Reja: Mashina detallari, mexanizmlar va uzatmalar

1.6-rg/tm. Tasmali uzatma:
1 -  yassi tasma; 2 -  ponasimon tasma; 3 - shkivlar; 4 -  taranglash moslamasi (vintli);
5 - taranglovchi rolik; 6 - yo'naltiruvchi rolik; 7 - variatoming yassi tasmali konussimon 
shkivi;  
shkivi; 1 0 - shkivlami qayta joylashtirish richagi.
Amalda yassi va ko‘proq ponasimon tasmali variatorlardan foyda­
laniladi.
Zanjirli uzatma tishli ikkita yulduzcha va ularga kiydirilgan zanjirdan 
iborat boiadi. Murakkab konturli zanjirli uzatmalarda bir vaqtda bir necha 
valga harakat uzatiladi. Zanjiming tarangligi vallar orasidagi masofani 
o‘zgartirish orqali rostlanadi (1.7-rasm).
1.7-rasm. Zanjirli uzatma:
a - oddiy konturli; 
b 
- murakkab konturli; 1 -  yetaklanuvchi yulduzcha; 
2 
-  zanjir;
3 - yetaklovchi yulduzcha.
19


Zanjirli uzatmaning uzatish soni:
bu yerda: nx, n2 - yetaklovchi va yetaklanuvchi yulduzchalar aylanishlari 
soni;
z,, 
Z2 -
yetaklovchi va yetaklanuvchi yulduzcha tishlari soni.
Zanjirli uzatmalar qishloq xo‘jaligi mashinalarida, transportda, 
dastgohsozlikda hamda ko‘tarish-tashish mashinalarida tasmali uzat- 
malaridan foydalanish yetarli darajada ishonchli bo‘lmagan hollarda 
ishlatiladi.
Tishli uzatmalar. Aylanma harakat bir valdan ikkinchi valga 
o‘zaro ilashgan tishli g ‘ildiraklar vositasida uzatilsa bunday uzatmalar 
tishli uzatmalar deb ataladi. Tishli uzatmalar o ‘qlarining joylashishiga 
qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: silindrsimon, o‘qlari o‘zaro parallel, 
konussimon, o ‘qlari o ‘zaro perpendikular, vintli, o ‘qlari o‘zaro ayqash 
joylashgan (1.8-rasm).
1.8-rasm. Tishli uzatmalar: 
a -  silindrik to‘g‘ri tishli; b -  silindrik qiya tishli; d  - shevron; e - silindrik to‘g‘ri tishli 
ichki ilashmali; / - konussimon to‘g ‘ri tishli; g  - konussimon egri tishli; h - ayqash o‘qli 
vintli uzatma; i -  reshat uzatma.
20
Bundan tashqari aylanma harakatni ilgarilama harakatga aylantiruvchi 
mexanizm sifatida foydalaniladigan va tishli g‘ ildirak bilan tishli reykadan 
iborat uzatmalar ham ishlatiladi.
Tishlarining g ‘ildirak sirtida joylashuviga qarab, tishli gildiraklar 
to‘g ‘ri, qiya, aylanasimon turlarga boiinadi. Tishli uzatmalaming uzatish 
soni zanjirli uzatmalaming uzatish sonidek aniqlanadi:
»■»
bu yerda: z x, z2 -  yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli gildiraklar tishlari 
soni. 
'
Chervyakli uzatma bu kinematik jufl b o iib , chervyak va chervyakli 
gildiraklardan tuzilgan, o‘qlari esa o ‘zaro ayqash holda joylashgan. 
Ayqashlik burchagining qiymati har xil b o iish i mumkin, biroq amalda u 
asosan 90° teng b o ia d i (1.9-rasm).
Chervyakli uzatma avtomobillar, traktorlar, kombaynlar boshqaruv 
rullarida qoilanilib, unda valga rul soshkasi roligi bilan ilashgan cher­
vyak o‘matilgan. Chervyak bu rezbali vint b o iib , silindrik yoki globoid 
shaklda b o iish i mumkin.
Tarkibida eng kamida bitta qo‘zg‘aluvchan o ‘qqa o‘matilgan tishli 
gildiraklari b o ig an uzatma planetar uzatma deyiladi (1.10-rasm). Odatda, 
bunday uzatma markaziy gildirak 1, uning atrofida vodila vositasida o ‘z 
o ‘qi bilan harakatlanadigan gildirak - satellit 2 hamda asosiy gildirak 4 
dan tuzilgan boiadi.
1.10-rasm. Planetar uzatma:
1.9-rasm. Chervyakli uzatma: 
1 -  quyosh shestemyasi; 2 -  satellit;
1 - chervyak; 2 -  chervyak g ‘ildiragi. 
3 -  vodilo; 4 -  koronali shestemya.
21