Reja: Ko‟poyoqlidar (Myriapoda) sinfi

Mavzu: Ikki juft oyoqlilar(Diplopoda). Pouropoda sinflari va filogeniyasi
Reja:

1. 
   Ko‟poyoqlidar (Myriapoda) sinfi
   
2. 
   Pauropodalar (Pauropoda) kenja sinf
   
3. 
   Ikki juft oyoqlilar
   

Ko‟poyoqlidar (Myriapoda) sinfi

Tashqi tuzilishi. Ko‘poyoqlilarning chuvalchangsimon tanasi yaxlit bosh va bo‘g‘imlarga bo‘lingan gavdadan iborat. Gavda bo‘g‘imlari soni pauropodlarda 14 ta, simfillarda 18 ta bo‘lsa, laboyoqlilarda 181 taga yetadi. Bosh bo‘limi gavdadan ajralib chiqqan akrondan va u bilan qo‘shilib ketgan 3 (pauropodalar, ikki juft oyoqlilar) yoki 4 (simfillar) tana bo‘g‘imlaridan hosil bo‘lgan. Pauropodlar va ikki juft oyoqlilarning oxirgi bosh bo‘g‘imi erkin bo‘lganidan "boyin" deb ataladi. Boshning bunday tuzilishi tuban ko‘poyoqlilar uchun xos bo‘ladi. Boshida bir juft moylovlari, yuqori jag‘lar - mandibulalar va bir yoki ikki juft pastki jag‘lar — maksillalar bo‘ladi. Moylovlari tuyg‘u va hid bilish vazifasini bajaradi. Og‘iz organlarining tuzilishi har xil sistematik guruhdarda farq qiladi. Simfillar va laboyoqlilar og‘iz teshigini oldingi tomondan xitin teri burmasidan hosil bo‘lgan yuqori lab to‘sib turadi. Mandibulalarning ichki qirralari tishchali plastinkalardan tashkil topgan. Ko‘pchilik ko‘poyoqlilarning ikki juft pastki jag‘lari asosiy bo‘g‘imdan va uning ustida joylashgan Pag‘paypaslagichlar hamda chaynash plastinkalaridan iborat. Pauropodlar va ikki juftoyoqlilar yuqori labi va jag‘laridan orqaroqda bitta toq murakkab tuzilgan plastinkasi joylashgan. Bu plastinka laboyoqlilarning birinchi pastki jag‘lariga mos keladi.
Tuban tuzilgan ko‘ poyoqlilar gavdasining boshdan keyingi qismi gomonom bo‘g‘imlardan tashkil topgan. Laboyoqlilarning tanasida bunday bo‘g‘imlar navbatlashib joylashadi. Ikkijuftoyoqlilar tanasida dastlabki to‘rtta bo‘g‘imdan tashqari hamma bo‘g‘imlari juft-juft bo‘ lib qo‘shilib ketadi.
Ko‘poyoqlilarning yurish oyoqlari bir xilda tuzilgan bir qator bo‘g‘imlardan iborat. Yurish oyoqlari-ning uchki qismi tirnoqqa aylangan. Faqat laboyoqlilarning birinchi juft jag‘oyoqlari boshqacha tuzilgan. Xususan, ular ancha yirik, asosiy bo‘g‘imi juda yo‘g‘onlashgan, oxirgi bo‘g‘imi ilmoqqa o‘xshash egilgan. Bu oyoqlarning asosida zahar bezi joylashgan. Bez ilmoqning uchiga ochiladi. laboyoqlar deb ataladigan jag‘oyoqlar yordamida hayvonlar o‘z o‘ljasini tutadi va o‘ldiradi. Laboyoqlilarning zahari bo‘g‘imoyoqlilar va umurtqalilar uchun xavfli. Qirqoyoq barmoqni chaqib olganida qo‘l shishib, og‘riy boshlaydi.Ko‘ poyoqlilarning tanasi gipodermadan hosil bo‘lgan xitinli kutikula bilan qoplangan.
Pauropodalar (Pauropoda) kenja sinfi. Pauropodalar- juda mayda (1-2 mm), keng tarqalgan ko‘ poyoqlilar. Chiriyotgan o‘ simlik qoldiqlari va tuproqg ustki qatlami, to‘kilgan barglar ostida uchraydi. Boshqa ko‘poyoqlilardan bo‘g‘imlarining kamligi (7-10 ta) va moylovlarining uch shoxli bo‘lishi bilan farq qiladi. Tundra va sahro mintaqalaridan boshqa hamma xududlarda tarqalgan. Ikki juftoyoqlilar (Diplopoda) kenja sinfi. Har bir tana bo‘g‘imida ikki juftdan yurish oyoqlarining bo‘lishi tufayli ular ikki juftoyoqlilar nomini olgan. Ularning bu xususiyati tana segmentlarining juft-juft bo‘lib qo‘shilishi bilan bog‘liq. Boshida bir juft kalta moylovlari, ikki juft jag‘lari va ko‘zlari joylashgan. Boshidan keyingi boyin bo‘g‘imi va oxirgi 1-3 tana bo‘g‘imlarida oyoqlar bo‘lmaydi. Undan keyingi uchta tana bo‘g‘imlarida bir juftdan oyoqlari bor. Birinchi tana bo‘g‘imidan boshqa hamma bo‘g‘imlarida esa ikki juftdan oyoqlar bo‘ladi.
Tanasi kalsiy bilan toyingan qalin qalqon bilan qoplangan.
Ikki juft oyoqlilar asosan chiriyotgan o‘simlik qoldiqlari, ayrim turlari o‘simlik to‘qimalari bilan oziqlanadi. Ikki juft oyoqlilar chirindili tuproqda ko‘plab uchraydi. Ko‘pchilik turlarida dushmandan himoya qiluvchi zahar bezlari bo‘ladi. Ikki juft oyoqlilarning 50000 ga yaqin turi mavjud. Ulardan har xil kivsyaklar (Juliformia), xususan, o‘rmonlarda kulrang kivsyak (Sarmatoiulus kessleri), cho‘lda qum kivsyagi (Schizophyllum sabulosum), qrim kivsyagi (Pachyiulus flavipes) tarqalgan. Ular tuproq hosil bo‘lishida muhim ahamiyatga ega
Ikki juft oyoqlilar

Ikki juft oyoqlilar - kopoyoqlilar kenja sinfi. Har bir tana bogimida 2 juftdan oyokdari boladi. Oyoklar soni 12 juftdan 375 juftgacha. Tanasining 2 - 4-bogimlarida bir juftdan, boshqa bogimlarida 2 juftdan oyoqlari boladi. Kopchilik I.ning deyarli har bir tana bogimida bir juftdan himoya bezlari bor. Bu bezlar suyuqligi otkir hidli; kopincha zaharli suyuklik ajratadi. Anamorfoz yoki gimeanamorfoz orqali rivojlanadi. 13 turkumi, 50 mingga yaqin turi malum. Antarkti-dadan boshqa hamma qitalarda tarqalgan. Nisbiy namligi 100% ga yaqin bolgan pana joylarda yashaydi. Osimlik qoldiklari va detrit bilan oziqlanadi, organik qoldiqlarni minerallashtirish va tuproq hosil bolishi jarayonida katta ahamiyatga ega. Ayrim I. osimliklarga ziyon keltiradi.

Umumiy ism so'zma-so'z ma'noni anglatadi ming oyoq. Millipeesning oyoqlari juda ko'p bo'lishi mumkin, ammo ularning nomidan ko'rinadigan deyarli emas. Agar siz o'zingizning organik chiqindilaringizni kompost qilsangiz yoki bog'dorchilik bilan shug'ullanishga vaqt sarflasangiz, unda siz tuproqda o'ralgan milipe yoki ikkita topishga majbur bo'lasiz.
Hammasi Millipedes haqida

Millipedes qisqa oyoqlarida sekin harakatlanadi, ular tuproq va vegetativ axlatni bosib o'tishlariga yordam berish uchun mo'ljallangan. Oyoqlari tanalariga mos keladi va tananing har bir segmentiga ikkita juft sonni beradi. Faqatgina tananing dastlabki uchta segmenti - toraksning oyoqlari bitta juft juftdir. Sentipedes, aksincha, tananing har bir segmentida bitta juft oyoqlarga ega.

Millipede jismlari cho'zilgan va odatda silindrsimon. Yassi qo'llab-quvvatlanadigan milipeslar, siz taxmin qilganingizdek, boshqa qurt shaklidagi amakivachchalarga qaraganda tekisroq ko'rinadi. Tegirmonchi qisqa antennalarini ko'rish uchun siz diqqat bilan qarashingiz kerak. Ular asosan tuproqda yashaydigan va umuman ko'ra olmaydigan tungi jonzotlardir.

Millipede dietasi

Millipedes ekotizimda dekompozerlar sifatida ishlaydigan o'simliklarni parchalanuvchi moddalar bilan oziqlantiradi. Bir necha millipede turlari ham yirtqich bo'lishi mumkin. Yangi ishlab chiqarilgan millipedes o'simlik moddalarini hazm qilishga yordam beradigan mikroblarni ichishi kerak. Ular ushbu zarur sheriklarni o'z tizimlariga tuproqdagi zamburug'lar bilan oziqlantirish yoki o'zlarining najaslarini eyish orqali kiritadilar.

Millipede hayot aylanishi

Urug'langan urug 'millipedes tuxumlarini tuproqqa qo'yadi. Ba'zi turlari tuxumlarni alohida-alohida qo'yadi, boshqalari ularni guruhlarga joylashtiradi. Millipede turiga qarab, ayol umrida bir necha o'ndan bir necha minggacha tuxum qo'yishi mumkin.

Millipedes to'liq metamorfozdan o'tadi. Yosh millipeslar lyukni olishgandan so'ng, ular hech bo'lmaganda bir marta

eritib bo'lmaguncha, er osti inida qoladi. Har bir eritilgan holda, milipe ko'proq tana segmentlarini va ko'proq oyoqlarni oladi. Ular balog'at yoshiga etishishi uchun ko'p oylar talab qilinishi mumkin.

Milipedlarning maxsus moslashuvi va himoyasi
Qo'rqinchli bo'lganda, millipedes ko'pincha qattiq to'pga yoki tuproqdagi spiralga o'raladi. Garchi ular tishlay olmasalar ham, ko'plab millipiplar terilari orqali zaharli yoki hidli aralashmalar chiqaradilar. Ba'zi hollarda, bu moddalar yonishi yoki qichishi mumkin va agar siz bittasini ishlatsangiz, vaqtincha teringizni rangsizlantirishi mumkin. Ba'zi bir yorqin rangli millipedes siyanid aralashmalarini ajratadi. Katta, tropik millipedes hatto zararli aralashmani bir necha metrga hujum qilishi mumkin.
Xulosa
Hasharotlar va o'rgimchaklar singari, millipedes Arthropoda phylumga tegishli. Shunga o'xshash o'xshashliklar tugaydi, chunki milipeslar o'zlarining sinfiga - Diplopoda sinfiga tegishli.Ikki juft oyoqlilar (Diplopoda) — koʻpoyoqlilar kenja sinfi (ayrim maʼlumotlarga qaraganda sinfi). Har bir tana boʻgʻimida 2 juftdan oyokdari boʻladi (nomi shundan kelib chiqqan). Oyoklar soni 12 juftdan 375 juftgacha (tropik kivsyak). Tanasining 2—4-boʻgʻimlarida bir juftdan, boshqa boʻgʻimlarida 2 juftdan oyoqlari boʻladi. Koʻpchilik I.ning deyarli har bir tana boʻgimida bir juftdan himoya bezlari bor. Bu bezlar suyuqligi oʻtkir hidli; koʻpincha zaharli suyuklik ajratadi. Anamorfoz yoki gimeanamorfoz orqali rivojlanadi. 13 turkumi, 50 mingga yaqin turi maʼlum. Antarkti-dadan boshqa hamma qitalarda tarqalgan. Nisbiy namligi 100% ga yaqin boʻlgan pana joylarda yashaydi. Oʻsimlik qoldiklari va detrit bilan oziqlanadi, organik qoldiqlarni minerallashtirish va tuproq hosil boʻlishi jarayonida katta ahamiyatga ega. Ayrim I. oʻsimliklarga ziyon keltiradi

Foydalanilgan adabiyotlar

K.N.NISHONBOYEV, J.H.HAMIDOV
TIBBIY B IO L O G IY A V A GENETIK A
« O ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent-2005
Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, PATENT PRESS, 2005.
Наумов С.П. Умуртқали ҳайвонлар зоологияси (А.Абдуллаев таржимаси), Тошкент. 1995 йил. «Ўқитувчи» нашриёти.
Константинов В.М. Зоология позвоночных. Высшая школа, 2000. . Лабораторный практикум по зоологии позвоночных. Академия, 2001
Z.V. Maxmudova “Genetika va seleksiya asoslari” Toshkent. O’qituvchi, 2017.