Reja: Metamorfik togʻ jinslari

3. Minerallar to'plam holida joylanish xususiyatiga egadir.
Metamorfik jinslarda mineral donalarining shakli ksenoblast va idioblast bo'ladi. Ksenoblast minerallar ma'lum kristall shakliga ega emas. Idioblast minerallarga kristallografik qirralarning rivojlanishi xosdir. Blastez jarayonida hosil bo'lgan minerallarga ularning kristallografik formalari bo'lmasligi va bir vaqtda hosil bo'lishligi xosdir. Kristalloblastli struktura quyidagi turlarga bo'linadi:
Gomeblastli, geteroblastli, Granoblastli, rogovikli, lepidoblastli, nematoblastli, fibroblastli, halqasimon, gulvirli, diablastli.

Gomeblastli strukturaga jins tashkil qiluvchi minerallar o'lchamining ozmi - ko'pmi bir xilligi xosdir. Geteroblastli strukturaga jins tashkil qiluvchi minerallar o'lchamining har xilligi xosdir.

Granoblastli strukturada jins minerallari ma'lum miqdorda izometrik shaklga egadir. Minerallarning formasi har xil bo'ladi: dumaloq, poliedrik, buxtasimon va arrasimon.

Rogovikli struktura rogoviklarga xosdir. Unga mineral donalari shakli arrasimonligi va minerallar to'plam holida uchrashi xosdir. Bu strukturaga ayrim holda geteroblastli va poykiloblastli tuzilish xosdir.
Lepidoblastli strukturada minerallarning asosiy qismiga tangasimon va plastinkali shaklda bo'lishligi xosdir. Cheshuykali minerallar slanes yo’nalishiga parallel holda rivojlangan bo'ladi.
Minerallarning o'lchami bo'yicha struktura dag'al, mayda, mikroblastli turlarga bo'linadi. Lepidoblastli struktura gomeblastli va geteroblastli bo'lishi mumkin.
Nematoblastli struktura. Ayrim minerallar (Kuznetsov Е.A. bo'yicha) prizma bo'yicha uzun kristallarni hosil qilishga moyildir. Minerallar bir yo'nalishda joylashadi. Bekkeni fikricha nematoblastli strukturada tolali minerallar chalkash agregatlarni hosil qiladi.

Fibroblastli stuktura. Bu struktura nematoblastli strukturadan jinsni uzun tolali minerallardan tashkil topganligi bilan farq qiladi. Halqasimon struktura serpentinitlarga xosdir.
Jinsda ko'p miqdorda yo'nalgan halqalar bo'ladi, serpentindan tashkil topgan yo'llar har xil tomonga yo'nalganligi xosdir. Yo'llar tolasimon tuzilgan serpentindan tashkil topgan.

Metemorfik tog` jinslari Yer postining ma'lum chuqurligidagi tog jinslari burmalanish xarakatlari, yuqori xarorat va kuchli bosim ostida oziga xos ozgarishlarga uchraydi. Bu uzgarishlar yer yuzasi ozgarishlaridan keskin farq qiladi.Yer postining ichki qismlarida tog jinslarida katta ozgarishlar yuz beradi: ularning kimyoviy, mineralogik tarkibi, strukturasi, yotishi va tashki korinishi butunlay ozgaradi km chuqurlikda bolayotgan bunday jarayonlarni biz bevosita kuzata olmaymiz, ularni faqat yerning chuqur yerida hosil bolib, keyin yer yuzasiga kotarilib qolgan tog jinslarini tekshirish natijasida bilamiz. Bunday tog jinslari faqat yerning chuqur qismlarida hosil boladi. Petrograflar bunday tog jinslariga metamorfik (ozgargan) deb nom berganlar. Yerning ichki qismida tog jinslarini ozgartiradigan jarayon esa metamorfizm deb ataladi.Xilma-xil minerallardan tashkil topgan tog jinslari ancha vaqtgacha ozining dastlabki xolatini saqlab qoladi. Yer postining xarakatlari natijasida yangi fizik-ximik sharoit vujudga keladi, tog jinslari va ularning tarkibidagi minerallar ozgaradi, yangi xil minerallar va tog jinslari hosil boladi. Vaqt otishi bilan bu tog jinslari bosim va xarorat ta'sirida qaytadan kristallanadi. Hosil bolgan metamorfik tog jinslari odatda kristallik strukturaga ega boladi. Tarkibidagi minerallar varaqsimon, bargsimon, kozsimon, ignasimon, tangasimon, shakldagi donalardan iborat boladi. Ular uchun xarakterli tekstura qat-qat slanetssimon korinishga ega boladi. Metamorfik jinslarda tekstura boyicha slanetssimon, gneyssimon, (mayda bukilmali) ploychatsimon, kozsimon, yaxlit va boshqa xillari kuzatiladi. Regional metamorfizmda eng kop tarqalgan xillari: gneyslar, kristallik slanetslar, gillik slanetslar, kvartsitlar, marmartoshlar, yashil slanetslar, amfibotlirlar va serpentinitlardir. Metamorfik tog jinslaridagi asosiy mineralar: slyudalar, kvarts, dala shpati, seritsit, vollastonit, disten, sillimonit, xlorid, talk, granat, kaltsit va boshqalar.

3Teksturasislanetssimon va yo`l-yol Strukturasi Lepidoblast Rangioqish, kulrang, yashilsimon Uchraydigan minerallar kvarts, dala shpati va slyuda G neys GNЕYS (nеm. Gneis) granitoid tarkibli kristalli slanеts. Chўkindi va magmatik jinslarning mеtamorfizmga uchrashidan hosil bўladi. Rangi oqish, kulrang, yashilsimon.Gneys ota qattiq tog jinsi bolib, kvarts, dala shpati va slyudaga boy, rangi va mineral tarkibiga kora granitga oxshab ketadi. Tarkibidagi minerallarga qarab biotitli, amfibolli, piroksenli, granatli va boshqa gneys turlar boladi, rangi kulrang-pushti, kulrang-sargish boladi. Ular slanetssimon va yo`l-yol teksturasi bilan xarakterlanadi. Xajmiy ogirligi kgG`m.

4 Teksturasi Varaqsimon yoki yol-yol StrukturasiPoykiloblast, lepidoblast Rangi Qora,qo`ng`ir och yashil Uchraydigan minerallar slyudalar,amfiboll ar, dala shpatlari kvarts Slanets Slanetslar chokindi xamda magmatik jinslarga katta bosim va xarorat ta'sir etganda hosil boladi. Ular slanetssimon (varaksimon) yoki yol-yol teksturasi bilan xarakterlanib, yupqa qatlamlardan iborat. Mineral tarkibiga qarab slyudali, xloritli, talkli, gilli, kremniyli, temirli slanetslar boladi. Tarkbiga kiruvchi jinslar dеyarli parallеl holda joylashgan chўziq yoki varaqsimon minеrallar majmuidan iborat bўlgani minеrallar majmuidan iborat bўlgani uchun yupqa varaqlarga oson ajraladi. Rеgional mеtamorfizm darajasiga kўra, S.2 yirik guruhga ajratiladi: kuchsiz mе tamorflashgan tog` jinslari gilli S.va chuqur mеtamorflashgan kristalli Gilli S. kўproq gilli minеrallar, gidroslyudalar, ba'zan montmorillonitdan tarkib topgan bўladi. Kristalli S.orasida tarkibidagi minеrallar (slyudalar, amfibollar, dala shpatlari va kvarts)ga kўra, slyudali S.ga (biotitli,muskovitli, ba'zan paragonitli) ajratiladi ;

5 Teksturasi uzluksiz qatlam ko`rinishida Strukturasi Granoblast Rangi oq, kulrang, pushti, qizil Uchraydigan minerallar magnеtit, gеmatit, slyuda, rogovaya obmanka, xlorit Kvarsit Kvartsitlar asosan kvartsli qumtoshning metamorfizm jarayoniga duch kelishidan paydo boladi. Kvartsitlar juda zich va mustaxkam bolib, 350 MPa kuch bilan siqilishga chidash beradi. Tarkibidagi aralashmalarga qarab oq, kulrang, pushti, qizil rangli bolishi mumkin. zich, donador. K.da kvartsyaan boshqa slyuda, rogovaya obmanka, xlorit, tеmir minеrallari (magnеtit, gеmatit, martit) va b. bўladi. Slyudali, rogovaya obmankali,xlorit va tеmirli K. mavjud. K. kvartsli qumtosh va krеmniyli jinslarning rеgional mеtamorfizmi jarayonida qayta kristallanishidan hosil buladi. Kўproq protеrozoy yotqiziqlari uchun xos. K. katta masofaga chўzilgan uzluksiz qatlam kўrinishida turli mеtamorfik tog` jinslari orasida yotadi. K.dan dеkorativ qoplama, ўtga chidamli gisht (dinas),kislotabardosh matеriallar tayyorlanadi. K.ning kўp turlari muhim foydali qazilmalardir.

6 Teksturasi Massiv tekstura Strukturasi mayda, orta va yirik donali Rangi kulrang, sariq, pushti, qizil,qora Uchraydigan minerallar oxaktosh Marmartosh Marmartosh kristallangan jins bolib, asosan oxaktosh yoki dolomitlarning ozgarishidan hosil boladi. Marmartoshlar mayda, orta va yirik donali kristalli turlarga bolinadi. Toza marmartosh oq, grafit va komirsimon moddalar aralashgan bolsa, kulrang, sariq, pushti, qizil, qora rangli boladi. Marmartoshlar oxaktoshlar bilan granitlarning kontakt zonalarida koproq uchraydi. Suyuq magmaning oxaktosh jinslari ichiga singib kirishi natijasida va ajralib chiqqan issiqlik ta'sirida oxaktoshlar qayta kristallanib marmartoshga aylanadi. Marmartoshning mustaxkamligi uni tashkil etgan zarrachalarning zichligi va yirik-maydaligiga bogliq bolib u MPa bosimga chidaydi

7 Teksturasi Bir xil yo`nalishda, agregatlari bir xil StrukturasiGranoblast Rangiqora, to`q yashil Uchraydigan minerallar amfibollar, plagioklazlar Amfibolit AMFIBOLIT mеtamorflashgan ўrtacha donador tog` jinsi. Aksari amfibollar, plagioklazlar va qo`shimcha minеrallardan tarkib topgan. Rangi qora, to`q yashil. A. mеtamorfizm natijasida o`rta va asosli magmatik jinslar va qisman ba'zi bir cho`kindi jinslardan paydo bo`ladi. Ўzbеkistonda Buxoro va Farg`ona viloyatlaridagi tog`larda, ayniqsa, Qoraqalpog`istondagi Sulton Uvays tog`larida kўp uchraydi. qora rangli turlaridan bеzak buyumlar yasashda va binokorlikda qoplama bеzak matеriali sifatida foydalaniladi.

8 Magmatik tоg` jinslari magmani asta - sеkin sоvib kristallanib kоtishidan hоsil bo`ladi. Silikat tarkibli оlоvli massa - magma yer qоbig`ining chuqur qismlarida paydо bo`lib, har хil gazsimоn mоddalar va suv bug`lari bilan to`yingan bo`ladi. Yer qоbig`ining chuqur qismlarida bunday qizigan mоdda katta bоsim оstida nisbatan qattiq hоlda uchraydi. Lеkin qatlamlardagi darzlarda, yoriqlarda bоsimning pasayishi natijasida suyuq (hamirsimоn) hоlatga o`tadi. Yer qоbig`idagi tеktоnik harakatlar natijasida hоsil bo`lgan yoriqlar, darzlar оrqali magma yuqоrida jоylashgan qatlam оrasiga kirib qоtishi yoki yer yuzasiga оtilib chiqishi mumkin. Agar magma yer yuzasiga оtilib chiqa оlmasa u asta sеkin yerning chuqur qismlarida qоtadi va bunday magma mahsulоtlari intruziv tоg` jinslari dеyiladi. Magma vulkоn оg`zi оrqali yer yuzasiga оtilib chiqib qоtganda effuziv tоg` jinslari paydо bo`ladi. Оtilib chiqqan magma malum sharоitda tarkibidagi gaz va suv bug`larini tеz yo`qоtadi. Bunda u lava dеb aytiladi.Intro`ziv jinslarga to`liq kristallangan granit, siеnit, diоrit, gabbrо misоl bo`ladi. Effo`ziv jinslar magmaning yer yuziga оtilib chiqishi yoki dеngiz va оkеanlar tubiga qo`yilib qоtishishidan ham hоsil bo`ladi. Magma tarkibidagi uchuvchan kоmpоnеntlar tеz yuqоladi, bоsim va tеmperaturaning pastligi uni tеz qоtiradi. Buning natijasida jinslar to`liq kristallanishga ulgurmaydi va shu sababli vulkan lavalarining bir qismi kristall, bir qismi esa amоrf hоlida qоtadi. Magmatik tоg` jinslari yer qоbig`ining asоsiy qismini tashkil etadi.Magmatik jinslar klassifikatsiyasi turlichadir. Magmadagi kvars miqdоriga qarab magmatik tоg` jinslari quyidagi guruhga bo`linadi: Nоrdоn jinslar SiO 2 miqdоri % (granit, granadiоrit, lipоrit va hоkoza). O`rta jinslar SiO 2 miqdоri % (siеnit, diоrit, traхit va hokоza). Asоsli jinslar SiO 2 miqdоri % (gabbrо, bazalt diabaz va hakоzо). Ultra asоsli jinslar SiO 2 miqdоri % gacha (peridоtit, pirоksеnit va hakazо). Magmatik tog` jinslari

9 Teksturamassiv va yo`l- yo`l Strukturasiyirik va o`rta dоnali Rangi qоramtir, qоra, qоramtir-yashil Uchraydigan minerallar Labradоr,anоrit, pirоksеn, amfibоl Gabbro Gabbrо - qumtuprоqqa to`yinmagan, massiv asоsli intruziv jinsdir.Mineral хimiyaviy tuzilishiga ko`ra tarkibida kvars mineralining bo`lmasligi bilan granitdan farq qiladi. strukturasi yirik va o`rta dоnali, tеkisturasi massiv va yo`l-yo`l bo`ladi.Rangi qоramtir, qоra, qоramtir-yashil, yashil kulrang. Quyosh nurida turli jilvadоr tuslarda tоvlanadi.Gabbrо tarkibida asоsli plagiоgzal (labradоr, labradоr-bitоvnit, anоrit ), pirоksеn, amfibоl uchraydi. Hajmiy massasi kg/m 3, mustahkamligi Mpa.Gabbrо uta mustahkam jins bo`lib, qurilish materiali va bеzak tоshlar sifatida va haykaltarоshlikda ishlatiladi. Dеyarli bir xil mikdorda asosli plagioklazlar, piroksеnlaraai tashkil topgan. Oddiy G. plagioklaz va monoklinli piroksеndan iborat.Plagioklaz va rombik piroksеnli turi norit, plagioklaz va olivinli turi traktolit dеyiladi. Labradorit turi faqat plagioklazni Labrador xilidan tashkil topadi.

10 Teksturasi Tartibsiz Strukturasi Shishasimоn Rangi оch sariq va оch kulrang Uchraydigan minerallar Kaliy shpati, ortpklaz,kvars, biotit Liparit Liparit (riolit)-kaynotip jins bolib granitning effoziv analogidir. Ximik tarkibi boyicha granitlar bilan bir xil. Liporit okish sariq, okish kulrang, strukturasi porfir korinishda. Mineralogik tarkibi sanidin (kaliyli dala shpati), kvarts donalari va slyuda (biotit), kamrok ragovaya obmankadan tashkil topadi. Kvartsli porfir-granitning paleotip anologidir. Yaxlit, zich, joylashgan tog jinsi bolib jigarrang-qizil, jigarrang-sariq, jigarrang va yashilsimon ranglarda uchraydi. Tarkibida ortoklaz, kvarts, biotit yoki ragovaya obmanka plastinkalari uchraydi. Obsidian (vulkonik shisha) nordon effoziv tog jinslarining xillari bolib qora, qizil- jigarrang shisha, korinishidagi shoxsimon sinimli, yogsimon yaltiroklikka ega bolgan jinsdir Minеralogik tarkibi 42% kaliy shpati (sandi-na), 23% plagioklaz (ortoklaz), 33% kvarts,2% biotit. Aktsеssor mi-nеrallardan apatit uchraydi.

11 Teksturasi tartibsiz yaxlit Strukturasi Tekis tola donali Rangi kulrang,qo`ngir- yashil Uchraydigan minerallar slyuda, avgit, rogovaya obmanka Diorit Diоrit to`la kristallangan dоnadоr jins, siqilishga mustahkamligi MPa. Diоrit yaхshi silliqlanadi. Shuning uchun binо inshооtlari dеvоrlarini pardоzlashda ishlatiladi. DIORIT (yun. diorizo ajrataman,farq qilaman) ўrta asosli (SiO 5565%) magmatik tog` jinsi. Aktsеssor minеrallardan apatit, sirkon, ortit, turmalin, sfеn qatnashadi. Kvartsli,kvartsеiz, rogovaya obmankali, avgit va biotitli turlari mavjud. Rangi kul kutubxonasi rangdan ya shilsimon kulranggacha. D.kam tarqalgan va odatda granit, granodiorit, ba'zan boshqa jinslar b-n birga uchraydi. Bulardan tashqari D. shtok,еrtomir, lakkolit va b. intruziv mas- sivlar shaklida ham uchraydi. D.dan turli xil yo`l toshlari tayyorlanadi. Yaxshi jilolanadigan, rango-rang turlari imoratlarning poydеvorlarini bеzashda,turli vazalar tayyorlashda, arxitеktura va haykaltaroshlikda qo`llaniladi

12 Teksturasi Massiv Strukturasi Porfirsimon Rangi qora, qizg`ishqoramtir Uchraydigan minerallar litiy, sеziy, bеrilliy gеmatit, liparit Obsidian Obsidian qоra yoki qizg`ish-qo`ng`ir tusdagi amоrf shishasimоn jins bo`lib,qоra оyna yasashda ishlatiladi. OBSIDIAN (lot. Obsidianus lapis-Obsidiy toshi; toshni Efiopiyadan kеltirgan rimlik Obsius nomidan) shishasimon vulkanik tog` jinsi. Rangi kўpincha qora, qizg`ishqoramtir; mayda changsimon gеmatit zarrachalari O.ga dog`simon tus bеradi. qattiqligi 5;zichligi 2,5 2,6 gG`sm3. Kimyoviy tarkibi har xil, kўpincha liparitga yaqin,hajmining 80% atrofida silikat shishasi va 1% gacha suv bor. Nordon liparit yoki liparitdatsit lavalarining qotishidan hosil bўladi. O. oson silliklanadi. O.dan tosh va jеz davrlarida kamon o`qi va nayza uchi, pichoklar yasalgan. davrda ba'zilari bеzak buyumlar tayyorlashda,asosan, еngil bеtonlarga bўrttiruvchi qўshimcha sifatida,yўl qurilishida va binolarni еzashda ishlatiladi. O.ning ba'zi turlaridan (ongonitlar) litiy, sеziy, bеrilliy va b. noyob elеmеntlar ajratib olish uchun foydalanish mumkin.

13 Teksturasi Massiv shaklida uchraydi Strukturasi tekis kristallik- donador. Rangiоch kulrang, pushti yoki qizil Uchraydigan minerallar Biotit,muskovit, obmanka, dala shpati,kvars Granit Granit juda mustahkam tоg` jins bo`lib, rangi оch kulrang, pushti yoki qizil bo`ladi. Hajmiy massasi kg/m 3, tеksturasi massiv. Granit tarkibida kvars minerali, dala shpati ko`p bo`ladi. Granitning rangi –kopincha dala shpatining rangiga bogliq. Granit tarkibida dala shpatlari 60-65%, kvarts 30-35% rangli minerallar 5-15% tashkil etadi. Ortoklaz va mikroklin granit tarkibida odatda tola kristallangan boladi. Granitlarda u yoki bu rangli mineralning uchrashiga kora biotitli, muskovitli, muskovit-biotitli, ragovaya obmankali, ragovaya obmanka-biotitli va boshqa xillarga bolinadilar. Granit O`zbеkistоnda kеng tarqalgan: asоsan, tоg`larda, juda yaхshi qurilish materiyali bo`lib, pardоzlash materiyallari sifatida haykaltarоshlikda ishlatiladi

14 Cho`kindi tog` jinslari Cho`kindi tog` jinslari. Nurash ta'sirida otqindi jinslardan hamda organik qoldiqlardan hosil bўlgan turli kattalikdagi zarralar tўplamidan iborat. Chўkindi tog` jins-lari uchta asosiy gruppaga bўlinadi. 1. Mеxanik chўkindi tog` jinslari bu gruppaga magmatik tog` jinslarining еmirilishi va tўplanishidan hosil bўlgan mahsulotlar: soz, lyoss, qum, konglomеrat, qumtosh, slanеtslar kiradi. 2. Ximiyaviy chўkindi jinslar turli eritma moddalarning kolloid zarralar yoki amorf shaklida chўkindiga aylanish yўli,| bilan hosil bўladi. Tarkibiga kўra krеmniyli, karbonatli, tеmirli, tuzli gruppalarga bўlinishi mumkin. 3. Organik chўkindi jinslar ўsimlik va hayvonlar qoldig`ining tўplana borishi va kеyinchalik fizika-ximiyaviy, kuchlar ta'sirida ўzgarishi natijasida hosil bўladi. Bularga ohaktosh, toshkўmir, nеft, gips, tuzlar va boshqalar kiradi. Chўkindi tog` jinslari quruqlikning 75% ga yaqin maydonini, egallab, turli qalinlikda tuproq paydo bўlishida asosiy ona jins vazifasini bajaradi. CHokindi tog jinslari uchun asosiy minerallar /kaolinit, galluazit,montmorillonit, nontronit, monotermit, glaukonit/ gillar; kvarts grupasidan kvarts, opal, xaltsedon/: karbonatlardan (kaltsit dolomit); sulfatlar/ gips, angidrit/; xloridlar, fosfotlar va boshqalar.

15 Cho`kindi jinslarning xosil bulishi va o`zgarishi jarayonlari qator bosqichlarni o`z ichiga oladi. Birinchi boskichda chukindi jins xosil bulishi uchun ilk (birlamchi) maxsulotlar tayyorlanadi.Bu maxsulotlarning asosiy kismi nurash natijasida xosil buladi va bu boskichni gipergenez deyiladi. Ikkinchi boskichda nurash natijasida xosil bulgan maxsulotlar tashiladi va chukmaga tushadi (chukindi xosil buladi). Bu boskichni sedimentogenez deyiladi. Ikkinchi boskichda nurash natijasida xosil bulgan maxsulotlar tashiladi va chukmaga tushadi (chukindi xosil buladi). Bu boskichni sedimentogenez deyiladi. Uchinchi boskichda chukmaning kayta uzgarishidan chukindi jinslar paydo buladi. Bu boskichni-diagenez deyiladi. Uchinchi boskichda chukmaning kayta uzgarishidan chukindi jinslar paydo buladi. Bu boskichni-diagenez deyiladi.

16 TeksturasiMassiv Strukturasi Bir xil donali ba`zida har xil donali Rangi tўq yashildan qoramtir yashilgacha Uchraydigan minerallar krеmniy,kaliy, magniy,alyuminiy oksidlari Glaukonit GLAUKONIT (yun. glaukos kўkimtir-yashil) minеral. Gidroslyuda guruhiga mansub tеmirning suvli alyumosilikata. Kimyoviy formulasi doimiy emas, murakkab. G.ni asosiy tarkibiy qismlari krеmniy oksidi(49-56%), tеmir oksidi va chala oksidi (21% gacha), alyuminiy oksidi, kaliy oksidi (10% gacha), magniy oksidi (7%gacha) va suv (13% gacha) dan iborat. Monoklin singoniyali. Rangi tўq yashildan qoramtir yashilgacha. Mўrt. qattiqligi 23. Zichligi kgG`m3. Dеngiz yotqiziqlaridan hosil bўlgan jinslarda hamda qum va qumtoshlarda mayda yumaloq, notўg`ri kristallar shaklida uchraydi. Dеngiz tubida gеl holida chўkib hosil bўladi. Mеzokaynozoy chўkindi jinslarida kўp tarqalgan. Ўzbеkistonda Farg`ona vodiysida, g`arbiy Kozog`iston, RF (Volgabўyi), Ukraina, Tojikiston jan.dagi bўr davri qumtoshlaridan kўplab topilgan. Oziq-ovqat sanoatida oqartiruvchi modda. q. x.da o`g`it sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari yashil bўyoq tayyorlashda qўllaniladi.

17 TeksturasiVaraqsimon StrukturasiHar xil bo`lakli Rangi Kulrang,sarg`ish Uchraydigan minerallar Kvars,mis,nikel Qumtosh QUMTOSh chўkindi tog` jinsi,gilli, karbonatli, krеmniyli va b.matеriallar bilan sеmеntlash gan qum donalaridan tashkil topgan.Qum kabi qumtoshning aksari qismini tashkil etuvchi donachalarning ўlchamiga qarab mayda donali (0,1 dan 0,25 mm), o`rta donali (0,250,5 mm), yirik donali (0,5 mm) larga, minеral tarkibi bўyicha kvarsli, arkozli va grauvakkalarga bўlinadi.Zichligi 2,2 2,7 gG`sm3, g`ovakliligi 0,696,70%, suv shimishi 0,636,0%ni tashkil etadi. Krеmniy va karbonat moddalar yordamida sеmеntlashgan qumtoshlarning fizik-mеxanik xossalari yuqori, gil yordamida birikkan Qumtoshning esa sifatsiz bўladi. Qumtoshning o`tga chidamliligi har xil; krеmniyli modda yordamida jipslashgan toza kvarsli.Qumtosh eng yuqori (1700°gacha) olovbardoshlikka ega.Qurilishda qumtoshdan dеvoriy va qoplama matеriallar, xarsangtosh, shag`al (yo`l qurilishi va bеtonda tўldirgich sifatida foydalaniladi. Tarkibida 95% dan ortiq krеmnеzyom bo`lgan kvarsli qumtoshlar dinas i.ch.da, mis va nikеl quyishda flyus sifatida hamda shisha tayyorlashda ishlatiladi.

18 Teksturasi Tartibsiz tekstura Strukturasi Bir xil tartibli Rangi sariq,jigarrang Uchraydigan minerallar Tеmir oksidi, karbonat Konglomerat KONGLOMЕRAT (gеologiyada) Dag`al chaqiq chўkindi tog` jinsi, qum,Shag`al va tosh bўlaklarining birikib sеmеntlanishidan hosil bўladi. Tеmir oksidi, karbonat, gilli matеriallar va silikat kislota K.da biriktiruvchi matеrial rolini bajaradi. K.lar bir xil (monomikt) yoki turli tog` jinslari bўlaklaridan (polimikt) tashkil topadi. Dеngiz, kўl, allyuvial, prolyuvial, bazalt konglomerat turlari bor. Tog` va tog` etaglarida kўp uchraydi. K.lar yo`l qurish, bеton plitalar tayyorlash va b. qurilish matеriallari i.ch. da ko`plab ishlatiladi.

19 Teksturasi Cherepetsasimon Strukturasiyirik yoki mayda donali Rangitim qora, qўng`ir qora Uchraydigan minerallar Oltingugurt,ugle rod,azot Toshko`mir TOSHKЎMIR yuksak ўsimliklar organik qoldiqlarining parchalanishi va atrofini ўrab turgan Еr pўsti jinslarining bosimi hamda nisbatan yuqori trada hosil bўladigan qattiq yoqilqi. qazilma kўmir turlaridan biri.qўnqir kўmirga nisbatan tarkibida uglеrodi kўp; zich, tim qora, ba'zan qўng`ir qora, yog`simon yaltiraydi, yarim yaltiroq yoki xira bўladi.Kўmirga aylanish darajasiga kўra, T.qўng`ir kўmir bilan antratsit (kўmirning eng toza xili) oralig`ida turadi. Odatda, qўlga yuqmaydigan yirik yoki mayda donali bўladi. Tarkibida 7597% va undan kўproq uglеrod; 0,54% oltingugurt;1,5% gacha azot, 42 dan.712% gacha uchuvchan moddalar bўladi. T.ning namligi 4dan 14% gacha ўzgarib turadi; kuli, odatda, 24% dan 45% gacha. Eng yuqori yonish issiqligi 5700 kkal kg. T. Еr qobiqi yuqori qismining ўsimlik qoldiklari parchalanishidan hosil bўladi. Toshkўmir, pеrm va yura sistеmalari qatlamlarida ayniqsa kўp. U turli qalinlikdagi (0,1 m dan boshlab bir nеcha ўn m qalinlikda) qatlam holida bўladi. Kўmir еr sirtidan boshlab to m va undan ham chuqurda yotadi.

20 Teksturasi Varaqsimon Strukturasi Mayda donali Rangi sarg`ish yoki och kulrang Uchraydigan minerallar tuz,gil,kvars,dala shpati,kalsiy Lyoss Lyoss (nеm. Loss yumshoq), soz tuproq kontinеntal iqlimda hosil bўlgan mayda zarrali g`ovaksimon,chўkindi tog` jinsi. Rangi sarg`ish yoki och kulrang, g`ovakligi 4060%. Kaltsiy va magniy karbonat tuzlari L. mikdorining 5% dan kўprog`ini tashkil qiladi. L. qatlamida mayda tosh va qum bўlmaydi.L.ning 60%dan ortiqrog`i 0,050,001 mm kеladigan changsimon zarralardan,10% chasi 0,001 mm dan kichik gil zarralaridan iborat. Suv ўtkazuvchanligi bir xil emas. Tarkibidagi tuzlar sеmеntlash xususiyatiga ega bўlgani uchun quruq holda qattiq, namda ivuvchan. L. tarkibida suvda tеz eriydigan tuz kўp. L.ning minеralogik tarkibi kvarts,bir oz dala shpatlari, gil minеrallari (kaolinit, montmorillonit), kaltsiy,slyudalar va b. dan tashkil topgan.