Reja: Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi

---

4 – Mavzu Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi.
G’arbiy Yevropa o’rta asr va yangi davr falsafasi.
Reja: Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi
hozir.org
4 – Mavzu Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi. 
G’arbiy Yevropa o’rta asr va yangi davr falsafasi. 
Reja: 
1. Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi. 
2. G’arbiy Yevropa o’rta asr va yangi davr falsafasi. 
3. XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistondagi ijtimoiy – 
falsa y tafakkur. 

---

O’rta asrlarda ilg’or falsa y krlarning 
rivojlaniishida Xorazmiy
, Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, A. Navoiy kabi mashxur
mutafakkirlarning roli kattadir.
Buyuk mutaffakir Forobiy (878-950 yillar) 200 dan ortiq asar yozgan. U
o’zining falsa y qarashlarida o’z zamonasi uchun eng ilg’or krlarni olg’a
suradi. Biroq uning dunyoqarashi idealistik dunyoqarashdan xolis bo’la
olmagan.
Forobiy dunyoning, koinotning paydo bo’lishida ollox boshlang’ich rol
o’ynagan deb e’tirof qilgan bo’lsa-da, tabiat vujudga kelgach, u
mustaqildir. Uning kricha, materiya abadiy, uning oxiri yo’q, makonda
xam, zamonda xam cheksiz va chegaralanmagan degan materialistik
krni olg’a surgan edi. Forobiy o’zining ‘’Ideal shaxar axolisining krlari’’
asarida ilg’or ma’rifatparvarlik g’oyalarini olg’a suradi.
Uningcha, davlat odamlarning talablarini birgalikda, ijtimoiy tarzda
qondirish uchun vujudga keltirilgan tashkilotdir.
Shunisi muximki, Forobiy o’sha vaqtdagi odamlar orasidagi tengsizlikni
ko’rish bilan birga uni tanqid xam qildi. O’rta asr davrida bunday krlar
bilan chiqish juda katta jasorat edi.
Beruniy 150 dan ortiq asar yozdi. Bular ichida eng mashxurlari “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar’’, ''Xindiston'', ''Mineralogiya'', ‘’Saydana’’,’’
Qonuni ma’sudiy’’, ‘’ Javoxirlar xaqida risola ’’ va boshqalar. Beruniyning
kricha, tabiat mustaqil yashaydi. Tabiatning butun ko’rinishlari uning
o’zining ko’rinishlari xamma narsalar asosida materiya yotadi. Beruniy
dunyoqarashida dialektikaning ayrim elementlari bor. Xamma xarakatlar
materiyanikidir. Xullas, shu materiyaning o’zi yaratuvchi kuchdir. Fanda
to’g’ri yo’l topa olmaydigan kishilargina dinga murojaat qiladilar, deydi u.
Olimning ijodiy faoliyatida muxim axamiyatga ega bo’lgan tajribaga
asoslanuvchi emiirik bilim uning tabiat xodisalarini tushunishda stixiyali

---

materializm pozitsiyasida turishini ko’rsatadi. Biroq Beruniy islomning
idealistik falsafasi ta’siridan qutula olmadi.
Ulug’ ensiklopedist olim, faylasuf Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yillar) 300
dan ortiq asar yozgan. U Aristotel asarlarini qunt bilan o’rganib, progressiv
g’oyalarni olg’a suradi. Falsafaning asosiy masalasini xal etishda u dualist
edi.
Ibn Sino kricha, materiya butun konkret fanlarning mazmunini tashkil
etadi va turli shakllarda namoyon bo’ladi. Xudo birinchi turtki xizmatani
bajarib, boshqa xech ish qila olmaydi, chunki dunyo o’z qonuniyatlari bilan
xarakat qiladi. Ibn Sino Aristotelning shakl materiyaga nisbatan aktiv rol
o’ynaydi degan kriga qarshi chiqib, ular bir-birisiz mavjud bo’lmaydi,
shaklsiz materiya va materiyasiz shakl bo’lmaydi deydi. Ibn Sino kasallikni
vujudga keltiruvchi ob’yektiv sharoitlarni o’rganib, kasalliklarni tasnif qiladi
va ularning davolash metodlarini ishlab chiqada. 
O’rta Osiyoda IX-XII asrlarda falsa y qarashlar. 
O’rta Osiyo xalqlari uzoq tarixga egadir. Eramizdan avvalgi 1 minginchi
yillarda bu o’lkada, yunon manbalarida ko’rsatilishicha, skif (sak)lar deb
nomlangan xalqlar istiqomat qilgan. Lekin aholi o’zi yashagan joyning
nomiga qarab turlicha atalgani ham adabiyotlarda keltiriladi. Masalan,
Amudaryoning quyida yashaganlar – xorazmliklar; Zarafshon vodiysida
yashaganlar-sug’dlar; Murg’ob daryosi vodiysida yashaganlar-margianlar;
Farg’ona vodiysida yashaganlar - parkanlar kabi nomlar bilan ma’lum
bo’lgan.
Qadimgi davr madaniyati, ma’naviyati, 
jumladan
, axloq, ma’rifat, ta’lim-
tarbiya haqidagi krlar xalq og’zaki adabiyotida, folьklorda, turli xalq
an’analarida ham o’z aksini topib kelgan. Go’ro’g’li, Alpomish, Rustam
haqidagi dostonlarda xalqimizning qadimgi urf – odatlari, ruhiyati, xulq-
odoblarining ifodasini uchratishimiz mumkin. Bunday ma’lumotlar
qadimgi sug’d, manixey, xorazm, turkiy yozuvlar namunalarida saqlanib
qolgan manbalarda ham uchraydi.

---

VIII asrga kelib O’rta Osiyoni arablar istilo qildilar va ular o’zlari bilan yangi
din – Islomni olib keldilar va bosib olingan xalqlar orasida turli yo’llar bilan
bu dinni tarqata boshladilar.
Bosib olingan o’lkalarni boshqarish uchun xalifalar tayin etila boshlandi.
Islomning vujudga kelishi bilan bog’liq xolda yangi shakllangan arab
davlati-Xalifat nomini oldi. VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo ham arablar
tomonidan (Qutayba ibn Muslim boshchiligida) bosib olinib, xalifatga
bo’ysundirildi. VIII asrning oxirlarida Atlantika okeanidan Tyanь –
Shangacha, Kavkazdan Hind okeanigacha bo’lgan ulkan hududni, turli
tilda gaplashuvchi xalqlarni o’z ichiga olgan Arab imperiyasi vujudga keldi.
Albatta, O’rta Osiyoni arablar tomonidan bosib olinishi osonlik bilan
bo’lmadi. Ular bosqinchilik siyosatini yuritish bilan birga qadimgi
madaniyat, dinlar, yozuvlar, bilimdonlarga qarshi keskin kurashni avj
oldirdilar. Islom orqali bu yerlarda arab tili va arab yozuvi ham tarqaldi.
Qadimgi yozuvlar, xorazm, sug’d, turk yozuvlari yo’qotilib, ularning
himoyachilari jazolandi.
VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab islom ichida shialar, sunniylar,
mutazaliylar, mutakallimlar kabi turli oqimlar vujudga keldi. XI asrlarda
islom va boshqa ta’limotlar ta’sirida tasavvuf shakllandi va musulmon
Sharqiga tarqaldi. Arab tili musulmon Sharqida xususan O’rta Osiyoda
fors va turkiy tillarni chetlab o’tib, umumiy din va ilm-fan tiliga aylanib, turli
xalqlar madaniyatining o’zaro aloqasiga katta ta’sir ko’rsatdi.
VIII asr oxiri IX asr boshida xalifalikning markazi Bag’dodda ilm-fan
rivojlandi, qadimgi yunon olimlari Platon (A otun), Arestotelь (arastu),
Sokrat ( Suqrot), Gippokrat (Buqrot), Galen (Jolinus), Yevklid (Iqlidus)
kabilarning asarlari arab tiliga tarjima etildi. Xristian va islom olimlari
o’rtasida xamkorlik ishlari amalga oshirildi. Xalifa Xorun ar-Rashid
o’limidan (813 yil) so’ng, uning o’g’li al-Ma’mun xalifa etib tayinlandi. U ilm-
fan, madaniyatga qiziqqan odam bo’lib, unga qadar xalifalikning O’rta
Osiyo va Xuroson bo’yicha vakili sifatida Marvda (xaroblari hozirgi Mari
yaqinida) hokimlik qilar edi. Otasining o’limidan so’ng xalifa sifatida

---

Bag’dodga ko’chgach, u yerda ilmiy Markaz tashkil etib, unga barcha
musulmon o’lkalari, jumladan, O’rta Osiyodan ham olimu fozillarni to’pladi.
Bu markazda Movarounnahr
, Xurosondan chiqqan Muso Xorazmiy,
Ahmad Farg’oniy, Marvaziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar faoliyat
ko’rsatib, Bag’dod ilmu madaniyatini, arab ilmini olamga mashhur qilishda
ulkan hissa qo’shdilar.
O’rta Osiyoda arab xalifaligining ta’siri susayib, yerli feodallar, xususan
Tohiriylar hamda Somoniylarning nufuzi kuchaya bordi. IX asrning oxiriga
kelib O’rta Osiyo mustaqillikka erishdi va bu yerda arablar ta’siridan
qutulgach birinchi feodal davlati – Somoniylar hukumronligi shakllandi.
Bu davrda O’rta Osiyodan Xorazmiy va Farg’oniy, Ismoil Buxoriy va
Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Ismoil
Jurjoniy, Marg’inoniy, Zamaxshariy, Mahmud Qoshg’ariy kabi ulkan olimlar
yetishib chiqdi. Ular o’z ijodlari, asarlari bilan o’z xalqlarini dunyoga
mashhur qildilar.
XI asrlardan boshlab O’rta Osiyoda ham tasavvuf keng tarqala boshladi.
Xususan, Yusuf Hamadoniy (1048-1140) Buxoroda tasavvuf ta’limotini
o’rgatish va targ’ib etishga kirishdi. Birinchilardan bo’lib uning qo’lida Xoja
Ahmad Yassaviy (vafoti 1166 yil) ta’lim oldi, tasavvuf sirlarini o’rgandi va
Turkistonga borib, u yerda tasavvufni targ’ib qildi. Uning ta’limoti
Yassaviya nomini oldi.
Hamadoniy ta’limoti asosida Abduxoliq G’ijduvoniyning «Xojagon» tariqati
vujudga keldi. So’ng shu tariqat Bahovuddin Naqshband davrida keng
yoyilib, naqshbandiya yo’nalishini tashkil etadi.
XII asrda Xorazmda ham tasavvuf ilmi keng yoyila borib, Najmiddin Kubro
(1146-1221) boshchiligida tasavvufning kubroviya oqimi shakllanib, O’rta
Osiyo va boshqa Sharq mamlakatlarida keng yoyildi.
Tasavvuf ta’limotlari boshqa musulmon mamlakatlarida bo’lganidek, O’rta
Osiyo xalqlari madaniyati va ma’naviyatining so’nggi rivojiga katta ta’sir

---

ko’rsatdi.
Ma’lumki G’arb adabiyotlarida Ovro’po mamlakatlarida keskin madaniy
yuksalishga olib kelgan XV-XVII asrlarni Renessans-Uyg’onish davri nomi
bilan yuritadilar. Biroq ko’pchilik mualli ar Sharqda shunday jarayon
bo’lganligidan ko’z yumadilar. Xolbuki, IX-XII asrlarda O’rta Osiyoda
Ovro’podan bir necha asr ilgari madaniy yuksalish yuz berganligini hech
kim inkor eta olmaydi. U Ovro’podagidek yangi siyosiy – iqtisodiy jarayon,
ya’ni kapitalistik aloqalarning vujudga kelishi bilan bog’liq bo’lmagan
bo’lsa-da, madaniyat tarixida so’nmas iz qoldirdi va Ovro’po
Renessansining vujudga kelishiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Shuning uchun biz IX-XII asrlardagi O’rta Osiyo madaniy yuksalishini
Uyg’onish davri, aniqrog’i ilk Uyg’onish davri det atashga to’la asosimiz
bor. Bu ilk Uyg’onish davri madaniyati siyosiy – iqtisodiy jihatdan Ovro’po
mamlakatlaridan farqli o’laroq mustaqillikka erishish va bu mintaqada
mustaqil davlatlarning vujudga kelish jarayoni bilan uzviy bog’liqdir.
Afsuski, XIII asr boshida O’rta Osiyo yana o’z mustaqilligini yo’qotdi, u
mug’ullar tomonidan bosib olindi. Shuning uchun ilk Uyg’onish davri
deyishimizga sabab bunday jarayon-madaniy yuksalish XIV-XV asrlarda
mo’g’ul mustamlakachiligidan qutulib, Amir Temur va Temuriylarning
mustaqil davlati barpo etilishi bilan bog’liq holda yana bir bor yuz
berganini ko’ramiz.
Muso Al-Xorazmiy (783-850) buyuk 
matematik
, astronom va geograf
Muhammad al-Xorazmiy VII asrning oxiri va IX asrning birinchi yarmida
yashab ijod etdi. Bu davrda O’rta Osiyo arab xalifaligi tarkibiga kirar edi.
Xorazmiy dunyo faniga g’oyat katta hissa qo’shdi. U algebra fanining
asoschisi bo’ldi. «Alegbra» so’zining o’zi esa uning «Al-kitob al-muxtasar 
hisob al-jabr va al muqobala» nomli risolasidan olingan. Uning arifmetika
risolasi hind raqamlariga asoslangan bo’lib, hozirgi kunda biz
foydalanadigan o’nlik pozitsion hisoblash sistemasi va shu sistemadagi
amallarning Ovro’poda tarqalishiga sabab bo’ldi. Olimning «al-Xorazmiy»

---

nomi esa «algoritm» shaklida fanda abadiy o’rnashib qoldi. Uning
georgra yaga doir asari esa arab tilida o’nlab georga k asarlarning
yaratilishiga zamin yaratdi. Xorazmiyning «Zij»i Ovro’poda ham, Sharq
mamlakatlarida ham astronomiyaning rivojlanish yo’lini ko’rsatib berdi.
Ma’lumki, al-Ma’mun 809 yildan Marvda dastlab xalifa Xorun ar –
Rashidning noibi so’ng 813 yildan boshlab xalifa bo’ladi va 819 yili
Bag’dodga ko’chadi. Al-Ma’mun Marvda bo’lganida Xorazmiyni O’rta
Osiyolik va xurosonlik boshqa olimlarni o’z saroyiga jalb qilgan.
Xalifa al-Ma’mun davrida Bag’dodda O’rta Osiyo va Xurosondan kelgan bir
guruh yirik olimlar ijod etgan. Ular orasida Xorazmiy bilan bir qatorda
marvdan Yaxyo ibn Abu Mansur, al-Farg’oniy, Xabash al-Marvaziy Xolid ibn
Abdumalik al-Marvarrudiy, Forobdan Abul Abbos al-Javxariy va boshqa
olimlar bor edi.
Bog’dodda al-Ma’mun otasi tomonidan asos solingan ilmiy markaz –
«Bayt ul-xikma» faoliyatini har tmonlama takomillashtirib, unga yirik
davlat muassasasi tusini berib, avvaliga tarjimonlik faoliyatini keng
ko’lamda rivojlantirdi.
Marvlik mashhur astronom va matematik Habash al-Hosib («Hisobchi
habash») laqabi bilan ma’lum bo’lgan Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy
ham Bog’dodda Xorazmiy bilan hamkorlikda ishlagan. U ikkita «zij» tuzgan
bo’lib, bular O’rta asr astronomlari tomonidan keng foydalanilgan.
Tadqiqotchilarning ko’rsatishicha, u tagens va kotangens, kosekans
funksiyalarini kiritib, ularning jadvallarini ham keltirgan.
Xorazmiy bilan Bag’dodda, keyinchalik «Ma’mun akademiyasi» deb
tanilgan «Bayt ul-hikma»da ijod etgan olimlarning barchasini ham o’rta
osiyolik yoki xurosonlik deyish xato bo’lardi. U yerda Suriya, Iroq, Eron va
xalifalikning boshqa yerlaridan kelgan olimlar ham ishlagan. Biroq ular
orasida o’rta osiyoliklar salmoqli o’rin egallagan. Xorazmiy ana shunday
ilmiy muhitda yashab ijod qildi va 850 yilda Bag’dodda vafot etdi.

---

Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarning faqat 10 tasi
bizgacha yetib kelgan. Bular «Aljabr va almuqobala hisobi haqida
qisqacha kitob» - algebraik asar. «Hind hisobi haqida kitob» yoki «Qo’shish
va ayirish haqida kitob»-arifmetik asar; «Kitob sur’at-ul-arz», geogra yaga
oid asar. «Zij», «Asturlob bilan ishlash haqida kitob», « Asturlob yasash
haqida kitob», «Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida», «Kitob ar –
ruhoma», «Kitob at-tarix», «Yaxudiylarning taqvimi va bayramlarini
aniqlash haqida risola». Bu asarlarning to’rttasi arab tilida, bittasi
Farg’oniyning asari tarkibida lotincha tarjimada saqlangan va qolgan
uchtasi hali topilgan emas.
Xorazmiy hind raqamlari asosida o’nlik pozitsion sistemada sonlarning
yozilishini batafsil bayon qiladi. U sonlarning bunday yozilishidagi
qulayliklar, ayniqsa, nolь ishlatilishining ahamiyatini alohida ta’kidlaydi.
Keyin Xorazmiy arifmetik amallarni bayon qilishga o’tadi. Bunda xorazmiy
sonlarning martabalarini, ya’ni razryadlarini e’tiborga olishni hamda nolni
yozishni unutmaslikni uqtiradi, aks holda natija xato chiqadi, deydi u.
Risolaning boshlanishida Xorazmiy undagi masalalar o’z davrining amaliy
talablariga javob sifatida vujudga kelganligi qayd qilinadi.
U shunday deydi: «... Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini
o’z ichiga oluvchi «Aljabr va almuqobala hisobi haqida qisqacha kitob»ni
ta’rif qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuishda, mol
taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda va
shuningdek, yer o’lchash, kanallar o’tkazishda, (amaliy) geometriya va
boshqa shunga o’xshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir.
Xorazmiy algebrasi- bu sonli kvadrat va chiziqli tenglamalarni yechish
haqidagi fandir.
Xorazmiyning aytishicha, algebrada uch xil son bilan ish ko’riladi: ildiz
(jizr) yoki narsa (shay), kvadrat (mol) va oddiy son yoki dirham (pul birligi).
Yana uning aytishicha, ildiz o’zini o’ziga ko’paytiriladigan miqdordir,
kvadrat esa ildizni o’ziga ko’paytirishda hosil bo’lgan kattalikdir. Xorazmiy

---

ish ko’radigan tenglamalar mana shu uch miqdor orasidagi
munosabatlardir.
Xorazmiyning boshqa asarlaridan farqli o’laroq, uning algebraik
risolasining uchta qo’lyozmasi saqlangan. 
Ular Kobulda
, Madinada va
Oksford universitetining Bodleyan kutubxonasida saqlanadi.
Xorazmiyning eng yirik astronomik asari uning «Zij»idir. Olim bu asarni
830 yil atro da yozgan.
Asar 1037 yili ko’chirilgan yagona arabcha nusxasida bizgacha yetib
kelgan bo’lib, bu nusxa Strasburg universtiteti kutubxonasida saqlanadi.
Kitobda shaharlar, tog’lar, dengizlar, orollar va daryolardagi 2402 ta
geogra k joyning koordinatlari keltiriladi. Shaharlar, daryolar, tog’lar,
orollar va boshqa ob’yektlar iqlimlar bo’yicha taqsimlangan. Iqlim so’zi
yunoncha klima-«og’ish» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, uni fanga Gipparx
(eramizdan oldingi II asr) kiritgan. Gipparx Yerning odamlar yashaydigan
qismini 12 ta iqlimga ajratgan. Undan so’ng Ptolemey iqlimlarning sonini
8 tagacha kamaytiradi, lekin o’z «Geogra ya»sida u iqlimlar nazariyasiga
to’la rioya qilmaydi, chunki georga k joylarni mintaqalar va yeparxiyalar
bo’yicha taqsimlaydi.
Geogra yani iqlimlar nazariyasiga to’la rioya etgan holda birinchi marta
Xorazmiy bayon qiladi. U yerning ma’mur, ya’ni insonlar yashaydigan obod
qismini yetti iqlimga ajratadi. Xorazmiy qadimgi yunon olimi Ptolemeydan
farqli o’laroq, mintaqalar, mamlakatlar va ulardagi geogra k joylarni
tavsi amaydi, balki 1-iqlimdan to 7-iqlimgacha joylashgan joylarni tavsif
etadi.
Xorazmiyning geogra k risolasi o’rta asrlardagi eng birinchi geogra k
asar edi.
Xorazmiy ham Ptolemey kabi uzunliklarni Kanar orollaridan boshlab
hisoblaydi. Xorazmiy ekvatordan janubda 8 shahar, 1-iqlimda 64-shahar, 2-

---

iqlimda 54 shahar, 3-iqlimda 59 shahar 4-iqlimda 146 shahar, 5-iqlimda 79
shahar, 6-iqlimda 63 shahar, 7-iqlimda 25 shahar va 7-iqlimdan shimolda
40 shaharning koordinatlarini keltiradi.
Risolaning ikkinchi bobida iqlimlardagi tog’lar tavsi anadi. Tog’larning
boshi va oxirining koordinatlari keltiriladi. Xorazmiy Yaqin va O’rta
Sharqdagi hamda Kavkaz va O’rta Osiyodagi tog’larni ham u yerlardagi
shaharlar kabi tatafsil bayon qiladi. Bunga qaraganda olim u yerlarning
georga yasi bilan shaxsan tanish bo’lgan ko’rinadi.
Risolaning uchinchi bobida Xorazmiy dengizlarni, to’rtinchi bobida
orollarning qirg’oq chiziqlari va ulardagi punktlarni, beshinchi bobda esa
mamlakatlarni, oltinchi bobida esa daryolar va buloqlarni tavsi aydi.
Ahmad Farg’oniy (taxminan 797 – 865 yillar) o’rta asrlarda yashagan o’rta
osiyolik olimlar orasida buyuk astronom, matematik va geograf.
Xalifa Xorun ar-Rashid 809 yili Tusda to’satdan vafot etadi va uning
vasiyatiga ko’ra Bag’dodda taxtga katta o’g’li Muhammad al-Amin nomi
bilan o’tiradi. Saroydagi xurosonlik a’yonlar esa Abdullohni taxtni qo’lga
olishga da’vat etadilar. 811 yildan 813 yilgacha aka-uka Muhammad va
Abdulloh o’rtasida taxt uchun olib borilgan kurash Abdullohning g’alabasi
bilan tugaydi va Muhammad qatl qilinadi. O’sha yili Abdulloh taxtga al-
Ma’mun nomi bilan o’tiradi. Lekin u Bag’dodga bormay 819 yilga qadar
Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813 yildan to 819 yilgacha xalifalikning
vaqtincha poytaxti bo’lib turadi. 819 yili al-Ma’mun butun saroy a’yonlari va
ulamolari bilan birga Bag’dodga ko’chadi. Ular orasila al-Farg’oniy ham bor
edi.
Al-Farg’oniyning hayoti haqidagi eng so’nggi va eng aniq xabar 861 yil
bilan bog’lanadi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra, u shu yili Qohira yaqinidagi
Ravzo orolida nilometrni, ya’ni Nil daryosi suvi sathini belgilovchi uskunani
yasagan yoki ta’milagan.

---

Ma’lumotga ko’ra, al-Farg’oniy Mirsda nasroniylar orasida yashab, ularning
diniga o’tganligi va shuning uchun u qatl qilinganligi qayd etiladi.
Al-Farg’oniyning asosiy astronomik asari «Samoviy harakatlar va umumiy
ilmi nujum kitobi» («Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-
nujum») XII asrda Ovro’poda lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa
Ovro’po tillariga ham tarjima qilingandan so’ng, uning lotinlashtirilgan
nomi «Alfraganus» shaklida G’arbda bir necha asr davomida keng
tarqaladi.
Hozirgi kunda al-Fa rg’oniyning sakkiz asari ma’lum bo’lib, ularning
hammasi astronomiyaga aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga
tarjima qilinmagan. Ullar quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar,
odatda uni «Astronomiya asoslari haqida kitob» nomi bilan ham atashadi
- qo’lyozmalari dunyo kutubxonalarining deyarli barchasida bor. «Asturlob
yasash haqida kitob»-qo’lyozmalari Berlin, London, Mashhad, Parij va
Tehron kutubxonalarida, «Asturlob bilan amal qilish haqida kitob»- birgina
qo’lyozmasi Rampurda (Hindiston), «Al-Farg’oniy jadvallari»- qo’lyozmasi
Patnada (Hindiston), «Oyning Yer ostida va ustida bo’lish vaqtlarini
aniqlash haqida risola»-qo’lyozmasi Qohirada, «Yetti iqlimni hisoblash
haqida»-qo’lyozmalari Gotada va Qohirada, «Quyosh soatini yasash
haqida kitob»- qo’lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. «Al-Xorazmiy
«Zij»ining nazariy qarashlarini asoslash» asari 
Beruniy tomonidan
eslatiladi
, lekin qo’lyozmasi topilmagan.
Iqlimning al-Farg’oniy keltirgan tavsi ash usuli al-Xorazmiynikidan farq
qiladi.
Uning iqlimlar tavsi da 3,4,5,6 va 7-iqlimlarning tavsi diqqatga
sazovordir. Chunki bularda Markaziy Osiyoning va unga tutash yerlarning
shahar va viloyatlari tavsi anadi. Shuning uchun quyida o’sha tavsi arni
o’z ichiga olgan parchani keltiramiz.
«Uchinchi iqlim sharqda boshlanib, Xitoy mamlakatining shimolidan, so’ng
Hind mamlakatidan so’ngra Kobul va Kermon viloyatlaridan o’tadi.

---

To’rtinchi iqlim iqlim sharqdan boshlanadi va Tibatdan, so’ngra
Xurosondan o’tadiki, bunda Xo’jand, Usrshona, Farg’ona, Samarqand, Balx,
Buxoro, Hirot, Amuya, Marvarrud, Marv, Saraxs, Tus, Nishopur shaharlari
bor. Undan so’ng Jurjon, Qumis, Tabariston, Demovand, Qazvin, Daylam,
Ray, Isfahondan o’tadi.
Beshinchi iqlim sharqda Yajuj mamlakatidan boshlanadi, so’ng
Xurosonning shimolidan o’tadi, unda Toroz shahri-savdogarlar shahri bor.
Navokat (Navkat), Xorazm, Is job (Sayram), Turaband (O’tror-hozirgi Aris)
va Ozarbayjon, Arminiya (Armaniston) viloyati, Barda’a (Barda), Nashava
(Naxchivon) shaharlari bor.
Oltinchi iqlim sharqdan boshlanadi va Yajuj mamlakatidan o’tadi, so’ng
Xazar mamlakatidan (Shimoliy Kavkaz va Quyi Volgabo’yi), Jurjon
(Kaspiy) dengizining o’rtasidan kesib o’tadi va Rum (Vizantiya)
mamlakatigacha boradi.
Yettinchi iqlim sharqda Yajuj mamlakatining shimolidan boshlanadi, so’ng
turkiy mamlakatlardan (Markaziy Osiyo) o’tadi, so’ng Jurjon dengizining
shimolidan o’tadi, so’ng Rum dengizini (Qora dengiz) kesib o’tadi va
saqlablar (slavyanlar) mamlakatidan o’tadi va G’arb dengizida (Atlantika)
tugaydi». 
Buyuk faqih Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Ja lil al-Farg’oniy ar- Rishtoniy al-
Marg’inoniy 1123 yil 23 sentyabrda tug’ilgan, 1197 yilda vafot etgan. U
Qur’on, hadis ilmlarini mukammal egallab, kx-islom huquqshunosligi
borasida bilmga ega bo’lganligi va bu sohada beqiyos durdonalar
yaratganligi tufayli Burxon ud-din va-l-milla (Milla deganda xalq, ya’ni
musulmonlar tushuniladi. Bu yerda olimni ulug’lab, uni islom olamidagi
xalqlar hamda islom dinining dalili, isboti leyilmoqchi) va Burhonuddin al-
Marg’inoniy (Marg’inon-Marg’ilon shahrini o’rta asrlarda arablar Marg’inon
deb atashgan) nomlari bilan mashhurdir.
1149 yili Burhonuddin al-Marg’inoniy haj safariga bordi.

---

Burhonuddin al-Marg’inoniy islom dinidagi sunniylarning to’rta asosiy
mazhabi asoschilarining asarlarini o’rganish bilan birga o’zi ham qhga
oid bir qator asarlar yaratgan. Bizgacha yetib kelgan asarlaridan «Bidoyat
al-muntahiy» («Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim»), «Kifoyat al-
muntahiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta’lim») «Nashr ul-mazhab»
(«Mazhabning yoyilishi»), «Kitob ul-mazid» («Ilmni ziyoda qiluvchi kitob»),
«Manosik ul-haj («Haj marosimlari»), «Majma ul-navozil» («Nozil bo’lgan
narsalar to’plami»), «Kitob ul-faroiz» (« Farzlar kitobi») va boshqalar
ma’lum.
«Hidoya»da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik kh olimlari
krlarining bayoni va unga boshqa mualli ar e’tirozlari yoki qo’shilishlarini
izhor etish yo’li bilan berilgan. Ana shu obro’li mualli ar krlaridan kelib
chiqib, muayyan masalada eng ma’qul yechimni tanlab olish yo’liga amal
qilingan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning
mukammal sharhi ham asoslab keltirladi.
«Hidoya» to’rt juzdan iborat bo’lib, birinchi juzga ibodat masalalari
kiritilgan, bular: tahorat, namoz, ro’za, zakot va xaj kitoblaridir. 
Ikkinchi
juzga nikoh
, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolani
nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak
yo’qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalar kiritilgan.
Uchinchi juzda esa: oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga
o’tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish,
vakolat, da’vo, iqror bo’lish, sulx, bir ishda pul bilan sherik bo’lish, pulni
saqlashga berish, qarz berish, sovg’a, muayyan shart asosida cheklangan
ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman
ozod bo’lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o’rin olgan.
To’rtinchi juzda esa: shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda
bog’dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka so’yiladigan jonzod
haqida, umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga 
zid yomon narsalar
haqida
, tashlandiq yorlarni o’zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar

---

haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun haqi to’lash,
vasiyat kabi masalalar yoritilgan.
«Hidoya» bir necha asrlar davomida ko’p musulmon mamlakatlarida,
jumladan, O’rta Osiyoda ham huquqshunoslik bo’yicha eng asosiy
qo’llanma hisoblanib, bu yerda 1917 yil inqilobidan keyin ham, to 30-
yillargacha shariat qozilari bekor qilinib, sovet sud sistemasi joriy
qilinguncha, amalda bo’lib keldi. Hozirgi kunda ham islom shariati asosida
ish yuritadigan musulmon mamlakatlar huquqshunosligida bu asardan
keng foydalaniladi.
Quldorlik iqtisodiy - ijtimoiy formatsiyasining feodal ijtimoiy iktisodiy
farmatsiyasi bilan almashinuvi - jamiyat tarakkiyotida katta tarixiy
progressdir. Feodalizm davrining sin ari va sotsial guruxlari o’rtasidagi
kurash ideologiya soxasida xam, jumladan falsafada xam o’z ifodasini
topdi. Iktisodiy, siyosiy soxalarida xukmron feodal sinf ideologiya
soxasida xam xukmdorlik kiladi. Din feodalizm davri ideologiyasining
asosiy formasi edi. Yer, suv, va shunga o’xshagan boyliklarning katta
kismi ruxoniylar qo’lida edi. Ruhoniylar aholining birdan-biri ma’lumotli
qismi edi. Kishilik krining hamma sohalari –falsafa, huquqshunoslik,
san’at va tabiatshunoslik fanlari dinga, cherkovning diniy – dogmatik
sistemasiga moslashtirilgan edi. Falsafa amaliyotdan ajralib soxlastikaga,
ilohiyotga aylandi. Feodalizm davrida tabiatni o’rganish gunoh xisoblandi,
tabiatni o’rganishga intilgan tabiatshunoslar esa xudosizlikda ayblanib,
quvg’in kilinar, xatto o’ldirilar edi.
Feodalizm davrida din va idealizm cheksiz 
hukmronlik kilishiga karamay
,
ularga qarshi materialistik, ateistik tendensiyalar din va idealizmga karshi
tabiat fanlari rivoji davom etdi.
Feodalizm va cherkovning rasmiy dunyokarashi sifatida mafkura (iloxiyot)
sxolastik falsafa butun o’rta asr davomida hukmronlk kildi. Bu falsafaning
nazariy manbai Platon ob’yektiv idealizmi Aristotelь falsafasining
idealistik va meta zik tomonlari edi. Endi biz o’rta asrlar davomida ikki

---

asosiy okim-nominalizm va realizm o’rtasidagi keskin kurashning
moxiyati nimadan iborat ekanligini qarab chikamiz.
Nominalizm shaxar savdogarlari va hunarmandlari manfaatlari, ularning
cherkov hokimiyatiga karshi kurashini ifoda etuvchi, o’z davrining ilg’or
falsa y oqimi hisoblanadi. Realizm cherkov va feodallar manfaatlarini
ifoda etuvchi, sxolastik falsa y okimdir. Realizmning dastlabki asoschisi
Platon xisoblanadi. Asosiy vakillari Anselьm, Dun Skott, Eriguen, Foma
Akvinskiylardir. Ularning nuktai nazaricha, umumiy tushunchalar –
universal real mavjud bo’lib, ular mustaqil goyaviy mohiyat sifatida
birlamchidir. Moddiy olamnng predmetlari esa ikkilamchidir.
Umumiy tushunchalar, realistlar kricha, mangu bo’lib, tabiatdagi
predmetlar o’tkinchidir.
Nominilizm shaxar savdogarlari va xunarmandlari manfaatini, ularning
cherkov xokimiyatiga uarshi kurashini ifoda etuvchi, o’z davrining ilg’or
falsa y oqimi hisoblanadi. Realizm cherkov va feodallar manfaatlarini
ifoda etuvchi eng reaksion, sxolastik-falsa y oqimdir. Realizmning
dastlabki asoschisi Platon hisoblanadi. Asosiy vakillari Anselьm, Dun
Skott, Eriguen, Foma Akvinskiydir. Ularning nuktai nazaricha, umumiy
tushunchalar –«universal» real mavjud b°lib, ular mustaqil g’oyaviy
mohiyat sifatida birlamchidir. Moddiy olamning predmetlari esa
ikkilamchidir.
Umumiy tushunchalar, realistlar kricha, mangu b°lib, tabiatdagi
predmetlar o’tkinchidir. ´rta asr realizmi idealizming yorqin ifodasi va o’rta
asr katolitsizmi va sxolastikasining falsa y asosi edi. F. Akvinskiyning bu
reaksion idealistik va meta zik qarashlari cherkovini nazariy jixatdan
mustaxkamlashga xizmat qildi
XIX- asrning 70-yillarida Akvinskiyning falsa y nazariyasi katolik
cherkovning rasmiy nazariyasi deb e’lon qilindi, uni bilish xar bir dindor-
katolik uchun majburiydir.

---

Nominalistlar Berengariy Turskiy, Ioann Rosselin, Uilyam 
Okkam kabilar
nuktai nazaricha
, tabiatdagi yakka-yakka predmet, xodisalar, ularning
xususiyatlari ob’yektiv ravishdv mavjuddir, umumiy tushunchalar
ikkilamchidir.
Nominalizm o’rta asr sxolastik falsafasidagi materializm kurtaklarining
ifodasi, sxolastik falsafaning ikki oqimga-materialistik va idealistik
oqimlarga bo’linish alomati edi. Predmetlar, narsalar birlamchi va
tushunchalarni ikkilamchi deyish o’sha davr sxolastikasi va dinga qarshi
qattiq zarba bo’ldi.
XIV-XVI asrlarda G’arbiy Yevropa mamlakatlarida asosan Italiyada, so’ngra
boshqa mamlakatlarda feodalizm ichida kapitalistik ishlab chikarish
munosabatlari vujudga kela boshladi.
Ilg’or olimlar birgalikda fanni din ta’siridan ozod qilish uchun, din va
sxolastikaga, cherkovning g’oyaviy diktaturasiga qarshi isyon ko’taradilar.
Natijada feodal reaksiyasi bilan burjuaziya, fan bilan din, materializm bilan
sxolastik falsafa o’rtasida kurash keskinlashdi. Ana shunday tarixiy
sharoitda feodal madaniyatga, din va idealizmga qarshi o’z asarlari va
kash yotlari bilan karshi turgan fan novatorlari, gumanistlari maydonga
keldi.
Ana shunday kishilardan biri N. Kopernik (1473-1543 yillar) dir. Kopernik
1543 yilda nashr etilgan ‘’ Osmon jismlarining gir aylanishi ’’ nomli kitobida
Aristotel va Ptolemeyning cherkov rasmiy kabul qilgan geotsentrik
nazariyasini rad etdi va o’zining geliotsentrik sistemasini maydonga
tashladi. Uning talimoticha, yer, bir tomondan, o’z o’qi atro da xarakat
kiladi, ikkinchidan, olamning markazi quyosh bo’lib, uning atro da boshqa
planetalar bilan bir qatorda yer xam aylanib turadi.
Bu kash yot butun dinga va sxolastik falsa y sistemaga kakshatkich
zarba bo’lib tushdi. Kopernikning kash yoti tabiat fanlari rivoji yo’lini
ko’rsatib berdi. Kopernik falsafa va fan tarixida ulug’ materialistfaylaso’f
o’rnini egalladi.

---

O’tmish davrining yana bir fan novatori, falsafada chukur iz qoldirgan olim
Jordano Bruno edi. Bruno ta’limoticha, xakikiy falsafa sxolastikaga emas,
balki ilmiy tajribaga tayanishi kerak. Uning dunyokarashi materialistik
xarakterga ega bo’lib, shakl jixatdan panteistikdir 
Bruno nuktai nazaricha
,
moddiy olam mangu, u xech qanday xudo tomonidan yaratilgan emas,
bordan yo’q, yo’qdan bor bo’lmaydi, u so’ngsiz va cheksizdir. Kuyosh
sistemasidan tashqari yana sanoksiz dunyolar, kuyoshlar, yerlar mavjud;
Dunyo - bepoyon moddiy olam, uning kichik bir qismidir, Yer esa- bepoyon
olamning zarrachasidir. Uningcha, xamma narsa xarakatda, birining
xarakati ikkinchisini vujudga keltiradi. Uyg’onish davrining yirik
materialisti, ensiklopedist olim Galileo Galiley (1564-1642 yillar) edi. U
Italiyaning Pize shaxrida dvoryan oilasida tug’ildi.
Galiley sifatlarni ikkiga bo’ladi, ya’ni ob’yektiv va sub’yektiv sifatlarga
bo’ladi.
Uning ta’limoticha, tabiatdagi predmetlar xajm, miqdor, shakl va mexanik
xarakatgagina ega, bular ob’yektiv sifatlardir. Xid, ta’m, rang, tovush kabi
sifat xususiyatlari esa kishilarga sub’yektiv sifatlardir. Shunday qilib,
Galiley ikkinchi darajali sifatlarning ob’yektiv xarakterini inkor etdi. U
matematik metodlarga asoslanib, predmetlardagi o’zgarishlar faqat
miqdoriy o’zgarish deb, sifat o’zgarishlarini inkor etdi.
Moddiy olamni bilish sezgidan boshlanadi va aql bilan tugaydi deydi.
Bilish jarayonida sezgilarimiz orkali to’plangan dalillar aql orkali tahlil
kilinib, vokealar o’rtasidagi sifatiy bog’lanishlarini ochib beradi.
Galileyning bilish nazariyasi fan rivoji uchun muxim rol o’ynadi.
Galiley tabiat fanlari soxasida meta zik va mexanistik metodlarga asos
soldi. Bruno va Galiley materializmdagi kamchiliklar ular yashagan
davrning xarakteridan kelib chiqdi. Meta zik, mexanistik materializmning
dastabki yirik vakili ingliz olimi Frensis Bekon (1561-1626 yillar ) edi. U
o’zining asosiy asari ‘’ Yangi organon ’’da o’z falsafasini o’rta asr
sxolastlarining uydirmalariga karama-karshi kuyib, tabiatni materialistik

---

tushunishini asoslab berdi. Uningcha, tabiatni o’rganishning birdan-bir yo’li
tajriba, tahlil, predmet va xodisalarni mayda qismlarga bo’lish, 
ularni
solishtirish
, induksiyadir. Kishi bilimining manbai xissiy tajriba deydi,
kishining aqli o’z xulosa-muloxozalarida sezgilarimiz bergan faktlarga
asoslanmog’i lozim deydi. Bekon falsafasida induktiv metodni asoslash
muxim erinni egallaydi. Induksiya - deydi Bekon sezgilardan, faktlardan
ko’tarilib, sekin-asta eng umumiy koidalarigacha boradi. Birok u deduktiv
metodga to’g’ri baxo bera olmadi. Empirizmga (tajribaga) ortiqcha e’tibor
berib ratsionalizm (akliy bilish)ning rolini pasaytirib yuboradi. F.Bekonning
falsafa va fan tarixidagi xizmati katta. U yangi davr Angliya materializmi
va umuman, tajribaviy metod asoschisidir.
Endi biz Bekon materializmi sistemalashtirgan faylaso’f Tomas Gobbs
(1588-1679 yillar) faoliyati bilan tanishamiz.
Gobbs ‘’ Tafakkurni kr qiluvchi materiyadan ajratish mumkin emas’’
degan krni olg’a surgan edi. Materiya abadiy, ayrim jismlar yesa
vaqtinchalik xarakterga ega, ular vujudga keladi va yo’q bo’ladi.
U matematik va geometrik bo’lgani uchun xamma narsa, xodisalarni
geometriya qonun-qoidalari asosida tushuntirishga xarakat qilgan edi.
Sezuvchanlik o’zining ochiq ranglarini yo’qotadi va geometriyaning
abstrakt sezuvchanligiga aylanadi. Fizik xarakat mexanik yoki matematik
xarakatga qurbon qilinadi: geometriya asosiy fan deb e’lon qilinadi.’’
XVII- asrning yirik mutafakkirlaridan biri fransuz Rene Dekart (1590-1650
yillar) edi. Bilish nazariyasidan Dekart ratsionalizmning asoschisi edi. U
bilishda tajriba emas, balki tafakkur akl asosiy rol o’ynaydi deb xisoblar
edi. O’zining ‘’ Metod xakida muloxazalar ’’ asarida bilishning deduktiv
metodini ishlab chikishga xarakat kiladi. Uningcha, koinot eng avval
materiyaning olovsimon xavosimon va tuproksimon elementlarining
ko’shilmasidan paydo bo’lgan. Sekin-asta birinchi elementdan quyosh
ikkinchisidan xavo va uchinchisidan - Yer va Quyosh sistemasining
boshka elementlari vujudga kelgan.

---

Angliyadagi idealistik okimning namoyandasi Jorj Berkli (1685-1753 yillar)
o’zining “Kishi bilimining boshlangichi xakida risola” asarida materialistik
krlarni rad etishga urinadi. Uningcha, birlamchi-sub’yektdir. Butun
narsalar ong xolatidan, turli sezgilarning kombinatsiyasidan iborat.
Masalan, materialist uchun anor moddiy predmet bo’lsa, Berkli anor
ma’lum sezgi va tasavvurlarning kombinatsiyasidan iboratdir. Uningcha,
shu anorni ma’lum shaxs ko’rib turganligi uchun anor real mavjuddir. Agar
u yeki bu jismni kishi ko’rmasa, xis etmasa, bu jism yo’k, deydi.
Berkli sub’yektiv idealistik krlarini David Yum (1711-1776) davom ettirdi.
U Berkli falsafasiga agnostitsizmni qo’shdi.
Kishi bilimining manbai deb Yum xissiy tajribani, sezgilar yig’indisini
tushunar edi. Yumning kricha, bizning sezgilarimizning tashki manbai
bormi, yo’kmi, bu savolga javob berib bo’lmaydi. Chunki kishi o’z
sezgilaridan bo’lak narsalarning bor-yo’kligini bila olmaydi.
XVIII asr Fransuz materialistlarning asosiy vakillari: J.O. Lametri, K.A.
Gelvedskiy, L.A. Golbax, D. Didro edi. materialistlari materiyani bizdan
tashqari mavjud bo’lib, bizning sezgilarimizga ta’sir etadi va sezgi
uyg’otadigan narsa deb tushunganlar. Ular nuktai nazaricha, xarakatni
materiyadan ajratib mumkin emas.
Bilish masalasida fransuz materialistlari sensualist bo’lgan. Lekin fransuz
materialistlari xam dinning xakikiy ildizlarini ocha olmaganlar. Jamiyatga
karashda idealistik pozitsiyada turib qoldilar.
Nemis klassik falsafasining asosiy vakillari I. Kant, I.G. Fixte, F.R. Shelling,
G.F. Gegelь va L. Feyyerbaxlardir. Ular falsafadagi turli okimlarga
mansubdirlar.
Falsa y kr tarakkiyotiga katta xissa qo’shgan nemis klassik falsafasining
vakillari I. Kant, G. Gegelь va L. Feyyerbax xisoblanadi. Shuning uchun
ularning dunyoqarashiga batafsilroq to’xtalib o’tamiz.

---

Nemis klassik falsafasining asoschisi I.Kant (1724-1804) o’z
zamonasining dolzarb nazariy muammolari bilan shug’ullangan olimdir.
Kant dialektika goyalarini kayta tiklagan mutafakkirdir. 
Kant fakat
falsafaga emas
, balki umuman fan tarakkiyotiga ulkan xissa kushdi.
Kantning Kuyosh sistemasi katta gaz tumanligidan kelib chikkanligi
to’g’risidagi gipotezasi xozirgi paytgacha falakiyot fanidagi fundamental
ilmiy goyalardan xisoblanadi. Kant o’z zamonidagi tabiyotshunoslikning
prinsiplarini fakat koinotning tuzilishiga emas, balki uning tarixiga, ya’ni
kelib chikishi va rivojlanishiga tatbik etishga xam urindi. Bu uning
«Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» kitobida o’zining yakkol
ifodasini topdi. Kant o’zining tabiiy-ilmiy karashlari bilan tabiatni meta zik
tarzda tushunishga chek kuydi.
Kant kricha, falsafaning borlik, axlok va din kabi muammolari bilan
shugullanishdan avval insonning bilish imkoniyatlari va uning
chegaralarini aniklab olish lozim. Shundan kelib chikkan xolda Kant
kishini o’rab turgan tashki dunyodagi narsalarni ikkiga buladi. Biri – uz –
uzicha mavjud bulgan narsalar dunyosi, ikkinchisi – bizning sezgilarimiz
aks ettirgan narsalar, xodisalardir. Kant ta’limoticha, biz dunyoni kanday
mavjud bulsa, shundayligicha bila olmaymiz, balki uning ifodalanishini
bilamiz xolos. Kishilar «narsa uzida» ning moxiyatini bila olmaydi, ular
xodisalarnigina biladi. Kant kricha, xodisalar dunyosi tartibsiz, u xech
kanday konuniyat va zaruriyatga buysunmaydi. Inson bilish jarayonida
xodisalar dunyosiga tartib kiritadi, uni ma’lum bir vakt va makon bilan
boglab urganadi.
Kantning falsafadagi xizmati shundaki, u dialektik goyalar masalasini
kundalang qilib qo’ydi, okilona krga dialektika xos ekanligini yaxshi
tushundi.
Nemis klassik falsafasining eng yirik vakili G.F.Gegelь edi. Gegelь
ta’limoticha, barcha mavjud narsalarning asosida «mutlok goya»ning (u
mutlok rux xam deb ataladi) rivoji yotadi. Dastlabki paytda mutlok goya
«sof borlik» sifatida mavjud buladi. Keyinchalik u rivojlanib mazmun

---

jixatdan biridan biri boy bulgan tushunchalarni vujudga keltiradi. Mutlok
goya uzining butun mazmunini ifoda etmaguncha rivojlanib boraveradi.
Mana shu rivojlanish jarayonida mutlok goya tabiatni keltirib chikaradi va
moddiy narsalar tarzida namoyon buladi. Mutlok goyaning tabiat tarzida
kurinishidan avval mexanik xodisalar vujudga keladi, keyin kimyoviy
birikmalar va nixoyat inson, jamiyat paydo buladi. Shundan keyin mutlok
goya uzi uchun begona bulgan moddiy kobikdan chikib yana uzining
avvalgi shaklida, ya’ni kishilarning ongi, tafakkuri shaklida yashaydi. Inson
ongi rivojlangan sari goya tobora moddiylikdan kutulib boradi. Pirovard
natijada mutlok goya uzining oldingi xolatiga kaytadi. Endi u sof borlik
xolatida emas, balki uzining butun mazmunini ifoda etgan va anglagan
borlik sifatida kurinadi.
Gegelь uz falsa y tizimini sistemasini) yaratib mutlok goya uzining boy
mazmunini moddiy olam – tabiat va jamiyat sifatida 
ifoda etishini
kursatar ekan
, avvalo dunyo uzluksiz tarakkiyotda ekanligini kayd etadi.
Ikkinchidan, mutlok goyaning tarakkiyot jarayonini ochib berar ekan, mana
shu jarayon karama - karshi tomonlarning kurashi orkali sodir bulishini,
bunda bir tushuncha ikkinchi tushuncha tomonidan inkor etilishini, utilgan
boskich yanada yukori darajada takrorlanishini kursatib beradi. Albatta,
Gegelь xar doim xam uz dialektik tamoyillarini izchil ifoda eta olmadi. Bu
ayniksa Gegelь dialektikani moddiy olamga kullaganida yakkol kurniadi.
Dialektik tafakkur uslubini va uning asosiy konunlarini tadkik etish bilan
Gegelь falsa y kr tarakkiyotiga bebaxo xissa kushdi.
Nemis klassik falsafasining sunggi vakili L.Feyyerbax xisoblanadi (1804-
1872) U falsafadagi boshka yunalishga-materialistik yunalishga
mansubdir. Feyyerbax Gegelning mutlok goyasiga keskin karshi chikdi. U
Gegelning mutlok goyasi inson miyasidan yulib olingan va tabiatdan
tashkari kuchga aylantirilgan inson aklidan uzga narsa emasligini kayd
etadi. Gegelь falsafasi, Feyyerbax kricha, din bilan uzviy boglikdir.
Feyyerbax kricha, tafakkur insondan tashkarida, unga boglik bulmagan
xolda mavjud bulishi mumkin emas, chunki u moddiy narsa-inson miyasi

---

faoliyati bilan boglikdir. Shuning uchun, Feyyerbax, tafakkur, ong,
ikkilamchidir. Materiyaning, tabiatning maxsulidir.
Gegeldan farkli ularok, Feyyerbax dunyoning asosiga tabiatni va insonni
kuyadi. Feyyerbax ta’limoti antropologik tabiatga ega. Yangi falsafa shu
jumladan, tabiatni falsafaning birdan – bir universal va oliy predmetiga
aylantiradi, deydi Feyyerbax (Feyyerbax L. Izbr. proizv. V 2-x tomax. M.
1955, T.1, S. 2002)
Antropologik prinsipga sodik bulgan Feyyerbax borlik va tafakkur
maslasini xal kilishda inson tabiatning bir kismi bulishi bilan birga, u
avvalom bor, 
ijtimoiy mavjudot
, tarixiy tarakkiyotning mevasi ekanligini,
insonning onggi ijtimoiy muьnosabatlar bilan, xayot sharoiti bilan
belgilanishini unutib kuydi. Bu Feyyerbaxning eng katta kamchiligi shuki, u
Gegelь falsafasini tankid kilar ekan, uning dialektikasini kura olmadi.
Lekin shunga karamay, Feyyerbax ta’limoti falsafaning keyingi
tarakkiyotiga sezilarli darajada ta’sir kursatdi.
3-savol. Turkiston xalklarining boy ijtimoiy – falsa y, diniy – axlokiy,
madaniy tarakkiyotida XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asr birinchi
choragidagi davr uzining nixoyatda sermazmun va inkilobiy suronliligi,
goyaviy – nazariy va mafkuraviy xarakat shakllarining xilma-xilligi bilan
ajralib turadi. Bu xolat ijtimoiy tarakkiyotning uziga xos yunalishi edi. Ayni
chogda Turkiston xalklari Chor Rossiyasining mustamlaka zulmidan
kutulish, milliy davlatchiligini kurish, uz milliy-iktisodiy, siyosiy va madaniy
tarakkiyotiga yul ochishga kat’iy kirishgandilar. Bu jarayonlarning yetakchi
kuchi – milliy savdo va sanoat burjuaziyasi xisoblanib, u juda katta
kiyinchiliklar bilan bulsada, xalkimizning tub iktisodiy – siyosiy va
ma’naviy manfaatlarini ximoya kiladigan nazariy asos – jadidlar
ma’rifatchiligini shakllantirib, uni xar tomonlama kullab - kuvvatlamokda
edi.
XX asr boshlarida jadidchilik xarakati Turkistonda, Buxoro va Xivada yana
keng kulamda rivojlandi. Jadidchilik xarakati asosan kuyidagi
boskichlardan utdi:

---

I. 1885-1895 yillarda Gaspirali Ismoilbey «Tarjumon» gazetining tarkalishi
munosabati bilan Kukonda yangi jadid usulidagi maktablar tuzish
xarakatlari boshlanib, ular asta-sekin rus-tuzem maktablari bilan
rakobatlasha boshladi.
II. Gaspirali Ismoilbeyning Turkistonga tashri . Buxoro amiri bilan
uchrashishi va jadid usulidagi maktablar tashkil etishi okibatida 1893 –
95 yillardan 1901-05 yillar ichida usuli jadid maktablarini tashkil etish
ommaviy tus oldi deb aytish mumkin. Eng mashxur jadid maktablaridan
Buxoroda «Juraboy ochgan maktab», Samarkandda Abdulkodir Shakuriy,
Saidrasul Aziziy, Abduvoxid Munzim, Mulla Kilich, Toshkentda 
Munavvar
kori Abdurashidxonov
, Abdulla Avloniy, Kukonda Xamza, Namaganda
Isxokxon Ibrat, Su zoda va boshka jadid ma’rifatchilari ochgan
maktablarni kursatish mumkin.
Bu davrda jadid ma’rifatchiligi, maktabdorligining bosh yunalishi asosan
yangi usulda tezkor ta’lim-tarbiya berish, savod chikarish, xalkni ma’rifatli
kilish, ziyo tarkatish yuli bilan xurofotlar, koloklik va urta asrchilik bilan
kurashishdan iborat buldi.
III. 1905 yildan 1914 yilgacha bulgan davrda jadidchilik endi
maktabdorlikdan kengrok gazetchilik-matbaani yulga kuyish, ilm – fan,
madaniyat, adabiyotni milliylashtirish doirasiga chikib oldi. Fukarolarning
milliy manfaatlarini Chor Rossiyasi konunchiligi chegarasida bulsa-da
ta’minlanishi zarurligi, saylov tizimida faol ishtirok etish, savdo – sotik,
tijorat, umuman ishlab chikarishda milliy manfaatlarni ximoya kilish
yetakchi davlatga aylana boshladi. Jadid matbuoti, adabiyoti va teatru-
san’ati ana shu yunalishda juda faollashdi, katta ijtimoiy – siyosiy ta’sir
kuchiga ega buldi. Ayni mana shu davrda keyinchalik siyosiy partiyalar,
uyushmalarga aylanib ketgan kambagal bolalarga yordam xayriya
jamiyatlari, ularni ilgor mamlakatlarga borib ukishiga yordam bera
oladigan turli jamgarmalar, yashirin tugaraklar tuzila boshladi.
IU boskichda jadidlarning xarakatlari siyosiy xarakat, partiya tuzish, milliy
matbuotni yanada jangovor kilish bilan xarakterlanadi. Endi asosiy shior

---

yoki goya – «Turkiston Muxtoriyati» talabi ilgari surildi. Muxtoriyatga
erishish yullari kuyidagicha bulishi mumkin edi: a) Rossiyadan tula ajralib
chikish; b) Rossiya davlatidagi konstitutsiyaviy federatsiya tarkibida
«Milliy-xududiy Muxtoriyat»ga ega bulish; v) Rossiyaning unitar
federatsiyasi tarkibida fakat milliy ma’naviy – 
muxtoriyatga ega bulish
,
ya’ni islom, shariati talablari, an’analari, urf – odatlari va marosimlarini
rioyat kilinishi talabi bilan cheklanish.
Bu davr 1914 – 1918 yillar uz ichiga olib, «Shuroi islomiya», «Shuroi
ulamo», «Mirvaj-ul-islom», «Miftox – ul – islom», «Miftox-ul-maorif»,
«Ravnak-ul-islom», «Ittifok-ul-muslimin, «Turon», «Izchilar tudasi», «Temur
tudasi», «Erk sotsialistik partiyasi», «Jadid tarakkiyparvar partiyasi»,
«Birlik» uyushmasi, «Chigatoy gurungi» kabi rka, jamiyat va uyushmalar
tuzilgan. Fakat Toshkent shaxrining uzida 200 dan ortikrok shunday
tashkilotlar mavjud edi. Shu jixatdan mana shu davrni jadidchilik xarakati
va mafkurasining eng yukori tarakkiyot boskichi, deb aytish mumkin. Bu
davr «Turkiston Muxtoriyatini» tugatish, jadidlarni katagon kilish, TASSR
e’lon kilinishi bilan yakunlanadi.
U boskich 1918 yil fevralidan 1924 yilgacha, ya’ni Turkiston bulinib,
parchalanib tashlanguncha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davr jadidlar
bolьsheviklarning zuravonligiga karamay, bir tomondan Shuro xukumati
va kommunistlar rkasi buginlariga kirib olish, ikkinchidan esa «Chigatoy
gurungi» uyushmasini tuzish orkali butun ta’lim-tarbiya, maorif va
madaniyat ishlarini uz kullariga olishga intilishi bilan xarakteralanadi.
Bolьsheviklar jadidchilik mafkurasi goya va kadriyatlari uchun
kurashuvchilarni jismonan yuk kilish yuliga utgach, milliy-ozodlik
kurashining yorkin saxifalarini tashkil etgan, tarixda «bosmachilik», deb
nomlangan kurolli milliy ozodlik kurashi boshlandi. Uz-uzidan tushunarliki,
usha yillarda kuchlar nisbati mutlako teng emas edi.
UI boskich 1924 yildan keyin «milliy jumxuriyatlar» doirasida bulib, bu
davrda jadidchilik goyalari xali ulmagan, ular maktab-maorif va
matbaachilik va jurnalistikada ancha-muncha faol bulsalarda, lekin ularni

---

zimdan ta’kib kilish boshlangan edi. Anikrogi, bu davrda jadidlar
faoliyatining nixoyasi kurinib kolgan edi. 
Shunga karamay
, jadidlar
yashirin tarzda bulsada «Chigatoy gurungi» akidalari, usul va vositalaridan
kelib chikib, milliy ongni ustirish soxasida, ayniksa uzbek tili va adabiyoti
soxasida, alifbo masalalarida katta faollik kursatdilar. Xuddi usha davr
jadidlari orasidan Abdulla Kodiriy, Oybek, Gafur Gulom, Abdulla Kaxxor,
Usmon Nosir, Amin Umariy, Ziyo Said, Yetim Bobojon, Mannon Uygur va
boshka siymolar yetishib chikdi. Bu davr 1931-yilda Ibroxim Lakay
Kurboshining shaxid ketishidan keyin uz nixoyasiga yetdi.
UII boskich 1931 yildan 1937-38 yillargacha bulgan davrni, okovalari bilan
xisoblaganda 50 yillar urtalaridagi ta’kib va surgunlar davrlarini uz ichiga
oladi. Bu davrda Munavvar Koridan boshlab, Fayzulla Xujayev, Akmal
Ikromov, Usmon Nosir va boshka sanoksiz millat doyilari katagon
kurbonlari buldilar.
Turkistondagi millatparvarlar F.Xujayev, Turor Riskulov, Akmal Ikromov,
S.Xojanovlar xam milliy mustakillik bilan boglik bulgan ilgor goyalarni
urtaga kuydilar. Ularning merosi, ijtimoiy – siyosiy faoliyati Turkistonda
yuksalayotgan Milliy Uygonish jarayoni bilan bevosita boglikdir.
T.Riskulov va uning xammaslaklari maxalliy turkiy xalklarning tili Davlat tili
makomini olishi lozimligi xakidagi taklifni xam ilgari surganlar va buni
Turkiston Konstitutsiyasiga kiritganlar.
Xulosa 
kilib aytganda
, XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiston Ijtimoiy –
falsa y kri kuyidagi yunalishda bulgan: a) mavxum ma’rifatchilik,
kuzatuvchanlik, karaxtlik va maddoxlikdan uygonib, faollasha boshladi,
xayotga alokador mazmun, moxiyat va yunalish kasb etdi; b) Turkiston
ijtimoiy – falsa y kri uz milliy davlatchiligimizni tiklash, til, din, an’anaviy
birligimizni saklab kolish, tilimizni yuksak ilm-fan, falsafa va na s san’at
tiliga aylantirish, zamonaviy va demokratik tarakkiyot yuliga tushib olishga
intildi; v) ta’lim – tarbiyada yangi yullarni izlash, yangi usul maktablarini
joriy etish orkali xalkning savodxonliligi darajasini kutarish, milliy ongni
uygotishga kumaklashish zarurligi tushunildi; g) mazkur goya, maksad va

---

ustuvor vazifalarning nazariy jixatini kursatib bera oladigan yetuk
Turkiston milliy mustakillik mafkurasi yuksak falsa y darajada asoslab
berildi va u xalk ongini birlashtiruvchi, irodasini tarbiyalovchi safarbar
kuchga aylandi.
1. 
Karimov I.A. Ko’p jildlik asarlar to’plami. 
2. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: «O’zbekiston», 2003 y. 
3. 
Yo’ldoshev S. va boshqalar. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa
falsafasi (XVII – XX asrlar). T.: «Sharq», 2002 y. 
4. 
Abilov O’. O’zbekiston taraqqiyotining optimistik ruhi. T.: «Istiqlol»
2003 y. 
5. 
Falsafa. Qomusiy lug’at. T.: «Sharq», 2004 y. 
6. 
Ergashev I. Siyosat falsafasi. T.: «Akademiya», 2004 y. 
7. 
Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. T.: 2004 y. 
8. 
Falsafa asoslari. T.: «Sharq», 2005 y. 
9. 
Qodirov A. Siyosat falsafasi. T.: 2005 y. 
10. 
Norqulov D.T. Vaqt va inson T.: «Falsafa va huquq», 2006 y. 

---

11. 
Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy –
ma’ri y asoslari. T.: «Toshkent Islom Universiteti», 2005 y. 
12. 
Saifnazarov I. i drugiye. Filoso ya. T.: 2005 y. 
13. 
Erkin va farovon hayotni yuksak ma’naviyatsiz qurib bo’lmaydi. T.
«O’zbekiston», 2006 y. 
14. 
Safarova N. Terrorizm: manbalar, maqsadi globallashuv jarayoni.
(tarixiy - falsa y tahlil) T.: «Fan», 2006 y. 
15. Djalilov I. Oni stoyali u istokov losofskix i yuridicheskix 
nauk v Uzbekistane. Almati, 2006 y
Do'stlaringiz bilan baham: