Reja: Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar

YaMTD= YaMD + Xorijdan olingan sof transfertlar 

Xorijdan olingan sof transfertlar =  Mamlakat tashqarisidan olingan transfertlar 

– Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar. 

Transfert  to’lovlari  –  evaziga  hech  qanday  tovar  yoki  xizmatlar,  haq 

olinmaydigan  davlat  xarajatlari  (  pensiya,  stependiyalar,  ishsizlik  nafaqasi  va 

boshqalar). 

Yalpi  milliy  tasarrufidagi  daromad  yakuniy  iste’mol  va  milliy  jamg’armish 

uchun ishlatiladi. 

YaMTD=  Yakuniy iste’mol +Milliy jamg’armalar 

Yakuniy  iste’mol  uy  xo’jaliklarining  iste’mol  xarajatlaridan  tashqari 

hukumatning iste’molga xarajatlarini ham o’z ichiga oladi.  

 

 

5.Nominal va real YaIM 

 

Iqtisodiyotda  mavjud  bo’lgan  inflyatsiya  jarayonlari  YaIMni  hisoblashni 

qiyinlashtiradi. Bu ko’rsatkich dinamikasi bir vaqtning o’zida ishlab chiqarilayotgan 

mahsulotlar  miqdor  va  baho  darajalarining  o’zgarishini  ifodalaydi.  Bu  shuni 

---

bildiradiki,  YaIM  miqdoriga  bir  vaqtning  o’zida  ham  ishlab  chiqarilayotgan 

mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajaci o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. 

Iqtisodiyotda  doimiy  inflyatsiya  jarayonining  mavjudligi  makroiqtisodiy 

ko’rsatkichlarni  taqqoslama  baholarda  hisoblashni  zarur  etib  qo’yadi.  CHunki, 

inflyatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko’rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, 

muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. 

Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko’rsatkichlardan 

emas,  balki  taqqoslama  (bazis)  baholarda  hisoblangan  real  ko’rsatkichlardan 

foydalanish zarur. Ayrim yagona firmadan farqli o’laroq milliy iqtisodiyotda juda 

ko’p sonli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi sababli ularning barchasini bir 

varakayiga taqqoslama baholarda hisoblash qiyin. SHu tufayli YaIM tarkibida katta 

ulushni  tashkil  etgan  eng  muhim  tovarlar  va  xizmatlar  bahosining  o’zgarishi 

koeffitsienti  (  baholar  indeksi)  hisoblab  topilib  olingan  natija  butun  milliy 

iqtisodiyot uchun tadbiq etiladi. 

Baholar indeksini yoki inflyatsiya darajasini hisoblash uchun: 

- deflyator (Paashe indeksi); 

- iste’mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi); 

- sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim. 

Deflyator ko’rsatkichi quyidagi formula bilan hisoblaganadi: 

%

100

 

а

P

 

Q

 

а

 

0

1

0

1

i

1

i

0







i

i

P

Q

Дефлятор

 

                          

Bu yerda: i – deflyatorni hisoblash uchun bozor savatiga kiritilgan tovarlar soni; 

Q

i

1

 – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar yoki xizmatlar hajmi miqdori 

(Masalan 2 kg shakar, 2 dona ko’ylak va h.k); 

P

i

1

 – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i — mahsulotning shu yilga bahosi; 

P

i

0

 – joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – mahsulotning bazis yildagi bahosi. 

Deflyatorni hisoblash shartlari: 

- odatda o’tgan yilga nisbatan hisoblanadi; 

- bozor savati joriy yilda aniqlanib keyingi yillarda o’zgartirilishi mumkin; 

-  bozor  savatiga  ham  iste’mol  ishlab  chiqarish  xarakteridagi  tovarlar  va 

xizmatlar kiritiladi; 

- bozor savatiga kiritilgan tovarlar va xizmatlar turlarining umumiy YaIM dagi 

ulushi katta qismini tashkil qilishi kerak; 

-  bozor  savatiga  kiritilgan  tovarlar  va  xizmatlar  hajmlari  o’rtasidagi  nisbat 

ularning YaIM dagi ulushlari o’rtasidagi nisbatga mos kelishi kerak. 

                   

%

100

ЯММ

Номинал









Дефлятор

ЯИМ

Реал

 

 

Iste’mol narxlari indeksi quyidagicha aniqlanadi: 

---

%

100

 

а

P

 

Q

 

а

 

0

0

0

1

i

0

i

0







i

i

P

Q

ИНИ

 

Bu yerda:       

Q

i

0

– bazis yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar va xizmatlar hajmi; 

P

i

1

 – i – tovarning joriy yildagi bahosi; 

P

i

0 

 – i – tovarning bazis yildagi hajmi. 

Iste’mol narxlari indeksi hisoblashning shartlari; 

-  bozor  savati  bazis  yil  uchun  aniqlanadi  va  bir  necha  yil  davomida 

o’zgarmaydi; 

- bozor savatiga faqat iste’mol xarakteridagi tovarlar va xizmatlar kiritiladi; 

-bozor  savatiga  kiritilgan  tovarlar  va  xizmatlarning  hajmi  iste’mol 

xarajatlarining katta qismini tashkil etishi kerak. 

 INI  ko’rsatkichining  kamchiligi  shundaki  bozor  savati  tarkibi  o’zgarmas 

bo’lganligi  tufayli    aholi  iste’moli  tarkibida  tovarlar  va  xizmatlar  ulushining 

o’zgarganligini, shuningdek tovarlar va xizmatlar sifatida ro’y bergan o’zgarishlarni 

hisobga  olish  imkonini  bermaydi  SHu  sabrbli  bu  indnks  baholar  darajasini  biroz 

oshirib ko’rsatadi. 

YaIM  deflyatori  esa  bozor  savatiga  joriy  yida  kiritilmay  qolgan  tovarlar 

baholarining oshishini hisobga olish imkonini bermasligi tufayli  baholar darajasini 

biroz  pasaytirib  ko’rsatadi.  SHu  sababli  bu  ikki  indeksning  o’rtacha  darajasini 

xarakterlovchi Fisher indeksi hisoblanadi: 

If    =     Idef  *  Iini 

Sanoat  ishlab  chiqaruvchilar  baho  indeksi  iste’mol  narxlari  indeksi  singari 

hisoblanadi.  Lekin  bozor  savatiga  sanoat  mahsulotlarigina  kiritilib  ular  ulgurji 

baholarda hisoblanadi.