Reja: Matnni bog’lovchi vositalar

Polvonlar bosh bakavul oldida og’izlarini suv bilan chayqadi. Qo’llarini suvlab xo’lladi.
Polvonlar olishi bor-yo’g’I bir necha daqiqadavom etdi. Shugina vaqt g’arq terga botib qoldi.
Bu yerda polvonlar so’zi takror qo’llanilib qaysit urkumga mansubligiga ko’ra ot takror, joylashish o’rniga ko’ra simmetrik takror, joylashish o’rniga ko’ra uzoq o’rinli takror, vertikal takror.
Men sergak bo’laman. Ohista-ohista qaddimni rostlayman. Qo’shiq tobora yaqin-yaqin keladi. Bora-bora qirni qo’shiq oladi. Men ruboiy qo’shiq qo’ynida qolaman! Ko’nglim qo’shiqqa to’ladi limmo-lim. Yayrab ketaman! Olislarga termulaman, kulaman, olislarga termulaman, tag’in kulaman! Ko’nglim tomchilashini qo’ymaydi, men kulishimni! Oshna men o’zimizning qo’shiqni eshitaman, o’zimizing! Momoqiz qo’shiq aytadi, momoqiz!
Bu yerda takrorlar gorizontal shaklda, ravish, fe’l, olmosh so’z turkumlarida, yaqin holda kelgan.
“U o’roq o’rib-o’rib… ro’molini uchi ko’kragiga tushib-tushib… uni tag’in yelkasiga tashlab-tashlab… menga qiyo boqib-boqib… Zulflarini toblab-toblab… ham iboli, ham ginali kulib-kulib… qo’shiq aytadi! Bo’ripolvon ko’ngli to’lib-to’lib keldi. Ko’ngli to’ridan nimalardir o’ksib-o’ksib kelaberdi. Yanoqlaridan marjon-marjon yoshlar oqdi.”¹
So’z birikmasi takror bo’lib kelishiga misol. “Ko’zlar xushtor-xushtor boqdi, g’amzali-g’amzali boqdi. Ko’zlar o’ynadi, ko’zlar chorladi. Ko’ngillar entikdi, ko’ngillar orziqdi. Qaysidir ko’ngil oshiq bo’ldi, qaysidirko’ngil mashuq bo’ldi. Qaysidir ko’ngilda ko’xna dard qaytalandi.”²
Xulosa. Matnni bog’lovchi vositalarni o’rganish, uni qay o’rinlarda o’rinli qo’llash, uni o’quvchiga yetkazib berish, tadqiq etish lozim. Til birliklarining konteksdagi estetik vazifas, ijodkorning kommunikativ maqsadi matndan uzib olinib tahlil qilinganda anglanmay qolishi mumkin, shunday hollarda abzaslar, bobar bo’yicha tahlilni amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir.
Glossary.
Kontakt aloqa - bu matnda birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to’rtinchi gaplar orasidagi aloqani
Distant aloqa - birinchi va uchinchi, birinchi va to’rtinchi gaplar orasidagi aloqani deymiz.
Alliteratsiya - deb undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi.
Assonans - unli tovushlarning takrorlanishidir.
Anafora - deganda so’z yoki so’z birikmalarining she’riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi.
Epifora - misralar oхiridagi so’z yoki qo’shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi.

Nazorat savollari:

1. Matn komponentlari deganda nimani tushindingiz?

2. Kontakt aloqaning distant aloqadan farqi nima?
3. Matn komponentlari o’rtasidagi aloqani qanday vositalar yuzaga keltiradi?
4. Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida bog’langan aloqa qanday aloqa deyiladi?
5. Paralel aloqa deb nimaga aytiladi?
6. Takrorning qanday ko’rinishlari bor?
7. Sintaktik takrorga ko’ra takrorlar qanday bo’linadi?
8. Simmetrik va assimmetrik takror qay tartibga ko’ra bo’lingan?
9. Gorizontal takrorlar qaysi turkumlardan hosil bo’lishhi mumkin?
10. O’rtasidagi masofaga ko’ra takrorlar qanday ajraladi?

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Umuzoqova M.E. “Matnda vertikal munosabat va uning o’ziga xosliklari xususida” (maqola), “Ilm sarchashmalari” jurnali. Urganch – 2021

2. Muhamedova S., Saparniyozva M. “Matn lingvistikasi”, Toshkent – 2011
3. Internet ma’lumotlari.

1 Tog’ay Murod. Tanlangan asarlar I jild “Yulduzlar mangu yonadi”

2 Tog’ay Murod. “Yulduzlar mangu yonadi”