvofik ravishda foydalanuvchi shaxs shu mulkdan foydalanish huquqiga ega bo’ladi. Mulkdan foydalanish huquqi shu mulkni egallash huquqi bilan chambarchas bog’liqdir. Mulkni egallamay, kulda saqlamay turib undan foydalanib xam bo’lmaydi. Mulkdan ishlab chikarishda yoki kundalik xayotda foydalanishda bu mulk butunlay iste’mol kilinadi yoki birmuncha vaqt davomida asta-sekin eskiradi.
• Agar birovning mulkdan qonun yoki shartnoma bilan belgilangan asoslar bo’lmay turib foydalanilsa, bunday foydalanish qonunsiz foydalanish xisoblanadi (masalan, ugirlangan yoki yukotilgan mulkdan foydalanish).

• www.arxiv.uz

Mulkni tasarruf etish huquqi, deb mulkning yuridik takdirini belgilashga, ya’ni mulk yuzasidan boshqa shaxslar bilan bo’ladigan huquqiy munosabatni belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga karatilgan huquqka aytiladi.

• Mulkni tasarruf etish huquqi, deb mulkning yuridik takdirini belgilashga, ya’ni mulk yuzasidan boshqa shaxslar bilan bo’ladigan huquqiy munosabatni belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga karatilgan huquqka aytiladi.
• Mulk egasi tasarruf etish huquqiga binoan mulk yuzasidan xilma-xil bitimlar, shartnomalar, chunonchi, ashyoni sotish, xadya qilish, ijaraga kuyish tugrisida shartnomalar to’za oladi. Agar ashyo butunlay keraksiz bo’lib kolsa, o’zidan biron-bir usul bilan sokit qilishi mumkin. Bu huquq mulkdorga o’z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo’lmagan xar kanday xarakatlarni amalga oshirishi, shu jumladan garov narsasi sifatida foydalanishi yoki unga boshqacha yullar bilan vazifa yuklash, uni begonalashtirish yoki mol-mulkini boshqacha usul bilan tasarruf etishga imkon beradi.
• Bu huquqning kuldan ketishi bilan mulkka nisbatan bo’lgan egalik huquqi xam kuldan ketadi. Masalan, mulkni omonat kuyishda ashyonigina egallash huquqi birovga utsa, ijaraga kuyishda ashyoni egallash va undan foydalanish huquqi birovga utsa, ashyoning sotilishi yoki xadya kilinishida esa subyektiv mulk huquqining xar uch elementi: egallash, tasarruf etish va shuning o’zi bilan mulkka nisbatan bo’lgan egalik huquqi xam butunlay boshqa shaxsga (yanga egaga) utadi.
• Mulk egalari o’zlariga tegishli mulk huquqidan g’ayri qonuniy maqsadlarda, birovning zarariga foydalanishiga yo’l qo’yilmaydi.

• www.arxiv.uz

Mulkdor huquqlarining, vakolatlarining chegarasi O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab berilgan. Konstitusiyaning 54-moddasiga asosan mulkdor o’z vakolatlarini amalga oshirishda ekologik muxitga zarar yetkazmasligi, fukarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini xamda qonun bilan kuriklanadigan manfaatlarini bo’zmasligi shart.

• Mulkdor huquqlarining, vakolatlarining chegarasi O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab berilgan. Konstitusiyaning 54-moddasiga asosan mulkdor o’z vakolatlarini amalga oshirishda ekologik muxitga zarar yetkazmasligi, fukarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini xamda qonun bilan kuriklanadigan manfaatlarini bo’zmasligi shart.
• Bu konstitusiyaviy me’yor O’zbekiston Respublikasi FKning 172-moddasida batafsil talkin kilingan.

• www.arxiv.uz

Mulk huquqining mazmunida nafaqat mulkdorning huquqlari, balki mol-mulkini saqlab turish burchi xam yotadi. FKning 174-moddasiga asosan, o’ziga karashli mol-mulkni boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, mulkdor zimmasida bo’ladi. Agar mulkdor bu majburiyatni bajarmasa, ba’zi hollarda uning mulkiy huquqlari chegaralab kuyilishi yoki mol-mulk undan olib kuyilishi mumkin.

• Mulk huquqining mazmunida nafaqat mulkdorning huquqlari, balki mol-mulkini saqlab turish burchi xam yotadi. FKning 174-moddasiga asosan, o’ziga karashli mol-mulkni boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, mulkdor zimmasida bo’ladi. Agar mulkdor bu majburiyatni bajarmasa, ba’zi hollarda uning mulkiy huquqlari chegaralab kuyilishi yoki mol-mulk undan olib kuyilishi mumkin.
• FKning 193-moddasiga asosan, agar olti oy mobaynida topilmaning egasi aniklanmasa, ashyoni topib olgan shaxs unga egalik huquqini kulga kiritadi (agar u bu huquqdan voz kechsa, topilma davlat mulkiga utadi).

• www.arxiv.uz

FKning 196-moddasida xazinaga nisbatan mulk huquqini vujudga kelishi xususiyatlari belgilab kuyilgan. Xazina deb, egasi aniklanishi mumkin bo’lmagan yoki qonunga binoan huquqlarini yukotgach, yerga kumilgan yoki boshqacha usulda yashirilgan pul yoki kimmatbaxo buyumlarga aytiladi. Yashirib kuyilgan mol-mulk (yer uchastkasi, imorat va x.k) mulkdori bo’lgan shaxsga va xazinani topgan shaxs mulkiga, agar ular urtasidagi kelishuvga muvofik boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, teng ulushlarda tegishli bo’ladi.

• FKning 196-moddasida xazinaga nisbatan mulk huquqini vujudga kelishi xususiyatlari belgilab kuyilgan. Xazina deb, egasi aniklanishi mumkin bo’lmagan yoki qonunga binoan huquqlarini yukotgach, yerga kumilgan yoki boshqacha usulda yashirilgan pul yoki kimmatbaxo buyumlarga aytiladi. Yashirib kuyilgan mol-mulk (yer uchastkasi, imorat va x.k) mulkdori bo’lgan shaxsga va xazinani topgan shaxs mulkiga, agar ular urtasidagi kelishuvga muvofik boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, teng ulushlarda tegishli bo’ladi.
• Xazina u yashirib yer uchastkasi yoki boshqa mol-mulk egasining roziligisiz kazishma ishlarini olib borgan yoki boylik kidirgan shaxs tomonidan topilgan takdirda, bu xazina topilgan yer uchastkasining yoki boshqa mol-mulkning egasiga topshirilishi shart. Tarix va madaniyat yodgorliklari jumlasiga kiradigan ashyolardan iborat xazina topilgan takdirda, ular davlat ixtiyoriga utadi. Birok xazina topilgan yer uchastkasi egasi va xazinani topgan shaxs xazina kiymatining ellik foizi mikdorida mukofat olishga xakli.
• Xazina topish uchun kazishma va kidiruv ishlarini olib borish mexnat yoki xazina vazifalariga kiradigan shaxslar (masalan, arxeologlar, geologlar)ga nisbatan yukoridagi koidalar kullanilmaydi (FKning 196-moddasi, 5-bandi).

• www.arxiv.uz

Mulkka nisbatan egalik huquqini vujudga keltiruvchi xosila usuli deganda, muayyan shaxs tomonidan mulk huquqining olinishi dastlabki mulk egasining huquqiga bog’liq bo’lgan usul nazarda tutiladi. Bu usulda mulk huquqining ma’lum ashyoga nisbatan paydo bo’lishi yoki bu ashyoga nisbatan mulk huquqining ilgari ma’lum shaxsga tegishli bo’lishi bilan bog’liqdir. Shu ma’noda mulk huquqining boshqa shaxsga utishi xakida so’z yuritiladi. Binobarin, xosila usuli buyicha mulk huquqi vujudga kelganda bu mulkka nisbatan bo’lgan huquqni bir shaxsdan ikkinchi ishga kuchirilishi tugrisida so’z boradi. Masalan, olish-sotish shartnomasi to’zilishi yuli bilan o’zgalarga tegishli ashyoga nisbatan egalik huquqi bir shaxsda, ya’ni sotib oluvchida paydo bo’ladi.

• Mulkka nisbatan egalik huquqini vujudga keltiruvchi xosila usuli deganda, muayyan shaxs tomonidan mulk huquqining olinishi dastlabki mulk egasining huquqiga bog’liq bo’lgan usul nazarda tutiladi. Bu usulda mulk huquqining ma’lum ashyoga nisbatan paydo bo’lishi yoki bu ashyoga nisbatan mulk huquqining ilgari ma’lum shaxsga tegishli bo’lishi bilan bog’liqdir. Shu ma’noda mulk huquqining boshqa shaxsga utishi xakida so’z yuritiladi. Binobarin, xosila usuli buyicha mulk huquqi vujudga kelganda bu mulkka nisbatan bo’lgan huquqni bir shaxsdan ikkinchi ishga kuchirilishi tugrisida so’z boradi. Masalan, olish-sotish shartnomasi to’zilishi yuli bilan o’zgalarga tegishli ashyoga nisbatan egalik huquqi bir shaxsda, ya’ni sotib oluvchida paydo bo’ladi.

• www.arxiv.uz

3. Mulk huquqining asosiy tamoyillari

• O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida (36, 53, 54-moddalar), FK (164, 165, 172, 228, 231-moddalari) va boshqa qonunlarda mulk huquqining quyidagi asosiy tamoyillari o’z ifodasini topgan:

• www.arxiv.uz

1. O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsiz, mulkdorning mulkiy huquqi qonun bilan kafolatlanadi va mulkdor bu huquqlardan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina maxrum etilishi mumkin.

• 1. O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsiz, mulkdorning mulkiy huquqi qonun bilan kafolatlanadi va mulkdor bu huquqlardan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina maxrum etilishi mumkin.
• 2. Iktisodning samarali amal qilishiga va xalk farovonligining usishiga yordam beradigan xar kanday shakldagi mulkchilik bo’lishiga ruxsat beriladi.
• 3. Mulkchilikning xamma shakllari ximoya kilinishi qonun bilan kafolatlanadi va ularning teng rivojlanishiga sharoit yaratib beriladi.
• 4. Mulkdor o’z mulkiga nisbatan qonunga zid bo’lmagan xar kanday xatti-xarakatlarni o’z xoxshiga kura sodir etishga xakli.
• 5. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muxitga zarar yetkazmasligi, fukarolar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va davlat huquqlarini bo’zmasligi xamda qonun bilan kuriklanadigan manfaatlarga putur yetmasligi shart.
• 6. Har kim mulkdor bo’lishga xaqli.

• www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

• Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. -T., 1996y.
• Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot-pirovard maksadimiz. T.8. -T., 2000y.
• O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga sharxlar. T.,2001yil.
• 2. Saidov A., Tadjixanov U., Odilqoriyev X. Davlat va huquq asoslari. T.,"Shark, 2002 yil.
• Raxmonkulov R.X. Xususiy mulk va uning daxlsizligi. T.,2000 yil.
• O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, T.,"O’zbekiston". 2003 yil.
• O’zbekiston Respublikasi mulkchilik tugrisidagi qonuni.
• 7. O’zbekiston Respublikasi tadbirkorlik tugrisidagi qonuni.

• www.arxiv.uz

E’TIBORLARINGIZ UCHUN RAXMAT

• SamDAQI 2014 yil

• www.arxiv.uz