|
Меҳнатнинг мавсумийлик коэффициенти. У бир ой давомида энг кўп ишлаган кун энг кам ишлаган ой билан таққосланиши натижасида аниқланиши мумкин. Масалан, пахтачиликда сентябрь, октябрь ойларида ўртача 30-31 кун, январь, февраль ойларида эса 10-15 кун ишлаш мумкин:(30,31):(10,15)қ 2,3. Бунда меҳнатни мавсумийлиги шу ойлар (йил) ичида 2,3 га тенг деган фикрга эга бўлиши мумкин. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини меҳнат унумдорлиги ифодалайди. У маълум бир вақтда (1 йилда,1 ойда, 1 кунда ) ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот қийматини, миқдорини шуни етиштириш учун сарфланган вақт миқдорига тақсимлаш натижасида аниқланиши мумкин. Бунда ушбу формулалардан фойдаланилади:
Му
Бунда: Му - меҳнат унумдорлиги даражаси (сўм,г,к...);
ЯМқ(ЯМи)-ялпи маҳсулот қиймати (сўмда), миқдори(т,к);
Св - сарфланган вақт (киши-кунида, соатда).
Юқоридаги формуланинг акси ҳам меҳнат унумдорлигини кўрсатади. У меҳнатни тежаш қонуни амал этаётганлигини исботлайди. Унинг ёрдамида 1ц (сўм) маҳсулот ишлаб чиқариш учун қанча вақт сарфланганлиги аниқланади. Бу кўрсатгичлар қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган айрим маҳсулотлар бўйича ҳам алоҳида-алоҳида аниқланиши мумкин. Юқоридаги кўрсатгичлар қишлоқ хўжалигила меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ҳамда меҳнат унумдорлиги даражаси қандай аҳволда эканлигини аниқлаш ва уларни тўлиқ таҳлил қилиш имкониятини беради. Шунга асосланган ҳолда келажакда меҳнат ресурсларидан фойдаланиш даражасини ошириш чора-тадбирларини белгилаш мумкин.
4.Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, меҳнат унумдорлиги
Ҳар қандай соҳалар, тармоқлар мавжуд меҳнат ресурсларидан йил давомида тўғри ва самарали фойдаланишни таъминлашлари зарур. Бунинг учун улар мавжуд иш жойларини батафсил (штат жадвали, технологик карталар асосида) аниқланишлари лозим. Шундан сўнг ўзларининг таркибидаги меҳнат ресурсларини (уларнинг таркиблари бўйича) аниқлашлари зарур. Юқоридаги маълумотлар таққосланиб тармоқларнинг, корхоналарнинг меҳнат ресурслари билан таъминланганлик даражаси аниқланади. Бунинг учун юқоридаги формулалардан фойдаланилади. Бунда меҳнат ресурслари билан ортиқча таъминланганлик маълум бўлса, у ҳолда ортиқча меҳнат ресурсларини қандай қилиб иш билан таъминлаш тадбирлари белгиланиши зарур. Меҳнат ресурслари етишмаётганлиги аниқланган ҳолларда эса, бу масалани қандай йўллар билан ҳал қилиш чоралари кўрилади.
1999 йилнинг бошига републикамизда меҳнат ресурсларининг умумий миқдори 11998,9 минг нафарни ташкил этган. Улардан 8640,1 минг нафари иқтисодий фаол меҳнат ресурслари ҳисобланади. 15 ёшга тўлган ўсмирлар ўқишда, ҳарбий хизматда бўлган меҳнат ресурслари ўртадаги фарқни ташкил этади. Ишлаб чиқариш жараёнида қатнашган меҳнат ресурслари эса, 8800 минг нафар. Демак, республикамиз халқ хўжалигида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш коэффициенти 0,995 ёки 99,5%ни ташкил этаган [(8800:8840,1)*100%].
Маълумотларданн кўрилиб турибдики, иқтисодий фаол аҳолининг 40,1 минг нафари ёки 0,5%и ишсизлардир. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш даражаси вилоятлар бўйича хилма-хил.
Ишсизлар сафига меҳнат биржаларида руйхага олинган меҳнат ресурслари киритилади. Ишсиз сифатида рўйхатга олинганидан сўнг уларга давлат нафоқаси тўланади. Нафақа миқдори энг кам ойликдан кўп бўлади. қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жараёни даврийлигидан, мавсумийлигидан келиб чиққан ҳолда меҳнатнинг мавсумийлик даражаси (коэффициенти) аниқланади. Бунда энг кўп ишланган ойдаги иш кунлари миқдори энг кам ишланган ойдаги иш кунлари миқдорига бўлинади. Бундай кўрсаткичларнинг бир неча йиллигини аниқлаб, содир бўлган ўзгаришларни таҳлил этиш зарур. Шу билан бирга тармоқда, корхоналарда ҳар бир ишчининг йил давомида ҳақиқатда ишлаган вақтини ҳамда иш вақти фонди даражасини аниқлаш лозим. Бу кўрсаткичларни аниқ рақамлар ёрдамида аниқлаб, уларга таъсир этувчи омилларрига алоҳида тўхталиш талаб этилади. Бунинг учун ишлаб чиқариш кўламининг ўзгариши, унинг ихтисослашганлиги, барча жараёнларнинг механизациялашганлик даражаси, меҳнатнинг рағбатлантирилиши таҳлил этилиши зарур. Меҳнат ресурслариданн фойдаланиш самарадорлигини исботлаш учун сарфлангган жонли меҳнат унумдорлиги аниқ маълумотлар асосида аниқланиб, таҳлил қилиниши зарур. Улар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар бўйича тармоқлар ҳамда корхоналар миқёсида аниқланиши мумкин. Уларни миқдори бир йиллик даражасида аниқланганди шу йил ичида бир-бирларига нисбатан ҳоллари таҳлил этилади. Масалан корхоналарни, тармоқлари бир йил ичидаги фарқини аниқлаш мумкин. Меҳнат унумдорлиги қиёсий баҳоларданн фойдаланганн ҳолда бир неча йиллиги аниқланса у ҳолда бир корхона, тармоқни бир неча йиллар давомида бўлган ўзгариши аниқланади ва улар таҳлил этилади. Меҳнат унумдорлиги натурал ва қиймат кўрсатгичларда аниқланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
