Reja: Magmatizm jarayonlari

Magmatizm

Reja:
1.Magmatizm jarayonlari.

2.Intruziv va effuziv magmatizm.
3.Vulkan turlari.
4.Xulosa.

Magma va uning hosilalarini harakatga keltiruvchi

jarayon yig'indisiga magmatizm deb ataladi. Magma —
O'ta qizigan suyuq, erigan massa bo'lib, yer po'stining
ichki qismlarida radioaktiv elementlaming
parchalanishidan ajralib chiqqan issiqliq energiyasi
tufayli hosil bo'ladi. Magma murakkab tarkibli, asosan
silikatli suyuqlik bo'lib, uning tarkibida erigan
uchuvchan komponentlar ko'p bo'ladi. Ular magmaning
harakatchanligini oshiradi. Magma o'choqlari yer
po'stining serharakat joylarida va yuqori mantiyada hosil
bo'ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar
katalizatorlar deb ataladi. Uchuvchan komponentlar
magma tarkibida ko'p bo'ladi. K.Goransonning
tajribalariga ko'ra katalizatorlar miqdori 1 2 % ga boradi.
Uchuvchan komponentlar yuqori bosim ostida magma
tarkibida saqlanib turadi. Bosim pasayishi bilan bu
komponentlar magmadan portlash hosil qilib ajralib
chiqadi. Bunday hodisani vulkanlar otilishida kuzatish
mumkin.
Mineralizatorlar minerallami hosil qiluvchi
elementlar bo'lib, bunda ularning tarkibidagi suv bug'lari
asosiy ahamiyatga ega bo'ladi. Suv bug'laridan tashqari,
magmada mineralizatorlardan C 0 2 HC1, HF, S 0 2, H2C 0 3
va boshqalar bo'ladi. Magma tarkibining 96,88%
S i0 2,T i02, A120 3, Fe20 3, FeO, MgO, SaO, Na20 , K20tashkil qiladi. Bulardan tashqari, magmada kam
miqdorda P, C, CI, S, Ba, Sr, Mn, Ni, Co, V kabi
elementlar bor. Qolgan barcha zlementlar magma
umumiy tarkibiy qismining 0,5% ni tashkil etadi
(G.M.Zaridzeb 1980).
Magmatik jinslar birlamchi qattiq holdagi
jinslarning ma'lum chuqurlikdagi mavjud yuqori harorat
ta'sirida suyuqlanib magmaga aylanishi va magmaning
yer po'sti ustki gorizontlari ichiga yorib kirishi yoki yer
ynzasiga otilib chiqqandan so'ng sovub qotishi natijasida
hosil bo'ladi. Ko'plab tadqiqiqotchilarning fikricha
birlamchi suyuq magmaning vujudga kelishi yer
po'stining ma'lum chuqurliklarida mavjud bo'lgan
termodinamik muvozanatning buzilishiga bog'liq.
Yer qa'rining katta chuqurliklarida harorat shu
darajada katta bo'ladiki, bu harorat ta'sirida barcha tog'
jinslari suyulib ketgan bo'lar edi. Lekin, chuqurlik
oshgan sari yuqoridagi tog' jinslarining bosim kuchi ham
oshib boradi. Yuqori bosim, haroratning kattaligiga
qaramasdan, tog' jinslarining suyulib ketishga yo'l
qo'ymaydi. Chuqurlikdagi termodinamik muvozanatning
buzilishiga tog' jinslari tarkibidagi radioaktiv
elementlarning notekis tarqalganligi sabab bo'ladi. Agar
ma'lum chuqurlikda koncentraciyasi yuqori bo'lgan -
radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib
chiqayotgan issiqlik miqdori tog' jinslarining issiqlik ,
o'tkazuvchanligi qobiliyatidan katta bo'lsa, bu joyda
haroratning tobora oshib borishi va vujudga kelgan
mavjud termodinamik muvozanatning buzilishiga olib
kelishi mumkin. Buning natijasida aynan shu joyda tog'
jinslari suyuqlanib, magma o'chog'i vujudga keladi.
Suyuq magma, mexanika qonunlarga asosan, magma
o'choqlaridan tektonik bo'shashgan zonalar bo'ylab
yuqoriga, bosim kuchining yo'nalishiga qarshi xarakat
qiladi. Magma har xil gazsimon komponentlar bilan
to'yingan murakkab silikatli suyuqlikdan iborat bo'lib,
uning tarkibida kremniy oksidining miqdori 35 dan 80 %
gacha yetadi. Kremniy oksidining miqdoriga qarab
magma nordan (S i0 2>65%), o'rta (S i0 2=65 — 62%), asosli
(SiC>2 =52 — 45%) va o'taasosli (S i0 2 <45%) guruhlarga
bo'linadi.
Magmaning tarkibida ko'plab uchuvchi
komponentlar: suv bug'lari, vodorod, xlorid, ftorid,
uglerod va boshqa birikmalar bo'ladi. Magmaning jinslar
orasiga yorib kirishi jarayonida bu komponentlaming bir
qismi ajralib chiqadi va yondosh jinslarga o'z ta'sirini
o'tkazib, ularning tarkibini bir muncha o'zgartiradi.
Magma tarkibida erigan uchuvchi komponentlaming
qolgan qismi magmaning yer yuzasiga oqib chiqish
vaqtida mavjud bosimning pasayib ketishi natijasida
undan ajralib chiqadi.
Magmaning differencaciyalanishi turlicha tabiiy—
kimyoviy jarayonlar natijasida magmaning suyuq holida
ham, uning kristallanishi vaqtida ham sodir bo'ladi.
Bularning birinchisini magmatik, ikkinchisini
kristallanish differencaciyasi deyiladi.
Magmatik differencaciyada og'ir molekulalar
yengillaridan solishtirma og'irligi bo'yicha ajralishi
kuzatiladi.
Kristallanish differencaciyasi magmaning sovushi
jarayonida yaqqol namoyon bo'ladi. Eritmadan eng
birinchi qiyin eriydigan minerallar kristallanib ajraladi.
Kristallanish jarayoni intruziyaning sovishi tezroq
kechadigan chekka qismidan boshlanadi. Shu yo'l bilan
hosil bo'lgan kristallar (birinchi navbatda katta
solishtirma og'irlikdagi) cho'ka boshlaydi. Magma
suyuqligining yuqori qismida qolgan moddalar kremniy
oksidi bilan boyiydi va tarkibi bo'yicha nordon
magmalarga yaqinlashib qoladi.
Magma qotishining oxirgi bosqichida kremniy
oksidi va uchuvchi komponentlar bilan boyigan qoldiq
magma hosil bo'ladi. Uning kristallanib qotishidan
pegmatitlar vujudga keladi. Pegmatitlar tarkibida
uchuvchi komponentlar mavjud bo'lgan minerallaming
yirik kristallaridan tuzilgan bo'ladi.
Yer po'stida magmatizm jarayoni turlicha shaklda
* kechishi mumkin. Magma suyuq holda tektonik zonalar
bo'ylab yondosh jinslarni eritib, ulaming ichiga yorib
kirishi, yarimqotgan va qovushoq massalarning siqilib
chiqishi natijasida yondosh jinslarga mexanik ta'sir
ko'rsatishi yoki portlash darajasiga yetib, yer yuzasiga
katta kuch bilan otilib chiqishi yoki lava tarzida oqib
chiqishi kuzatilishi mumkin.
Magma suyuqligining yer po'sti ichida kristallanib
qotishi natijasida intruziv jinslar va yer yuzasiga lava
holida quyilishi yoki atmosferaga vulkan kuli sifatida
otilishi va cho'kishi tufayli vulkanogen — effuziv (otqindi)
jinslari hosil bo'ladi. Ham intruziv, ham vulqon jinslari
hususiyatlariga yaqin, unchalik chuqur bo'lmagan
joylarda hosil bo'luvchi subvulkan tog' jinslari turlari
ham mavjud.
Magmatik jinslar hosil bo'lish sharoitlari bo'yicha
intruziv, subvulqon va effuziv kabi katta guruhlarga
bo'linadi.
Intruziv jinslar yer qobig'ining ichki qismida, katta
chuqurlikda magma mahsulotlarining qotishi tufayli hosil
bo'ladi. Ulaming kristallanishi katta bosim ostida va
uchuvchi komponentlarning faol ishtirokida magmaning
juda sekin sovushi sharoitida boradi. Shuning uchun
ham intruziv jinslarning strukturasi to'la kristalli va
teksturasi kompaktli bo'ladi. Ularning tarkibida uchuvchi
komponentlarga boy bo'lgan minerallar ko'plab
uchraydi.
Subvulqon jinslari yer yuzasiga yaqin chuqurlikda
hosil bo'ladi. Bunda magmaning sovush jarayoni ancha tez kechadi va kristallanish sharoitida muvozanat
buzilgan bo'ladi. Ularda mayda kristalli, odatda,
porfirsimon struktura va minerallaming zonal tuzilganligi
kuzatiladi.
Effuziv jinslar guruhiga yer yuzasiga harakatchan
suyuq lavaning quyulishi yoki sust harakatli qovushqoq
mahsulotlarining otilib chiqishidan hosil bo'luvchi tog'
jinslari kiradi. Bunda kristallanish jarayoni uchuvchi
komponentlarning ishtirokisiz, atmosfera bosimiga yaqin
bosim va lavaning tez sovushi sharoitlarida boradi.
Vaqt o'tishi bilan yer po'sti ko’tarilganda kuchli
eroziya jarayoni tufayli intruziv jinslar yer yuzasida
ochilib qoladi.
Magma yer po'stidan yer yuzasiga chiqquncha
uning tarkibidagi kremniy miqdori o'zgarib boradi.
Magmaning yer qatlamlari orasida bo'lgan vaqtida uning
tarkibidagi turli moddalar gaz, bug' va boshqalar bilan
birga aralashgan bo'ladi. Magma harakatga kelib yer
qatlamlari orasidan ko'tarilayotganda, uning tarkibidagi
gaz va boshqa moddalar miqdori yondosh jinslar
tomonidan o'zlashtirilishi natijasida kamayadi yoki
o'zgarib boradi. Bunga sabab, birinchidan, bosim va
haroratning pasayishi, ikkinchidan, yondosh jinslarning
ta'sir etishidir. Shuning uchun magma yer ostidayoq
saralana boshlaydi.
Magmadan turli xil mineral tarkibli tog' jinslarining
bosqichma — bosqich hosil bo'lish jarayonlari
yig'indisigä magma differenciaciyasi deyiladi.
Magma kristallanish, magmatik yoki likvaciya
differenciyalariga bo'linadi.
Magma differenciaciyasi uning kristallanish
jarayonida fizik — kimyoviy sharoitining o'zgarishida
ro'y beradi.
Magma differencisi o'chog'idan to yer po'stining
yuqori qatlamlariga ko'tarilishigacha bo’lgan davrda va
magma kamerasida (magma sovib intruziv jinslarga aylanadigan joy) sodir bo'ladi. Odatda tektonik va
magmatik harakatlar faol davom etayotgan rayonlar
tog'liklardan iborat bo'ladi.
Magmaning kristallanish differenciaciyasi jarayoni
o'ziga xos termodinamik sharoitda sodir bo'ladi. Bu
jarayonda magma massasi tarkibiy qismlarga oson
ajraladi. Magma chetlaridan markazga tomon asta —
sekin sovib boradi. Bu paytda og'ir elementlar tez cho'ka
boshlaydi, yengillari esa juda sust cho'kadi. Uning yuza
qismida kremniy va alyuminiyga boy massa qoladi,
xolos. Bu jarayon hamma vaqt bir tekis kechavermaydi,
u qulay sharoitlar va uchuvchan komponentlar mavjud
bo'lganda normal o'tadi.
Magma tarkibidagi elementlar qulay sharoitlarda
birin — ketin birikib ma'lum tartibda kristallanadi.
Magma soviy boshlaganda dastlab rangli minerallar:
olivin va piroksen kristallanib cho'ka boshlaydi, so'ng
asosiy, o'rta va nordon plagioklazlar, eng keyin
kremniyga boy minerallar va, nixoyat, sof kremniy
kristallari (kvarc) hosil bo'ladi. Magmadagi uchuvchan
komponentlar yer qatlamlari orasida elementlarning
harakatini va magmaning kristallanish jarayonlarini
tezlashtiradi.
Magma yuqoriga ko'tarilganda cho'kindi va
metamorfik jinslar orasidagi bo'shliqlarga yorib kiradi.
Natijada yer qatlamlari orasida magma asta — sekin
vaqt davomida soviydi va nihoyatda murakkab fizik,
kimyôviy jarayoni ta'sirida kristallanib, kristalli jinslarni
hosil qiladi. Shunday qilib, magma differenciaciyasi natijasida
yer qatlamlari orasida intruziv, yer yuzasida esa effuziv
jinslar hosil bo'ldi, Bir tarkibli magmadan hosil bo'lgan
effuziv va intruziv jinslarning kimyoviy tarkibi bir —
biriga juda o'xshash bo'ladi. Lekin strukturasi, teksturasi
va minerai tarkibi jihatdan ular bir — biridan keskin farq
qiladi.
Intruziv massivlarning struktura shakllarini,
ulaming yondosh jinslar bilan bo'lgan munosabatlarini
va yer qobig'ining tektonik strukturalaridagi tutgan
o'rnini aniqlash muhim nazariy va amaliy nitajalar
beradi. Magmatik va postmagmatik genezizsga ega
bo'lgan turli foydali qazilmalar intruziv jinslarning
struktura shakllariga bevosita bog'liq bo'ladi. Intruziv
jinslarning struktura shakllari esa ularning hosil bo'lish
sharoitlari bilan chambarchas bog'langan. Intruziv
jinslarning struktura shakllarini yondosh jinslarga
nisbatan bo'lgan munosabatlariga qarab muvofiq va
nomuvofiq intruziyalarga bo'lish mumkin.
Nomuvofiq intruziyalar. Bunday intruziyalarning.
o'ichami turlicha, yuzlab kub metrdan minglab kub
kilometrgacha borishi mumkin. Ularning orasida eng
yiriklari batolitlardir.
Batolitlarning yer yuzasiga chiqish maydoni 100 —
200km2 bo'lib, O'rta Osiyoda keng rivojlangan. Ularning
Chotqol — Qurama, Hisor va Nurota tog'larida kuzatish
mumkin. Batolitlar egallagan joylar magma tomonidan
yondosh jinslarning eritilishi va o'zlashtirilishi oqibatida
hamda yer yoriqlari bo'yicha tog' jinslarning qarama —
qarshi tomonlarga • surilishi, ustki qismining qulab
tushishi natijasida hosil bo'ladi.
Batolitlarning ustki (apikal) qismi gumbazsimon,
arkasimon yassi yoki tepaliklar va chuqurlardan iborat
murakkab tuzilishga ega bo'lishi mumkin. Batolitlar ko'p
hollarda tektonik strukturalarni ko'ndalang yo'nalishda
yorib chiqqan bo'ladi. Bunday intruziv massivlarning tepa qismida har xil o'lchamdagi ksenolitlar ko’plab
uchraydi.
Apofizalar— asosiy intruzivlardan chetga yorib
kirgan yoki yirik pona shaklidagi qismidir. Yondosh
jinslarga nisbatan apofizalar muvofiq, nomuvofiq— yorib
kiruvchi holda shakllangan bo'lishi mumkin.
Shtoklar kesmada izometrik yirik ustunsimon
shakldagi intruziyalar bo'lib, yuzasi 1 0 0 km2 gacha
yetishi va chuqurlikka qarab bir qancha kengayishi
mumkin.
Etmolitlar ustki (apikal) qismi botiq, chuqurlikka
qarab torayib boruvchi noto'g'ri voronka shakldagi
intruziyalar hisoblanadi. Ularning ustki qismidagi
yondosh jinslar bilan bo'lgan kontakti muvofiq bo'lishi
mumkin. Ular gorizontal kesmada izometrik yoki bir
qancha cho'zilgan shaklda bo'ladi.
Garpolitlar yirik, yorib kiruvchi, ichki qismi
muvofiq, vertikal kesmada o'roqsimon shakldagi
intruziyadir. Garpolitlarning ustki qismi ma'lum
tepaliklar va chuqurliklardan iborat qavariq shaklda
bo'ladi. Pastki qismi esa egilgan, gorizontal yoki ildizi
tomon qiyalangan bo'ladi. Garpolitlarning hosil bo'lishi
burchakli nomuvofiqliklarga bog'liq bo'lishi mumkin.
Daykalar tog' jinslaridagi darzliklar bo'ylab magma
suyuqligining yorib kirishidan hosil bo'ladi. Ular tik
holdagi o'zaro parallel chegaralarga ega bo'lgan yorib
kiruvchi intruzivlardir. Daykalarni tog' jinslardagi
mineral massa bilan to'lgan tomirlar bilan almashtirish
yaramaydi. Daykalarning uzunligi ularning qalinligidan
o'nlab marta katta bo'ladi. Daykalarning aksariyat qismi
0,5dan 5 —6 m qalinlikka va o'nlab metr uzunlikka ega
bo'ladi. Ba'zi hollarda ularning qalinligi 250 m ga,
uzunligi esa 100km dan ortiq bo'lishi mumkin. Daykalar
bir jinsli oddiy va magmaning bir necha bor yorib kirishi
natijasida har xil jinsli murakkab tuzilishga ega bo'lishi
mumkin.

Xulosa.
Men ,,Magmatizm '’ mavzusidan Magma va uning hosilalarini harakatga keltiruvchi

jarayon yig'indisiga magmatizm deb ataladi. Magma —
O'ta qizigan suyuq, erigan massa bo'lib, yer po'stining
ichki qismlarida radioaktiv elementlaming
parchalanishidan ajralib chiqqan issiqliq energiyasi
tufayli hosil bo'ladi. Magma murakkab tarkibli, asosan
silikatli suyuqlik bo'lib, uning tarkibida erigan
uchuvchan komponentlar ko'p bo'ladi. Ular magmaning
harakatchanligini oshiradi. Magma o'choqlari yer
po'stining serharakat joylarida va yuqori mantiyada hosil
bo'ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar
katalizatorlar deb ataladi. Mineralizatorlar minerallami hosil
elementlar bo'lib, bunda ularning tarkibidagi suv bug'lari
asosiy ahamiyatga ega bo'ladi. Suv bug'laridan tashqari,
magmada mineralizatorlardan C 0 2 HC1, HF, S 0 2, H2C 0 3
va boshqalar bo’ladi. Magmaning qanday holatda yuzaga kilishi kim tomonidan oʻrganilganligini,tabiatdagi oʻrni.Shu va boshqa malumotlarga ega boʻldim.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   www.ndki.uz
   
2. 
   A.X.Joʻliyev. X.Chinniqulov.
   
3. 
   www.geologiya.uz.