Reja: Mahalla fuqarolik jamiyati instituti sifatida

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat:

mohiyati va mazmuni

Davlat, siyosiy hokimiyat jamiyat va uning a’zolari ustidan hukmron bo‘lgan mamlakatda emas, balki davlatga nisbatan shubhasiz ustunlikka ega bo‘lgan tom ma’nodagi demokratik jamiyatda shaxs real erkin bo‘ladi. Bunday jamiyatga o‘tish tarixan uzoq jarayon bo‘lib, u fuqarolik jamiyatining shakllanishi bilan bog‘liq.

Xo‘sh, fuqarolik jamiyatining o‘zi nima? Demokratizm, inson shaxsiga hurmat, uning huquq va erkinliklari kafolatlangan tuzumda iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va siyosiy munosabatlarga rivojlanish imkonini beradigan ichki mexanizmlar qanday?

Bu savolga javob berish uchun, avvalambor, «fuqarolik jamiyati» va «jamiyat» tushunchalari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikkina emas, jiddiy farqlar ham mavjudligiga e’tibor berish kerak. Jamiyat odamlar o‘rta-sidagi munosabatlar majmui sifatida o‘z rivojlanishining ma’lum yetuk bosqichida va ma’lum sharoitlardagina fuqarolik jamiyatiga aylanadi.

• «Jamiyat» iborasi falsafiy-ijtimoiy ma’noda olib qaralganda, makon va zamonda mavjud bo‘lgan, turmush tarzi hamda manfaatlari mushtarak bo‘lgan insonlarning o‘zaro aloqador birligidir.

  
  

• «Jamiyat odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o‘rtasida amal qiladigan ko‘plab munosabatlar majmuasi... Mashhur alloma Abu Ali ibn Sino o‘z davrida ilg‘or qarashlarni ilgari surib, jamiyatning paydo bo‘lishi kishilarning birdamlikka bo‘lgan tabiiy ehtiyojidan kelib chiqqanligini, ijtimoiy tengsizlik, tabiiy holat, mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi jamiyat taraqqiyotining asosi ekanligini ko‘rsatdi»1.

  
  

• Jamiyat insonlarning umumiy manfaatlari hamda ehtiyojlari birligi asosida, ularni qondirish maqsadidagi birikuvi va kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar, aloqadorlik, hamkorlik ifodasidir. «Jamiyat» bilan «fuqarolik jamiyati» kabi ijtimoiy kategoriyalar o‘rtasidagi muhim farqlar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

  
  

• mazkur har ikki murakkab sistema, avvalo, o‘z mohiyati va tuzilmaviy tarkibi bilan ajralib turadi. An’anaviy ma’nodagi jamiyat o‘z tarkibiga barcha ustqurma hodisalari bilan birga davlatni ham qamrab oladi. Fuqarolik jamiyatining tarkibiga, uning institutsiyaviy elementlari qatoriga davlat kirmaydi. Siyosiy davlat bilan fuqarolik jamiyati o‘zaro qarama-qarshi, lekin birga faoliyat yurituvchi,amal qiluvchi dialektik juftlikdir;

  
  

• an’anaviy jamiyat muayyan mamlakatda, ya’ni bir makon va zamonda hayot kechiruvchi barcha aholini qamrab oladi. Fuqarolik jamiyati esa insonlarning xususiy hayot sohasidagi mulkiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, diniy, axloqiy va boshqa manfaatlarini ta’minlashga xizmat qiluvchi institutlarni (uyushmalar, ta’lim muassasalari, jamoat birlashmalari, o‘zini o‘zi boshqarish idoralari) va mexanizm-larni qamrab oladi;

  
  

• fuqarolik jamiyati insonlar birligi taraqqiyotining alohida ma’rifiy darajasini, benazir sifat holatini ifodalashi bilan an’anaviy jamiyatdan farq qiladi. Bu o‘rinda fuqarolik jamiyati insonlar jamoasini, uning manfaatlarini siyosiy hokimiyat oldida, davlat apparati qarshisida muhofaza etuvchi o‘ziga xos fenomen, tegishli mexanizm (majmua) sifatida maydonga chiqadi;

  
  

• fuqarolik jamiyati yuksak insoniy qiyofaga ega bo‘lgan jamiyat yoki ma’rifiy darajada uyg‘un hayot kechiruvchi insonlar jamiyatidir.1

  
  

Fuqarolik jamiyati o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini o‘zi tartibga solishning rivojlangan shakllariga, omma (davlat va jamiyat) va shaxs manfaatlarini maqbul tarzda uyg‘unlash-tirishga, bunda shaxs manfaatlarining ustuvor ahamiyatiga, inson huquq va erkinliklarini jamiyatning oliy qadriyati deb e’tirof etishga asoslangan yangi sifat holatini aks ettiradi.

«Fuqarolik jamiyati» tushunchasi ilk bor Qadimgi Gretsiya va Rimda vujudga kelgan hamda XVII—XVIII asrlarda J. Lokk, J.J.Russo, Sh.L.Moteskye, G.F.Gegel singari buyuk faylasuf-larning asarlarida rivojlantirilgan.

J. Lokk «absolyut monarxiya ... fuqarolik jamiyatiga mutlaqo ziddir, binobarin, u fuqarolik boshqaruvining shakli bo‘lishi mumkin emas», deb hisoblagan. N. Makiavelli monarxiya, aristokratiya va demokratiyadan tashkil topgan aralash shakldagi davlatni eng yaxshi davlat shakli deb e’tirof etgan, ularning har biri boshqasini tiyib turadi va asrab-avaylaydi deb hisoblagan. Shuningdek, u fuqarolik jamiyatining tinchlik va fuqarolarning xavfsizligi, o‘z mol-mulki va boyligidan baxramand bo‘lish, har kimning o‘z fikriga ega bo‘lish va uni himoya qilish huquqi singari qadriyatlarini ta’riflab bergan.

Fuqarolik jamiyati negazlarining falsafiy ta’rifiga biz I. Kant asarlarida ham duch kelamiz. U quyidagilarni fuqarolik jamiyatining asosiy g‘oyalarideb hisoblagan:

a) inson hamma narsani o‘z kuchi bilan yaratishi va o‘zi yaratgan narsasi uchun javobgar bo‘lishi kerak;

b) inson manfaatlarining to‘qnashuvi va ularni himoya qilish zarurligi odamlarni barkamollashishga da’vat etadi;

v) huquq bilan qonunda belgilab qo‘yilgan fuqarolik erkinligi insonning o‘zini o‘zi barkamollashtirishining zarur sharti, inson qadr-qimmataning saqlanishi va yuksalishining kafolatidir.

Tabiiyki, bu g‘oyalarni fuqarolik jamiyati nazariyasining negizlari jumlasiga kiritish mumkin. Kant shaxslar o‘rtasidagi ziddiyat ularni o‘zini o‘zi rivojlantirishga rag‘batlantiradi, degan konsepsiyani davlatlar o‘rtasidagi munosabatga ko‘chirib, yalpi huquqiy fuqarolik jamiyatiga erishish tabiat insonni hal qilishga majbur etadigan muhim muammodir, degan xulosa chiqaradi.

V.Gumboldt Kantning falsafiy ta’limotini qabul qilib, fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasidagi ziddiyatlar va tafovutlarni muayyan misollarda ko‘rsatib berishga harakat qildi. Fuqarolik jamiyatiga u quyidagilarni kiritdi:

a) shaxslarning o‘zi tarkib toptiruvchi milliy, ijtimoiy muassasalar tizimi;

b) tabiiy va umumiy xuquq;

v) inson.

Fuqarolik jamiyatidan farqli o‘laroq, davlat, Gumboldtning fikricha, quyidagilardan tashkil topadi:

a) davlat institutlarining tizimi;

b) davlat o‘rnatadigan pozitiv huquq;

v) fuqaro.

O‘rta asrlarda fuqarolik jamiyati tushunchasi davlat tushunchasidan ajratilmagan. Bu ikki tushunchani ilk bor V.Gumboldt bir-biridan ajratdi. U, davlat shaxsning rivojlanishini ta’minlash vositasi, xolos, degan g‘oyani ilgari surdi.

J.Lokk tabiiy huquq va erkinlik asosida shaxsiy mulqdordik huquqini ximoya qildi; A. Smit modernizatsiya va o‘zini o‘zi tartibga solishni fuqarolik jamiyatining zarur tarkibiy qismlari, deb e’lon qildi; T.Peyn o‘zining «minimal davlat» konsepsiyasida mustaqil fuqarolik jamiyatini va zarur kuch sifatida davlat cheklangan vazifani bajarishini nazarda tutdi; D.S. Mill davlat bilan davlatga tobe’ bo‘lmagan fuqarolik jamiyati munosabatlarining andozasini yaratdi.

Davlat bilan fuqarolik jamiyatining munosabatlari haqida munozaralar XX asrning oxirida avj oldi va bugungi kungacha davom etmoqda. Masalan, A. Aratoning fikricha, davlat bilan fuqarolik jamiyatini oddiy ajratish Angliya liberal an’analariga mansub. Kapitalizm rivojlanishi bilan davlat chetga suriladi va «bozorning sehrli kuchi»ga yo‘l bo‘shatadi. Buni e’tiborga olib, Arato davlat bilan fuqarolik jamiyatini bir-biriga dixotomik qarshi qo‘yishni uch qism: davlat, fuqarolik jamiyati va iqtisoddan tashkil topgan model bilan almashtirishni taklif qildi.

Boshqa bir olim, T. Yansson, davlat bilan fuqarolik jamiyatining munosabatlarini ta’riflab, bunda biz dramatik «uchburchak»ka duch kelamiz: davlat yuqoridan o‘rin egallaydi, pastda esa, bir tomonda ijtimoiy sohaga va davlatga tegyshli bo‘lgan mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari, munitsipalitetlar, ikkinchi tomonda esa — Bentam qoidasiga («imkon qadar ko‘pchilik fuqarolarni baxt-saodatga yetkazish jamiyatning maqsadidir») binoan boshqariladigan «xususiy, ijtimoiy, erkin soha»dan o‘rin oladigan ixtiyoriy birlashmalar turadi, degan fikrni ilgari surdi.

Hozirgi kunda fuqarolik jamiyati deganda davlat bilan bir qatorda mavjud bo‘lgan nisbatan mustaqil va ba’zan unga qarshi turadigan kuch tushuniladi. Fuqorolik jamiyatida fuqarolarning birlashmalari (parti-yalar, jamoat tashkilotlari va h. k.) shaxs va davlat o‘rtasida aloqa o‘rnatadi. Kelgusida davlatning ijtimoiy funksiyalari kengayishi va real huquqiy davlat shakllanishi bilan fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasidagi chegara asta-sekin yo‘qolib boradi va davlat o‘zining muayyan jihati bilan fuqarolik jamiyatining tuzilmasidan o‘rin olishi mumkin.

Fuqarolik jamiyatida odamlar siyosiy partiyalar va harakatlarga yoki siyosat bilan bog‘liq bo‘lmagan guruhlar va birlashmalarga, masalan, rassomlar, yozuvchilar, sportchilar, artistlar, shuningdek yoshlar, xotin-qizlar tashkilotlariga, diniy guruxlarga erkin uyushishlari mumkin. O‘xshash manfaatlarga ko‘ra, uyushuvchi odamlar guruxlari manfaatlar guruhlari deb ataladi. Alohida shaxslar va odamlarning guruhlari davlat ro‘yobga chiqarishga qodir bo‘lmagan o‘z iqtisodiy va ijtimoiy manfaat-larini o‘zlari ro‘yobga chiqaradi. Turmushning turli sohalarida shaxsni va uning huquqlarini himoya qilish fuqarolik jamiyatining bosh maqsadidir.

Siyosatshunoslik fani siyosiy va ijtimoiy sohalarning o‘zaro ta’sirini o‘tgazarkan, fuqarolik jamiyatiga markaziy, tayanch tushuncha-lardan biri deb qaraydi. Fuqarolik jamiyatini ta’riflashga nisbatan ko‘plab yondashuvlar mavjud. Ko‘pincha fuqarolik jamiyati deganda shaxslarning o‘zini o‘zi boshqaruvidan, shuningdek davlat hokimiyatining to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralishishi va o‘zboshimchalik bilan tartibga solishidan o‘zini himoya qilishga qodir bo‘lgan fuqarolarning ixtiyoriy uyushmalari va tashkilotlaridan tarkib topgan jamiyat sohasi tushuniladi. Ayrim olimlar fuqarolik jamiyati deganda yana ko‘p partiyali parlament tizimi, ya’ni plyuralistik demokratiya, shaxs erkinligi, mulkchilik munosabatlarining xilma-xilligi, huquqiy davlatning mavjudligi bilan ta’riflanadigan demokratiyani tushunadilar.

Xullas, «fuqarolik jamiyati» sotsiologiya, huquq va siyosat nazariyasi tushunchalari jumlasiga (erkinlik, adolat, tenglik, demokratiya tushunchalari qatori) kiradi. Bunday tushunchalar ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun ham ularni ta’riflash anchagina mas’uliyatli hisoblanadi.

«Fuqarolik jamiyati» iborasi ham keng, ham tor ma’nolarda qo‘llanadi. Keng ma’noda fuqarolik jamiyati deganda jamiyatning davlat va uning tuzilmalari bevosita qamrab olmagan qismi tushuniladi. U tabiiy-tarixiy taraqqiyot jarayonida erkin, davlatga bevosita bog‘liq bo‘lmagan soha tarzida vujudga keladi va rivojlanadi. Bu ma’noda fuqarolik jamiyati nafaqat demokratiya, balki avtoritarizmga ham mos keladi, faqat totalitarizm siyosiy hokimiyat fuqarolik jamiyatini to‘liq, ko‘pincha — qisman «yutib yuborgani»ni bildiradi.

Fuqarolik jamiyati tor ma’noda, ya’ni o‘z ma’nosida huquqiy davlat bilan chambarchas bog‘liq. Ular bir-birisiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. A.P.Butenko va A.V.Mironovning fikricha, fuqarolik jamiyati deganda bozor va demokratik huquqiy davlatchilik sharoitlarida erkin va teng huquqpi shaxslarning davlat belgilamagan o‘zaro munosabatlarining xilma-xilligi tushuniladi1.

Fuqarolik jamiyati xo‘jalik, iqtisodiy, oilaviy-qarindoshlik, etnik, diniy, huquqiy munosabatlar, axloqni, shuningdek shaxslar o‘rtasidagi davlat belgilamaydigan siyosiy munosabatlarni o‘z ichiga oluvchi murakkab tuzilishga ega. Davlat tuzilmalaridan farqli o‘laroq, fuqarolik jamiyatida vertikal aloqalar (bo‘ysunish) emas, balki gorizontal aloqalar — yuridik jihatdan erkin va teng huquqli hamkorlar o‘rtasidagi raqobat va birdamlik munosabatlari yetakchilik qiladi.

Fuqarolik jamiyati chegaralari bu «xususiy manfaatlarning amal qilish sohasi» ekanligi bilan belgilanadigan ma’lum ijtimoiy munosabatlar sohasini ta’riflovchi qandaydir qamrovli tushuncha emas2. Shu bilan birga, «fuqarolik jamiyati» yuridik tushuncha, davlat huquqiga oid tushuncha ham emas. Davlat o‘ziga ma’qul fuqarolik ja-miyati obrazini o‘z qonunlari bilan «ta’sis etish», «belgilash», «o‘rnatish»ga qodir emas.

Fuqarolik jamiyati shaxslarning o‘zini o‘zi ro‘yobga chiqarishining qonuniyatli bosqichi, oliy shaklidir. U mamlakatning iqtisodiy, siyosiy rivojlanishiga, xalqning farovonligi, madaniyati va o‘zini o‘zi anglash hissi ortishiga qarab yetilib boradi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mahsuli sifatida fuqarolik jamiyati feodal-tabaqaviy tuzumning qattiqqo‘l tartibi buzilgan, huquqiy davlat shakllana boshlagan davrda paydo bo‘la boshlaydi.

Barcha fuqarolarda xususiy mulkdorlik negizida iqtisodiy musta-qillik imkoniyatining paydo bo‘lishi fuqarolik jamiyati vujudga kelishining zaruriy shartidir.

Tabaqaviy imtpiyozlarshng tugatilishi va shaxs, inson ahamiyatining ortib borishi, uning tabaadan teng yuridik huquqlarga ega bo‘lgan fuqaroga aylanishi fuqarolik jamiyati vujudga kelishining muhim belgisidir.

Shaxsning huquq va erkinliklarini ta’minlaydigan huquqiy davlat fuqarolik jamiyating siyosiy negizi, shakli bo‘lib xizmat qiladi. Bunday sharoitlarda shaxsning xulq-atvori uning shaxsiy manfaatlari bilan belgilanadi va u o‘zining barcha harakatlari uchun javobgar bo‘ladi. Bunday shaxs o‘z erkinligini hamma narsadan ustun qo‘yadi va shu bilan birga, boshqa odamlarning qonuniy manfaatlarini hurmat qiladi. Gegel ta’biri bilan aytganda, «fuqarolik jamiyatida har kim o‘zi uchun - maqsad, qolgan hamma uning uchun hech kim emas. Ammo boshqalar bilan o‘zaro munosabatga kirishmasdan, u o‘zining barcha maqsadlariga erisha olmaydi».