Reja: Misni ishlab chiqarish tarixi

Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat Texnika Universiteti

Mis ishlab chiqarish texnalogiyasi.

Mis qotishmalari.

Reja:

1.Misni ishlab chiqarish tarixi

2.O’zbekistonda mis metallurgiyasi

3.Mis ishlab chiqarish texnalogiyasi

4. Mis qotishmalari.

Mis ishlab chiqarish XX asrning ikkinchi yarmida keng rivojlangan. 1999-yilda dunyo bo’yicha taxminan 8,5-9,0 mln t mis ishlab chiqarildi. Eng ko’p ishlab chiqarilgan davlat- Chili hisoblanadi. U2 mln tonnage yaqin mis ishlab chiqaradigan davlatlar AQSh, Kanada Avstraliya, Yaponiya, Olmoniya, Ispaniya, Meksika, Portugaliya, Rossiya, Polsha, O’zbekiston, Qozog’iston va boshqalardir.

Iste’mol bo’yicha rangli metallar bo’yicha mis alyuminidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Mis va mis birikmalarining asosiy iste’molchi sohalar:

Elektrotexnika elektronika,

Mashinasozlik;

Transport vositalari;

Qurilish materiallari;

Kimyo sanoati;

Qishloq xo’jaligi va boshqalardir.

Optika rivojlanishi sababli misning elektrotexnikada iste’moli biroz kamayib bormoqda. Lekin uning har xil quymalar tizimidagi iste’mol toboro oshib boryapti. Toza misni hamda hamda kukunlarining iste’moli ham oshib bormoqda.

1999-yilda AQSh,Olmoniya,Yaponiya va Fransiya davlatlari misning dunyodagi iste’molining 75% o’zlashtirishdi. Rivojlanayotgan davlatlar esa misning yarmini ishlab chiqarib, faqat uning 5-7 foizi iste’mol qilishadi xolos. Bu davlatlarda bir kishiga 8-12 kg mis iste’mol qilinadi.Boshqa davlatlarda esa faqat 0.2-2.0kg.

1999 yilda misning asosiy iste’molchilari ming tonna hisobida:AQSh 2200

Yaponiya 1200, Angliya 600, Chili 34, Jar 63, Olmoniya 800. Zahiralarning qiymati geologiya, iqtisodiyot va transportga bog’liqdir. AQSh da zahiralarni yer qatlamining chuqurligini hisobga olish samaradorlidir.

Mis metallurgiyasi hozirda quyidagi yo’nalish bo’yicha rivojlanayapti.

Mineral zahiradan to’laroq foydalanish;

Atrof-muhitni himoya qilish;

Avtogen jarayonlarni keng qo’llash

Shlak bilan misni isrofgarchiligini kamaytirish;

Uzluksiz ishlaydigan avtomatlashtirilgan tizimlarni qo’llash va boshqalardir.

Rivojlangan davlatlar keng miqdorda Tolling sistemasidan foydalanishyapti. Tolling bu rivojlanayotgan davlatdan xomashyo sotib olib uni o’sha yerda yoki boshqa davlatlarda qayta ishlab o’zlariga toza mahsulotni olib ketishdir, Bunday imkoniyat O’zbekistonda yo’q.

Ishlab chiqarish imkonyatlaridan foydalanish quyidagi mamlakatlarda foiz hisoblanadi

AQSh 85.0-88.0

Kanada 95.0-97,0

Chili 90.1-95.0

Zambiya 97.0-98.0

O’zbekistonda bir yilda 100-120 ming tonna xonaki mis ishlab chiqarish imkonyatiga ega, lekin tozalangan misni esa 200-210 ming tonna ishlab chiqarish mumkin. Xomaki olishdan uni tozalash imkonyati ko’proqdir. Dunyoda asosan mis traditsion pirometallurgik sxema : eritish konverterlash tozalash sxemasi asosida olinadi. Faqat 10- 12 foizi gidrmetallurgik usul yordamida olinadi.

Ohirgi paytlarda bir xil davlatlarda misni hisobdan tashqari rudalardan gidrometallurgik usul bilan ajralib olishga ahamiyat tobora oshib bormoqda. Bu uyali va yer tagidan tanlab erishish usulidir.

Murakkab rudalardan misni tanlab eritish sementlash flotatsiya usuli bilan qayta ishlash keng tarqalgan.

Hamdo’stlik davlatlariga mis asosan Olmaliq, Balxash, Jezko’zgan,Norilsk va boshqa yirik tog’ metallurgic kombinatlaridan ishlab chiqariladi Bu imkonyatlardan to’liq sxemasi konchilik boyitish xomaki misni olish uni tozalash tayyor mahsulot olish qismlardan iboratdir.

Olmaliq sharoitidan ishlab chiqarilgan rudada 0.37-0,42 foiz mis mavjud. Bu rudadan 16-18 foiz mis boyitmasi olinadi. Metallurgik pechlarga yuklanadigan shixtaning tarkibiga 14 16 foiz mis bor. Sulfidli mis boyitmasining ikki xil pechd yallig va kislarod mash’al pechida eritiladi. Olinayotgan shteynda konverterda qayta ishlanib xomaki mis olinadi. Shlak tarkibidagi esa 0,5- 0,9 foiz mis bor. Bushlak hozirgi payta faqat maxsus joylarda saqlanib turibdi. Qayta ishlsh jarayonida pechlaridan ajralib chiqarilayotgan texnalogik gazlar tarkibida 2,5-3,5 foiz SO2 borligi sababli bularochiq havoga chiqarilayotgan, natijada ular atrof muhitni nihoyatda zaharlaydi. Yallig’lash pechdagigazlarda esa 7 foizgacha oltingugurt birikmalar bor va ular sulfat kislatani olish uchun foydalaniladi. Zamonaviy texnalogiyalar asosida Olmaliq kombinatida 12 xil component ajratib olinadi va undan 20 xil mahsulot ishlab chiqiladi. O’zbekiston sanoati mis bilan to’la ta’minlangan. Misning kata hajmi xorijiy davlatlarga eksport qilinadi va respublikamizga shu orqali olib kiriladi. Dunyo bozorida 1 tonna misning bahosi katod shaklidagi metal 3000 3400 AQSh dollori katanka shaklidagisi esa 6000 7000 AQSh dollorini tashkil qiladi.

Misni ishlab chiqarishdagi taxminiy sarf xarajatlar quyidagi raqamlardan tashkil qiladi foiz hisobida

Konchilik ba boyitish bosqichi 50,4

Eritish 33,0;

Mis olish uchun mis xom ashyoli ishlatiladi mis va uning qotishmalarining chiqindilari. Tabiatdagi mis oltingugurtli birikmalar shaklida CuS, Cu2 S oksidi uglevodorotlar karbonli birikmalar sulfide rudalar va tabiiy metal mis emas tarkibiga kiradi. Eng tarqalgan rudalar mis oirit va mis porloq bo’lib 1% dan 2%ni tashkkil etadi. Primer misning 90% pyurometallurgik usuli bilan 10% gidromeetallurgik usuli bilan olinadi.

Gidrometallurgik usul- sulfat kislota zaif eritmasi bilan keyinchalik metal misni eritmasidan ajratish orqali mis olish. Ushbu usul kambag’al rudalardan qayta ishlashda ishlatiladi, u mis bilan birga qimmatbaho metallar chiarib olish imkonini bermaydi. Misni tiklash pirometallurgik usul boyitish qovurish matlarga eritish konvertorni tozalash tozalashdan iborat. Boyitish floatsiya va oksidlovchi qovurish orqali mis javhari chiqariladi.

Floatsiya usuli mis tarkibi zarrachalar va chiqindilarning turli irmoqliligiga asoslangan Floatsiyaning mohiyati suv muhitida to’xtatilgan ba’zi bir mineral zarrachalar hvodagi pufakchalar yuzasiga qay darajada soddalashtiradi, bu orqali bu mineral zarrachalar yuzasiga ko’tariladi. Usul 10-35 % mis bo’lgan mis kukunlari konstrantini imkonini beradi.Olingan sulfide vat emir oksidlanish uchun hosil bo’lgan mis mat yonboshli gorizontal konvertorlarda siqilgan havo bilan pulanadi. Olingan oksidlar curufga oltingugurt SO2 ga o’tkazilgan. Yonilgi etkazib berishsiz kimyoviy reatsiyalar yuzaga kelganligi sababli konverterda issiqlik hosil bo’ladi.Konverterdagi harorat 1200 1300 C. Shunday qilib konvertorda qabul qilinadi blister mis 98,4 % mis 0,01 temir, 0,02 oltingugurt va oz miqdorda nikel kalay surma kumush oltin. Ushbu mis qozonga quyiladi va po’lat qolplardan yoki to’qimalash mashinasiga quyiladi.

Zarg’aldoq ifloslanishi olib tashlash uchun sarflangan mis konstrukturasi olovda keyin elektrolit tozalash. Elektrolitni ishlash mis aralashmasidan. Elektroliz vannalarda amalga oshiriladi, bu yerda anod yonilg’ga chidamli misdan tayyorlanadi va katod toza chidamli misdan tayyorlanadi va katod toza misdan yupqa qatlamlardan yasaladi Elektrolit suvli eritma. DH o’tkazilganda so’ng anod eriydi mis eritma ichiga kkiradi va kotodlarda mis ionlarini chiqarib tayyorlashdi va ularni toza mis qatlami bilan qoplaydi. Kirpiklar vannaning pastki qismida loy shaklida saqlanadi u metallarni ajratish uchun qayta ishlanadi: kumush antimony selen talkuriy oltin va boshqalar…

Elektroliz vannalarda amalga oshiriladi bu yerda anod yonilg’I chidamli misdan tayyorlanadiva katod toza misdan yupqa qatlamlarda yasaladi.

Mis (Cu) qizg’ish ko’rinishdagi netall bo’lib yuqori plastiklik va oquvchanlik xususiyatga ega. Misning zichligi 8,96% erish harorati 1083 issiqlik va elektr o’tkazuvchanlik xossasi yaxshi. Yumshoq bo’lganligi sababli kesuvchi asbobda ishlov berish murakkabroq lekin yaxshi jilolanadi. Mis ochiq havoda oksidlanadi va bu oksid qatlami uni yemirilishdan saqlaydi. Mis azot kislatasida va sulfat kislatasining eritmasida harorat ortishi bilan yengil eriydi. Mis qulay fizik va mexanik xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli sanoatda juda keng qo’llaniladi va jez hamda bzonzaning asosiy tashkil etuvchi hisoblaadi. Badiiy ishlab chiqarishda mis zarb etish filligran mallanadigan mahsulotlarda qollaniladi. Zargarlik sanoatida esa qimmatbaho legirlash uchun keng foydalanadi. Misning qotishmalariga jez bronza melxior neyzelbor kiradi.Jez mis rux qotishmalar bo’lib ruxning miqdori 45 foizgacha bo’ladi. Jezning narxi misga nisbatan arzon va yuqori mexanik xususiyatlarga ega plastic deformatsiyalanish yengil kesuvchi asbobida oson ishlanadi va yaxshi jihozlanadi. Jez ochiq havoda o’z rangini tez yoqotadi va qorayishi mumkin. Jichligi 8,2 g/sm erish harorati 900 C. tarkibiga mis yuqori bo’lgan tompakning rangi oltin qotishmalarining rangiga ancha o’xshash bo’ladi. Ulardan turli sovg’a sport kokrak nishonlari badiiy idishlar va arzon taqinchoqlar tayyorlashda keng qo’llaniladi. Zargarlik o’rganish maqsadida jez qotishmasining foydalanish yaxwi natija beradi chunki tarkibida 30-40% rux bo’lgan bunday qotishmaning xususiyatlariga juda o’xshashdir.

E’tobor uchun kata rahmat!

Toshpo’latov Dostonbek.