Reja: Kirish Savdo korxonalarida muomala xarajatlarining yuzaga kelish sabablari va moxiyati

1 Savdo korxonalarida muomala xarajatlarining yuzaga kelish sabablari va moxiyati
Eng avvalo savdo korxonalarida muomala xarajatlariga to’xtalsak: korxonalarda muomala xarajatlari nima degan savolga: tovar muomalasi jarayoni bilan bogʻliq boʻlgan jami sarflarni muomala xarajatlariga kiradi.
Muomala harajatlari mohiyatiga koʻra sof va qoʻshimcha harajatlarga boʻlinadi. Sof harajatlar tovarlarni bevosita oldi-sotdi qilish bilan bogʻliq harajatlardir. Sof harajatlarga bevosita savdoni uskunalar bilan jihozlash, binolarni isitish, yoritish, savdo xodimlariga haq toʻlash va h.k. harajatlar kiradi. Qoʻshimcha harajatlarga tovarlarni tashib isteʼmolchilarga yetkazish, ularni saklash, qismli to-varni yigʻish (mas, mebel), ularni joylashtirish, oʻrash, reklama va boshqa harajatlar kiradi.
Muomala harajatlari ning asosiy koʻrsatkichi uning darajasi hisoblanadi va tovar aylanmasi hajmiga nisbatan foiz bilan oʻlchanadi. Muomala harajatlari tovar narxi tarkibiga kiradi. Shuning uchun ham uning darajasi aholi turmush darajasiga bevosita taʼsir koʻrsatadi.
Savdo madaniyatining yuksalishi Muomala harajatlarini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahsulotlarni sotish bir qancha xarajatlarni keltirib chiqaradi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan farqli o’laroq mahsulotlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar sotish xarajatlari deyiladi. Sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

mol yuboruvchi korxona hisobidan preyskurantlarga yoki shartnoma shartiga binoan qilingan idish va joylash (qadoqlash va o’rash), (o’rash qog’ozlari, taxtachalar, kanoplar) xarajatlari;

ulgurji baho franko – yuklab jo’natish bekati usulida (yuklash, yetkazib berish, tushirish) belgilangan hollarda mol yuboruvchi hisobidan mahsulot sotish bo’yicha qilinadigan transport xarajatlari;

korxonaning moliyaviy rejasida nazarda tutilgan mahsulot sotish bo’yicha boshqa xarajatlar.

Тayyor mahsulotlar omborga qabul qilingandan keyin qadoqlangan va o’ralgan hollarda, idish xarajatlari sotish xarajatlariga kiritiladi.
Agar qadoqlash sexlarda mahsulotlarni omborga topshirishga qadar bajarilgan bo’lsa, idishlar qiymati mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladi. Nizom binoan bu xarajatlar 9410 «Sotish xarajatlari» schyotida hisobga olinadi. Bu schyot tranzit bo’lib aktiv schyotlarga mansub, oy boshiga unda qoldiq bo’lmaydi; debet aylanmasi mahsulotni jo’natish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ko’rsatadi, kredit aylanmasi esa hisobot oyida foydani kamaytirishga o’tkazilgan summalarni ko’rsatadi. 9410- schyoti bo’yicha ochilgan schyotlarning analitik hisobi debet va kredit oborotlari bo’yicha hisobot oyi va yil boshidan jamlanib keluvchi xarajat summalarini moddalari bo’yicha ko’rsatgan holda 15- qaydnomada yuritiladi Bu, o’z navbatida, mahsulot sotish xarajatlarini tahlil qilish va hisobot tuzishni osonlashtiradi. Bu schyotlarning debet oborot summalari 1, 2, 7, 10/1- jurnal – orderlarda aks ettiriladi, kredit oborot summalari esa – 11- jurnal – orderda. Noishlab chiqarish xarajatlar har oyda to’liq summada quyidagi yozuv bilan moliyaviy natijalarga o’tkaziladi: Dt 9910 «Yakuniy moliyaviy natija», Kt 9410- «Sotish xarajatlari» schyoti.
Savdo korxonalarida muomala xarajatlari asosan: 1 asosiy faoliyatimiz ishlab chiqarish bo’lsa ishlab chiqarishdan tayyor maxsulotlar omboriga topshirilgan va sotishga tayyor maxsulotlarni sotish xarajatlari, 2 asosiy faoliyat komission faoliyat bo’lsa tovarni sotib berganlik uchun ish va xizmatlarni bajarishdan daromadlar bu biz uchun xarajat, Tovar oldi-sottisi bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar, ya’ni yuqorida keltirilga faoliyatlar bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar sotish xarajatlariga kiritiladiAsosiy faoliyat ishlab chiqarish bo’lsa va ishlab chiqarishdan tayyor maxsulotlar omboriga topshirilgan tayyor maxsulotni sotish xarajatlari nma deydigan savolga javob berishimizdan oldin tayyor maxsulot nma degan savolga javob bersam;
Тayyor mahsulotlar – bu mazkur korxonada qaytadan ishlashni talab qilmaydigan, standartlar va texnik shartlariga to’liq javob beradigan, texnik nazorat bo’limi yoki maxsus komissiya tomonidan qabul qilingan hamda korxona omboriga topshirilgan yoki buyurtmachi tomonidan qabul qilingan mahsulotlardir.
Sotish xarajatlarini o’z vaqtida hisobga olinishi va sotish bilan bog’liq xarajatlar maxsulot tannarxiga kiritiladimi yoki yo’q, extimol sotuv harajatlari (muomala xarajatlari) kiritilar shu kabi ikkilanishlar bo’lmasligi ushun korxonalarda buxgalteriya hisobi to’g’ri tashkil qilingan bo’lmog’i kerak.aksincha buxgalteriya hisobi to’g’ri tashkil qilinmagan bo’lsa maxsulot tannarxi sun’iy ravishta oshib ketishiga xattoki korxona bankrotlik xolariga ham keb qolishi mumkin, shuning uchun Buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish subyektlarda mahsulotlarni bir me’yorda ishlab chiqarish, xaridorlarga mahsulot jo’natish yuzasidan shartnoma majburiyatlarini ta’minlash, mahsulotni sotish bo’yicha o’zaro hisob – kitob to’lovlarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashga zamin yaratadi.Sotishda yuzaga keladigan muomala xarajatlari Davr xarajatlari tarkibiga kiradi, Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Quyida 2-band bo‘yicha sanab o‘tilgan barcha xarajatlar xarajatlarning kompleks moddalari hisoblanadi va ularni hisobga olish mazkur Nizomning 1.5-bandi muqaddimasida ko‘rsatilganidek xarajatlar elementlari bo‘yicha tashkil etiladi.
“Davr xarajatlari”ga quyidagi moddalar kiradi:
2.1. Sotish xarajatlari
2.1.1. Tovarlarni temiryo‘l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot-ulovda tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar kiritiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
2.1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo‘yicha xarajatlari, shu jumladan:
(2.1.2-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 15-oktabrdagi 444-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2003-y., 19-son, 183-modda )
2.1.2.1. Nizomning 1.2-bandida sanab o‘tilgan, mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash xarajatlari, ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari.
2.1.2.2. Nizomning 1.3-bandiga muvofiq, 2.1.2.1. bandga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga xarajatlar.
2.1.2.3. Savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari.
2.1.2.4. Nizomning 1.4-bandiga muvofiq asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
Oldingi tahrirga qarang.
2.1.2.5. Inventarlar va xo‘jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish xarajatlari hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash (ta’mirlash, yuvish, tuzatish, dezinfeksiya qilish va h. k.) bilan bog‘liq boshqa xarajatlar.
(2.1.2.5-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 27-dekabrdagi PQ-244-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2005-y., 52-son, 386-modda)
2.1.2.6. Gaz, yoqilg‘i, elektr energiyasi xarajatlari.
2.1.2.7. Tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari.
2.1.2.8. Savdo reklamasi xarajatlari.
Oldingi tahrirga qarang.
2.1.2.9. Tashish, saqlash va sotish chog‘ida tovarlarning yo‘qotilishi.
(2.1.2.9-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 15-oktabrdagi 444-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2003-y., 19-son, 183-modda
2.1.2.10. O‘rash-joylash materiallari xarajatlari.
Oldingi tahrirga qarang.
2.1.2.11. Mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari.
(2.1.2.11-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 15-oktabrdagi 444-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2003-y., 19-son, 183-modda
2.1.2.12. Mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari.
2.1.2.13. Ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o‘rnatish va saqlash, tuynuklar, o‘yiqlar va boshqalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy (nomukammal tusdagi) xarajatlar.
Oldingi tahrirga qarang.
(2.1.2.14; 2.1.2.15; 2.1.2.16-bandlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 27-dekabrdagi PQ-244-sonli qarori bilan chiqarib tashlangan — O‘R QHT, 2005-y., 52-son, 386-modda)
2.1.2.17. Umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga haq to‘lash.
2.1.2.18. Kassa xo‘jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari.
2.1.2.19. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qog‘oz salfetkalar, qog‘oz dasturxonlar, qog‘oz stakanlar va taryelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar
tahrirga qarang.
2.1.3. Sotish bozorlarini o‘rganish bo‘yicha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar).
(2.1.3-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 15-oktabrdagi 444-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2003-y., 19-son, 183-modda )
2.1.4. Yuqorida sanab o‘tilmagan sotish bo‘yicha boshqa xarajatlar