Reja: Mashina detallari, mexanizmlar va uzatmalar

Friksion muftalar. Boshqariladigan ulovchi muftalar sifatida friksion 
muftalardan ko'proq foydalaniladi, chunki bu muftalar vositasida yetakchi 
valning harakatini to‘xtatmay, uni yetaklovchi val bilan oson ulash 
mumkin (1,3-rasm).
Bunda yetakchi val, yetaklanuvchi valga, uning tezligi qanday 
boiishidan qat’iy nazar yaxshi ulanadi. Bundan tashqari, mexanizmda 
o ‘ta yuklanish hodisasi ro ‘y berganda hosil boiadigan xavfli vaziyat 
friksion muftaning yarim muftalari orasidagi to ia sirpanish hisobiga 
bartaraf qilinadi.
Maxsus muftalar turli qishloq xo‘jalik mashinalarida uzatilayotgan 
burovchi momentni cheklash, zarur b o ig an hollarda vallami bir- biridan 
avtomatik ravishda ajratish uchun ishlatiladi. Maxsus muftalarga faqat 
bir tomonga aylanishga imkon beruvchi muftalar va saqlagich muftalar 
kiradi.
f  
Faqat bir tomonga aylanishga imkon
/
2  beruvchi mufta bir valning ikkinchi valdan
tezroq aylanishiga imkon beradi, ammo 
uning qolishiga yo‘1 qo‘ymaydi (1.4-rasm).
Saqlagich muftalar (1.3, e-rasm) o ‘ta 
yuklanish hollari ro‘y berganda mashina 
detallarini sinib ketishdan saqlash uchun 
ishlatiladi. Mashina ishchi organlaridagi 
qarshilik ortganda yuritma val va yetakchi 
disk 1 dagi qarshilik ham oshadi. Agar 
mazkur qarshilik ruxsat etilgan qiymatidan 
yuqori bo isa, disk 2 disk 1 ning tishlari 
bo‘ylab, shovqin chiqarib burala boshlaydi.
1.4-rasm. Bir tomonga ayla­
nishga imkon beruvchi mufta:
1 -  tashqi halqa; 2 -  ichki halqa; 
3 -  val; 4 - rolik; 5 -  prujina.
16
Uzatilayotgan kuchning qiymati prujina 3 ni gayka 5 yordamida siqish 
orqali rostlanadi.
M ashina mexanizmlari. Mashinalarda harakatning ikkita asosiy 
shakli - ilgarilama va aylanma harakat mavjud. Bu ikki harakat qo'shilib 
vintli harakat shaklini yuzaga keltiradi. Ikkita qo‘shni zvenolaming 
harakatchan birikmalari kinematik juft deyiladi, masalan bolt va gayka, 
val 
podshipnik. Kinematik juft tarkibiga kiruvchi detallar zvenolar 
deyiladi.
Bir nechta kinematik juftlaming birikmasi kinematik zanjir 
deyiladi. Kinematik zanjirda har bir zveno ikkita qo‘shni juftlar bilan 
bogiangan b o isa yopiq zanjirlar deyiladi. Harakatni zarur ko‘rinishga 
keltirish maqsadida yopiq kinematik zanjirga bogiangan, kinematik 
juftlardan tashkil topgan konstruksiya mexanizm deb ataladi. Har bir 
mexanizmda qo‘zg‘almas yej^kchi va yetaklanuvchi zvenolar boiadi. 
Mexanizm zvenolari qattiq, egiluvchan, masalan tasmalar, zanjirlar, 
arqonlar boiadi. Traktorlar, avtomobillar va boshqa qishloq xo‘jaligi 
mashinalarida krivoship-shatunli, shamirli, to‘rt zvenoli, kulachokli 
mexanizmlari keng tarqalgan (1.5-rasm). Krivoship-shatunli mexanizm 
porshenning ilgarilama-qaytma harakatini tirsakli valning aylanma 
harakatiga o ‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Unda to‘rtta kinematik juft 
mavjud: birinchi ilgarilama juft silindr - qo‘zg‘almas zveno va porshen -