Reja: Kirish O’zbekistonda basketbolning rivojlanishi. Basketbolning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Darsni rejalashtirish va o'tkazish tartibi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kirish

REJA:
Kirish
1. O’zbekistonda basketbolning rivojlanishi.
2. Basketbolning paydo bo’lishi va rivojlanishi.
3. Darsni rejalashtirish va o'tkazish tartibi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH
Dunyoda basketbolning ommaviyligi favqulodda sur'atlarda o'sib bormoqda. Basketbol uzoq vaqtdan beri Amerikani zabt etdi. Amerikaliklar basketbol ixtiro qildilar, shuning uchun mamlakatda u sportning birinchi raqami hisoblanadi. O'yin Janubiy Amerikada juda mashhur.
Ushbu qit'ada oltita jahon chempionati bo'lib o'tishi va ko'plab tomoshabinlarni jalb qilishi bejiz emas. Lotin Amerikasi mamlakatlarida, ayniqsa Braziliya, Argentina, Urugvay, Meksika, Puerto-Riko, Kubada basketbol basketboldan keyingi ikkinchi turi eng ommabop sport shousi hisoblanadi.
Evropa mamlakatlarida ham u jadal rivojlanmoqda. Basketbol Evropa qit'asida 20-asrning birinchi o'n yilligida paydo bo'ldi. U birinchi marta Frantsiyada ko'rilgan. Amerikalik dengizchilar o'yinni namoyish etishdi. Va basketbol bo'yicha birinchi xalqaro uchrashuv hali rasmiy bo'lmagan bo'lsa ham, Rossiyada 1909 yilda bo'lib o'tdi. Bu Sankt-Peterburgning "MAYAK" jamoasi basketbolchilari va Rossiya poytaxtiga etib kelgan Amerika xristianlar ittifoqi basketbolchilari o'rtasidagi uchrashuv edi. Qat'iylik va jamoaviy o'yin tufayli basketbolchilarimiz kuchli raqiblarini mag'lub etishdi.
Keyin basketbol Olimpiada eshiklarini yana ikki marta taqillatdi - 1924 yilda Parijda va 1928 yilda Amsterdamda. Amerikaliklar ixtirolarining go'zalligi va jozibadorligini qat'iyat bilan namoyish etdilar. Evropaliklar kichik bir saytda sodir bo'lgan voqealarga nisbatan ancha xotirjam munosabatda bo'lishdi. Ehtimol, evropaliklarning befarqligi amerikaliklarni xijolatga solgandir, ehtimol ular basketbolni targ'ib qilish uchun jon kuydirgandir, lekin 1932 yilda Los-Anjeles Olimpiadasi paytida o'zlari basketbolni vitrin sifatida tashlab, dasturga Amerika basketbolini qo'shishgan.
Ammo evropaliklar basketbolga befarq qolishmadi. 1935 yil may oyida birinchi chempionlikni o'tkazish uchun Evropaning o'nta kuchli jamoalari Jenevada to'plandilar. Kuchlilar nomini Latviya terma jamoasi qo'lga kiritdi. O'sha kunlarda Boltiqbo'yi basketbolchilari qit'ada etakchi mavqega ega edilar. Ikki yildan so'ng Riga shahrida bo'lib o'tgan ikkinchi Evropa chempionatida Litva terma jamoasi g'olib bo'lganligi bejiz emas. U 1939 yilda yana Riga mezbonlik qilgan uchinchi Evropa chempionatida g'olib chiqdi.
Uilyam Jons asoschisi va bosh kotibi bo'lgan Jahon basketbol federatsiyasi (FIBA) tashkil etilgandan so'ng, Qo'shma Shtatlar ushbu sport turini Berlinda bo'lib o'tgan 1936 yilgi Olimpiya o'yinlari dasturiga kiritishni talab qila boshladi. Natijada basketbol Olimpiya o'yinlarining doimiy vakiliga aylandi va sport ixlosmandlarining e'tiborini tortdi.
Basketbol 1891 yilda AQShning Masashusti shtatidagi Springfild kollejining jismoniy tarbiya o’qituvchisi Djeymis Neysmit tomonidan kashf etilgan. Bu o’yinning yaratishda Neymit uzoq vaqtlardan beri keng tarqalgan to’p bilan o’tkazilgan oddiy o’yinlar xarakatidagi tarixiy ma’lumotlardan foydalangan deb taxmin qilish mumkin.
Kollejda o’tkazilgan gimnastika darslarini jonlantirish haqida topshiriq olgan Djeymis Neysmit yopiq xonalar uchun yangi o’yin o’ylab chiqdi. U balkon pajlarida shaftoli solinadigan ikkita savatni osib qo’ydi.
O’yinda qatnashuvchilar o’z raqiblarining savatlarga basketbol to’pini tushurishlari lozim edi. O’yinda erkaklar bilan ayollar birgalikda qatnashadilar Neysmit taklif etgan o’yin birinchi kundanoq talabalar orasida katta qiziqish uyg’otdi.
Gimnastika gruppasida 18 kishi bo’lgani uchun, ular ikki komandaga bo’linib o’ynay boshladilar. Keyinchalik xar bir komandalagi o’yinchilar soni 7 ta va 5 tagacha kamaytirildi.
To’p savatga tashlanganligi uchun bu o’yin “basketbol” (“basket”g’ savat, “bol”-to’p) deb atala boshlandi.
1892 yil Neymist o’yini qoidalarining 13 moddasini tuzib chiqdi, shundan so’ng maxsus musoboqalar o’tkazish boshlandi va bu qoidalar yildan yilga mukammallashdi. Masalan, 1893 yilda 1 marta temir doiralari tur savatlar paydo bo’ldi. Yana bir yildan so’ng to’pning aylana uzunligi 30-32 duyum (76,2 g’81.3 sm) gacha ko’paytirildi. 1895 yilda 15 fut (5 m 25 sm) masofadan bajariladigan jarima to’plar kiritiladi.
Birinchi rasmiy musobaqa qoidalari 1894 yilda AQSHda e’lon qilingan e’lon qilingan edi. O’yin yildan yilga rivojlanib, o’yin texnikasi va taktikasi vujudga keldi. 1896 yildan boshlab to’pni boshlab yerga urib o’ynashga ruxsat berildi.
Basketbol avvalgi Amerikadan Sharq mamlakatlariga-Yaponiya, Xitoy, Flippin, shundan so’ng esa, yevropa mamlakatlariga Chexoslovakiya, Liva, Estoniya, Latviya, Italiya, Fransiyaga va nihoyat, Janubiy Amerikaning ba’zi bir mamlakatlariga tarqaldi.
1921-31 yillarda milliy basketbol federatsiyalari tashkil qilina boshladi. Dunyodagi ko’pgina mamlakatlarda basketbolning keng tarqalishi natijasida 1932 yilning 18 iyunida Xalqaro basketbol federatsiyasi (FIBA)ning tashkil qilinishi bu yilning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Argentina, Gretsiya, Italiya, Latviya, Portugaliya, Reminiya, Shvesariya va Chexoslovakiya mamlakatlari xalqaro basketbol federatsiyasiga birinchilar qatoriga a’zo bo’lib kirdilar. O’yin butun dunyoga keng tarqala boshladi. 1935 yilda Jenevada erkaklar komandalari o’rtasida birinchi yevropa chempionati bo’lib o’tdi. Bunda Boltiq bo’yi mamlakatlarning komandalari ustun keldilar Latviya terma komandasi birinchi bo’lib yevropa chempioni unvoniga sazovor bo’ldi.
Olimpiada o’yinlari dasturiga basketbol birinchi marta 1936 yil kiritildi. 11 olimpiada o’yinlarning basketbol turniriga 12 mamlakatning erkaklar komanlalari qatnashdilar.
Ayollar o’rtasida birinchi yevropa chempionati 1938 yil Rimda bo’ldi. Bunda Italiya milliy komandasi g’alaba qozondi.
1948-1956 yillar xalqaro basketbol federatsiyasining boshqa xalqaro sport birlashmalarini ichida yuqori o’yinlardan birinchi egallash bilan xarakterlanadi. Dunyo va yevropa chempionatlari kabi katta musobaqalar FIBA rahbarligi ostida o’tdi. Hamma xalqaro musobaqalarda dunyoning hamma nufuzli mamlakat jamoalari qatnashib keldilar, bundan tashqari o’sha zamonlarda 1948 yilda 50 mamlakat halqaro basketbol feyeratsiyasiga a’zo edi.
Basketbol texnikasi va taktikasi rivojlanib bordi. To’pni uzatib uni yerga urib yurish va chalg’atishlarining yangi usullari vujudga keldi. Masalan, to’pni savatga bir qo’llab otish, so’ngra esa, sakraganda bir qo’llab otish usullarining paydo bo’lishi, basketbol texnikasi va taktikasi juda ta’sir ko’rsatadi. Ilgari musobaqa hisobi 20-30 ochkodan oshmasdan boshladi. Taktikada markaziy o’yinchi orqali hujum uyushtirish sestemasi orqali o’zining shiddatli yakunini topmoqda.
1950 yilda Argentinada erkaklar jamoalari o’rtasida birinchi jahon chempionati bo’lib o’tdi. Bunda mezbonlar birinchi o’rinni egalladilar. Ayollar jamoalari uchun birinchi jahon chempionati 1953 yilda o’tkazildi. Jahon chempionati unvoniga AQSH ayollar terma jamoasi sazovor bo’ldi.
Jahon chempionati ayollar va erkaklar jamoasini uchun har 4 yilda 1 marotaba o’tkazilib kelinmoqda.
1950 yilning boshida basketbol o’yinning musobaqa qoidalariga qo’yidagi o’zgarishlar kiritildi:.
30 sek foydasi (bunga asosan to’pni egallab turgan jamoa 30 sek vaqt ichida raqib savatiga otish lozim);
3 sek qoidasi va jarima maydonchasining kengaytirilishi (bunga asosaan,hujumchi raqibning jarima maydonchasi ichida 3 sek dan ortiq turish taqiqlanadi);
to’pni yerga urib yurishni boshladi, ko’p basketbolchining qo’lidan chiqqandan so’ng tayanch oyoqni yerdan uzishga ruxsat beriladi va hakozo.
Bu yillarda basketbol o’yinning texnikasi takomillashdi. Bir klub to’p uzatish, faqat panja harakati bilan to’p uzatish chalg’itib uzatish hamda to’pga qaramasdan uni yerga urib yurish, sakraganda bir va ikki qo’llab to’pni savatga to’p otish usullari keng tarqaldi.
1957 yildan sshng basketbol juda katta rivojlanish davrini boshidan kechirdi, o’sha davrda dunyoda hamdo’stlik davlatlar vakillari FIBA o’tkazayotgan konegress va konferensiyalarda borib, o’yin jarayoniga ta’sir ko’rsatadigan hamma masalalarni xal qilishda faol qatnashar edilar.
FIBA rahbarligi ostida har yili muntazam qtkazilgan yevropa chempionlari kubogi va kubok egalari musobaqalarida juda ko’plab yevropa mamlakatlari qatnashib kelmoqdalar.
Hozirgi kunda basketbol bilan boshqa sport turlariga nisbatan eng ko’p (100 milliondan ortiq) kishi shug’ullanib kelmoqda. Xalqaro basketbol federatsiyasiga 160 dan ortiq mamlakatlarning milliy federatsiyalar a’zodir.
Basketbol Afrika qit’asining uzoq xududlariga va qitalardan minglab km uzoqda joylashgan okeani orollariga ham yetib bormoqda.
Hozir basketbol Afrikaning 34 dan ortiq mamlakat aholisining sevimli o’yiniga aylangan. 21 olimpiada o’yinlari dasturida (1976, monerial) basketbol bo’yicha ayollar bellashuvini kiritilishi o’yinning bundan keyingi rivojanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

1. O’zbekiston hududida basketbol 1913g’ 14 yillarda tarqala boshlanganligi haqida ma’lumotlar bor. Ammo, o’lkamizda faqat 1917 yildan kein chinikkam rivojlana bordi. O’zbek sportchilarining basketbol bilan tanishishi VSEOVUCH vakili L.D. Barxashning nomi bilan bog’liq. U 1920 yilda Farg’onada basketbol jamoalarini tashkil qilib ularni qoidalari bilan tanishtirdi.
Basketbol 28x16 m li maydonchada har jamoada 9 kishidan iborat bo’lib o’ynaydilar. Maydoncha chiziqlar bilan 3 qismga bo’linib, basketbolchilar 3 himoyachi, 3 yarim himoyachi va 3 hujumchiga ajratilar edi. Ular to’pni savatga ikki qo’llab, pastdan otar edilar.
Toshkentda basketbol jamoasini VSEOVUCH instruktori S.Stariy tashkil qildi.
R.Taranov, A. Bagachenkov, YU. Beloserkovskiylar bu komanlaga a’zo edilar. Basketbol seksiyalari keyinchalik Namangan, Samarqand va O’rta Osiyodagi boshqa shaxslarning fabrika, zavod va boshqa tashkilotlarda o’ynada boshladi. Shuning uchun basketbol irdaryo viloyatining 1924 yilda olimpiadasi dasturiga kiritildi. Bu yillarda musobaqalar 1922 yildagi Moskva qoidalari asosida o’tkazildi.
O’yin vaqti 40 m bo’lib, har ikki jamoa 5 kishidan iborat edi (2 ta himoyachi, markaziy o’yinchi va 2 ta hujumchi ) Himoyaga faqatgina markaziy hujumchi qaytib kelar va o’yinda hech qanday kombinatsiya qo’llanilmasdi. Jarima to’plarini otish jamoaning bitta o’yinchisi zimmasiga yuklatilar edi. O’yin davomida basketbolchining faqat jarohatlandagina almashtirish mumkin edi.
Dastlabki to’p otishda markazdan boshlaydigan basketbolchilar bitta qo’llarni orqapa qilib turishlari, jamoalarning hujumchilari esa, oldi zonalarda turishlari lozim edi. Basketbolning bir joyda to’pni 2 dek dan ortiq tutib turish taqiqlanadi. To’pni savatga ikki qo’llab pastdan va bir qo’llab yelkadan otish keng qo’llaniladigan usullardan bo’lib hisoblanadi.
O’rta Osiyo hududida bir necha Respublikalar tashkil etilgach, O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini bajarishni sport tashkilotlari o’z zimmalariga oldilar. 1923 yil 13 iyunda chiqarilgan qaror Respublikamiz jismoniy tarbiya va sport hayotida katta voqea bo’ldi.
Musobaqa shu yillarda takomillashdi. SHit maydoni chegaralovchi chiziqdan 60 sm ichkariga o’rnatiladigan bo’ldi. Basketbolchilarning texnikasidan to’pni vaqtida tezlik bilan uzatish va shit tagidan uni va ikki qo’llab savatga otish kabi usullar paydo bo’ldi.
Respublika bo’ylab keng tarqalayotgan basketbol o’yini 1927 yilda butun o’zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi. Spartakiada Toshkent, Andijon , Farg’ona va Samarqand viloyatlari jamoalari qatnashdilar.
1928 yil 11 butun o’zbek spartakiadasi bo’lib o’tdi. Spartakiada Toshkentning erkaklar va ayollar birinchi o’rinni egalladilar. Bunda Moskva bo’ladigan spartakiadasida O’zbekiston basketbolchilari terma jamoalari aniqlandi.
1928 yilda Moskvada o’tkazilgan spartakiadada O’zbekiston basketbolchilari xalqaro uchrashuvini o’tkazdilar, ular Fransiya terma jamoasi bilan uchrashuv erkaklar 49x12 va ayollar 24:12 hisobi bilan g’alaba qozondilar.
1928 yildagi spartakiadagi tayyorgarlik natijasida Respublika basketbolning rivojlanishi bir muncha jonlangan bo’lsa ham doimiy musobaqalar kalendarining bo’linishi, basketbol maydonchalarining kamligi jamoalarda murabbiylarning yetishmasligi bu o’yinning chinakkam ommaviy tus olishiga to’sqinlik qilar edi.
1929 yildagi shaharlar birinchiligida ishlab chiqarish jamoalari bilan bir qatorda oliy o’quv yurtlarining jamoalari ham qatnadilar.
1933 yil 10 yanvarda qabul qilingan O’zbekistonning jismoniy tarbiya ishlari haqidagi qarorini Respublika jismoniy tarbiya ishlarini rivojlantirishda katta ahimiyatga ega bo’ldi.
1933 yildan boshlab basketbol butun o’zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi va muntazam ravishda Respublika birinchiliklari o’tkazila boshladi.
1934 yilda basketbol bo’yicha o’tkazilgan birinchi O’rta Osiyo spartakiadasiga esa O’zbekiston erkaklari va ayollar terma jamoalari birinchi o’rinni egallashdilar.
Respublikamiz basketbolchilari 1952 yilgacha o’tgan O’rta Osiyo Respublikalari va Qozog’istonning spartakiadalariga ham birinchilikni qolgan bermadilar. 1952 yildan so’ng musobaqalarda ayollar jamoasi kuchligigicha qolgan bo’lsa ham, erkaklar jamoasi 1973 yilgacha Qozog’iston jamoasini oldiga o’tkazib, ikkinchi o’rin bilan kifoyalanib qoldi.
Respublika basktbolchilari 1935 yilda Leningradda o’tkazilgan sobiq ittifoq musobaqlarida qatnashib, erkaklar 12-inchi, ayollar 11-inchi rinlarni egalladilar.
Sobiq ittifoq musobqalaridan so’ng terma jamoa a’zolari Respublika shaharlariga borib, seminarlar, murabbiylar yig’ilishlari o’tkazib basketbolni targ’ib qila boshladilaryu 1936-37 va undan keyingi kun musobaqalarida Toshkent shahri jamoalari Respublikamizning boshqa shahar jamoalaridan ancha ustun edilar, lekin o’zbek basketbolchilari texnik va taktik tayyorgarlikda o’sha davrdagi Rossiya, Latviya, Litva va Estoniya jamoalaridan ancha orqaga edilar.
1939 yilda mamlakaitimizda musobaqaning yangi yoidalari joriy etildi. Bu qoidalar Xalqaro musobaqalar qoidalariga munosib tuzildi. Masalan, musobaqalar “toza” o’yin vaqti o’yicha o’tkazilgan bo’ladi, basetbolchilariga ega bo’lishga va bu basketbolchilarni xihlagancha almashtirishlari ruxsat berila boshladi. YAngi qoida bo’yicha maydon ikki zonaga bo’linib, “zona qoidasi” kiritildi.
Basketbolchilarning to’pni orqa zonaga 10 sek dan ortiq ushlab turish taqiqlanadi.
Yangi qoidalar bo’yicha savatga to’p tushurgan jamoa basktbolchilari o’yinni markazdan boshlamay, to’pni o’z zonalarining shit ortidagi chiziq orqasidan o’yinga kiritadigan bo’ldi. Jarima to’plarini endi “jabrlangan” basketbolchilarning o’zigina bajaradigan bo’ladi. Yangi qoidaning qo’llanish o’yinni bir muncha tez olib borishga, o’yin texnikasi va taktikasining takomillashishiga olib keladi. Respublikaning kuchli basketbolchilari to’pni ko’krakdan ikki o’qldlab va yelkadan bir qo’llab uzatish kabi usullari qo’llay boshladilar.
Basketbol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi, shu jumladan basketbol darsi 3 qismdan tashkil topadi. 1 qism - tayyorlov - 10-12 daqiqaga teng bo‘lib, o‘z ichiga sinfni tashkil etish (saflanish, navbatchi o‘quvchini o‘qituvchiga davomat haqida axborot berishi, dars vazifalari bilan tanishtirish), saf mashqlari, umumiy va maxsus mashqlami kiritadi. Darsni tayyorlov qismida beriladigan mashqlar shu darsning maqsad vazifalarini yechishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
Tayyorlov mashqlari tana muvozanatini saqlash, qaddi-qomatni shakllantirish, yurish, yugurish, sakrash, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini tarbiyalashga mo‘ljallanadi. Darsning tayyorlov qismi o‘quvchilar organizmini “qizitish” va uni fimksional jihatdan shu darsning asosiy qismiga tayyorlashdan iborat. Darsning ushbu qismini o‘tkazish shiddati dastlab sekin-asta oshirilib, shu qismni o‘rtasidan yana sekinlashtirilishi kerak. Asosiy qisim - 30-35 daqiqa davom etadi. Mazkur qismda darsni asosiy maqsad va vazifalari yechiladi.
Texnik -taktik malakalar o‘zlashtiriladi. Buning uchun o‘rganiladigan o‘yin malakalariga oid taqlid va to‘p bilan bajariladigan mashqlar qo‘llaniladi. Malakalarga o‘rgatish va ulami shakllantirish yakka tartibda yoki kichik guruhlar va barcha o‘quvchilar ishtirokida amalga oshiriladi. Bu qismda o‘rgatish jarayoni sekin shiddatda,takomillashtirish jarayoni esa katta tezlikda kechishi lozim.


2. 1944 yilda Respublkamizda atigi 91 ta basketbol maydonchasi bor edi. Bu yillarda, ayniqsa sportning mudofaa turlari keng ko’lamda rivojlantirildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida sportchilar qatorida basketbolchilar ham faol qatnashdilar. Bir necha orden va medallar bilan mukofatlanganar. A.R.Krillov, M.A. Fyodorov, S.I. Utkin, M.F. Timofeyev lar shular jumlasidandir.
1945 yiloda Toshkentda 3-incha o’zbek spartakiadasi bo’lib o’tdi. Spartakianing basketbol turida ayollar va erkaklarning 7 ta jamoalari qatnashdi. Birinchi o’rinni Toshent shahrining ayollar va erkaklar jamoalari egalladilar.
1946-60 yillar Respublikamizda basketbol o’yinning muhim bosqichi bo’lib hisoblanadi. 1946 yil O’zbekistonda sportchilar o’rtasida olib borilgan nazorat birgina Respublika sport qo’mitasining shifokor tomonidan amalga oshirganlar, hammasi bo’lib 2104 kishi basketbol bilan shug’ullanganlar edi.
Bu yillarda Respublikamizning sanoat korxonalarida, o’quv yurtlarida, jamoa xo’jaliklarda haamda mahallik millat vakillari o’rtasida basketbolni rivojlanishiga katta ahamiyat berildi. Mahalliy millat vakillarining jamoalari o’rtasida birinchi Respublika chempionati 1945 yilda Andijonda bo’lib o’tdi. Musobaqalarda 4 ta jamoa qatnashib, 1-inchi o’rinni Samarqand, 2-inchi o’rinni Namangan, 3-inchi o’rinni Andijon, 4-inchi o’rinni Toshkent shahrining jamoalari egalladilar.
1946 yil Andijon mahalliy millat vakillarining, ya’ni erkaklarning jamoalari o’rtasida ikkinchi Respublika chempionati. Bu musobaqalarda Respublikamizning 8 viloyatidan 50 kishi qatnashdi. Musobaqalar juda qiyin sharoitda o’tkazilgan edi: zalning kattaligi 29x10,4 m bo’lib, shit devorga mahkamlangan, yorug’lik manbalari o’rnatilgan edi va h.k. qizig’i shundaki, musobaqa uchun Andijon shahrida bitta basketbol to’pi topilgan edi.
Bu musobaqalarda U. Bektimirov, U. Umarov, A. SHermuxammadov, Munavarxujayev, T. Isoxujayev, X. Sultonov va Musaxujayevlardan tashkil topgan Toshkent jamoasi 1-inchi o’rinni egalladi.
Shu yillarda basketbol talabalar va maktab o’quvchilari orasitda keng ommalashgan edi. Masalan, Toshkent shahrining talabalari faqat 556 kishi, maktab o’quvchilaridan 962 nafar basketbolchi basketbol seksiyalariga qatnashar edilar.
1947 yilda millat vakillari jamoalar o’rtasida 3-inchi Respublika chempionati o’tkazildi. Bu musobaqalarda 7 ta jamoa qatnashib, U Orifjonov, M.Tayirxujayev, U. Mirzaaxmedov, CH. Batishev, R. Sodiqov, B, G’ofurov, R. Odilov, A. Shermuxammadov lardan tashkil topgan Toshkent shahri jamoasi 3-inchi o’rinni egalladilar.
1960 yillarda O’zbekistonda basketbolni rivojlanishida yangi bosqich boshlandi. Bu davrda ko’pgina yangi musobaqalar tashkil qilindi, sport mashg’ulotlarini yil bo’yi muntazam olib borish yaxshi yo’lga qo’ydi.
1960-66 yillarda Toshkentning “Mehnat” jamoasi va shu jamoa bazasida tuzilgan Respublika ayollar terma jamoasi yuqori natijalarga erishdilar. Ular 1961yildan boshlab sobiq ittifoq chempionatining “A” sinfi musobaqalarida qatnashish huquqiga ega bo’lishdilar.
1962 yilda sobiq ittifoq birinchiligida “Mehnat” ayollar jamoasi 7-inchi o’rinni egalladi. Bu musobaqada jamoaning 6 a’zosi (G.Salimov, K.CHernisheva, A. Iskova va T. Tomina) O’rta Osiyo Respublikalari Qozog’iston xotin-qizlar o’rtasida birinchi bo’lib basketbol bo’yicha sport ustasi “sobiq ittifoq sport ustasi normasini bajardi. Shunisi qiziqki, O’zbekistonda basketbolchilarni o’sha yilgi chempionatda Riganing TTT jamoasi ustidan g’alaba qozongan edilar.
1968-1978 yillarda o’tkazilgan Respublika birinchiliklarida Toshkent shahrining jamoalari kuchlilik qildilar.Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Andijon va Buxoro jamoalari sovrinli o’rinlarni egallab keldilar.
O’zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishgandan so’ng basketbol sport turlari ichida ommaviy tus oldi, chunki Respublikamizda jismoniy madaniyat va sportning yangi qonunlari chiqarildi. Bir qator tarixiy qarorlar chiqarilishi tufayli Respublikamizning barcha viloyatlarida, shaxarlarida, tumanlarida basketbol jamoalari tashkil qilina boshladi. Uning moddiy texnik bazasini yaratish kabi muhim masalalar hukumat darajasida ko’rinib borildi. Bu boradi, ayniqsa Respublikda xotin-qizlar basktbol jamoasi iqtidorli basketbolchilar bilan shakllanib bormoqda. Bunda Samarqand davlat universiteti basketbolchilari O’rta Osiyo o’yinlarida muvaffaqiyat bilan qatnashib sovrinli o`rinlarni egallab kelmoqdalar.
Bunga misol qilib, Namanganda o’tkazilgan talabalarning 2000 yil Universiadasida Samarqandliklar birinchi o’rinnni egallab, “Tiko” mashinasi bilan taqdirlandilar. Ayni vaqtda Navoiy viloyatining Zarafshon jamoasinig xotin-qizlar basketbol jamoasi ham yildan yilga o’zlarining sport mahoratlarini oshirib kelmoqdalar. Buxoro viloyatida, Toshkent shahrida, ayniqsa o’g’il bolalar o’rtasida basketbol o’yinlari rivojlanib bormoqda. Bunda ustozlardan Burnashov, O. Rasulov larning xizmatlari kattadir. Bular tomonidan basketbolning uslubiy tavsiyanomalari darsdan tashqari vaqtlarda o’yin qoidalari tuzilib Respublika mutaxassislariga tavsiya qilinmoqda. Bu borada O’zbekistnda jismoniy tarbiya instituti tomonidan ustoz-murabbiylarni malakalarini oshirish borasida juda katta ishlar qilinmoqda.
Hozirgi kunda Respublikamizda 100 ga yaqin basketbol zallari 8000 dan ortiq basketbol maydonchalari mavjud. Basketbol to’garaklarini 4000 dan ortiq ustoz-murabbiylar boshqarib borishmoqda. Jismoniy tarbiya va sport millat genofondini shakllantirish va barkamol avlodni tarbiyalashda kafolatli omil sifatida borgan sari o‘quvchi yoshlaming kundalik turmush tarziga singib bormaqda. 1999-yil 27 maydagi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” tarbiya darslari hajmini oshirilishi, “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” kabi 3 bosqichli musobaqalar tizimini tadbiq etilishi, 0 ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish va shu masala bo‘yicha Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori (2002) kabi konseptual hujjatlar ushbu sohani, ayniqsa yoshlar o‘rtasida yanada jadalroq ommaviylashishiga keng yo‘l ochib bermoqda. O‘rta umumta’lim maktablari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari o‘quv rejalari tarkibiga mustaqil fan sifatida kiritilgan basketbol darsi o‘quvchi yoshlaming jismoniy va funksional imkoniyatlarini oshirish, sog‘lig‘ini mustahkamlash, hayotiy zarur malakalami shakllantirish, maxsus sifatlami tarbiyalash, texniktaktik va o‘yin malakalariga o‘rgatish, ma’naviy-madaniy, axloqiy va psixologik hislatlami kamol toptirishda o‘ta muhim ahamiyatga egadir.
Darsning sifati va samaradorligi nafaqat o‘qituvchining mahorati hamda tajribasiga bog‘liq, balki uni muayyan darsga qanday tayyorgarlik ko‘rishga ham bog‘liqdir. Darsga tayyorgarlik ko‘rish quyidagi tadbirlami amalga oshirishdan iborat:
-dars jarayonini loyihalash (rejalashtirish); -darsni samarali va sifatli o‘tkazish modelini ishlab chiqish;
-darsning foydali zichligini ta’minlash imkoniyatlarini aniqlash; -o‘quvchilar tarkibidan yordamchilar tayinlash;
-tayyorlangan va tasdiqlangan dars bayonnomasini ко‘rib chiqish, agar zaruriyat boisa, o‘zgartirish kiritish (dars bayonnomasi ilova qilingan);
-o‘quvchilar tomonidan bilim, malaka va ko‘nikmalami o‘zlashtirish darajasini aniqlash (baholash) mezonlarini ko‘rib chiqish;
-dars o‘tkazish joyi, foydalaniladigan asbob-anjom va uskunalar tayyorligini ko‘zdan kechirish;
-darsdan so‘ng navbatdagi dars qanday fandan ekanligini aniqlash;
-muayyan darsda ishtirok etadigan sinf o‘quvchilarining jismoniy va funksional imkoniyatlarini e’tiborga olish.
Keskin raqobat ostida ketayotgan basketbol musobaqalari o‘ta tezkor shiddatda favqulodda o‘zgaruvchan yo‘nalish va vaziyatlarda ijro etiladigan harakatlar (yugurish, sakrash, to‘xtash, burilish, aylanish va h.) hamda texnik-taktik kombinasiyalar bilan farqlanadi.
Kuniga 2-3 martali tinimsiz mashg‘ulotlar evaziga amalga oshiriladigan bunday yuklamalar yuksak shakllangan va funksional tayyorgarlik asosida o‘zlashtirilishi isbot talab qilmaydi. “Jismoniy tayyorgarlik” (yoki imkoniyat) tushunchasi nimani anglatadi, ulaming mantiqiy mohiyati nimadan iborat degan savol tug‘iladi?
Jismoniy tayyorgarlik bu serqirrali pedagogik jarayon bo‘lib, u jismoniy sifatlar va funksional imkoniyatlami tanlangan sport turi xususiyatlarga muvofiq yo‘nalishda shakllantirishga qaratiladi. Binobarin jismoniy tayyorgarlik texnik-taktik va va musobaqa tayyorgarligi bilan uzviy bog‘liq holda amalga oshirilishi darkor. “Jismoniy va funksional” imkoniyatlar (tayyorgarlik) - bu harakat qobiliyatining ikki bir-biriga uzviy bog‘liq tomonlarini ifodalaydi. Jumladan, “Jismoniy“ imkoniyat - yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash, egilish, yozilish, burilish, aylanish, texnik-taktik usullar kabi harakat ko‘nikmalari “funksional” organlar (m.n.s, yurak, o‘pka, jigar, buyrak, ko‘z, qulok, mushaklar va h.) faoliyatining tashqi ko‘rinishdagi mahsulidir. Boshqacha qilib aytganda “jismoniy” imkoniyat ana shu funksional organlaming “ishlash qobiliyati” bilan belgilanadi.
Funksional organlar jismoniy ish qobiliyatini psixobiologik energiya (quvvat) bilan ta’minlaydi. Insoning yoki sportchining barcha harakat faoliyati hatto ulaming intelektual va ruhiy (xotira, diqqat, ong, idrok, iroda va h.) imkoniyatlari ham jismoniy funksional manbalar asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ko‘p yillik uzluksiz sport trenirovkalarining barcha bosqichlarida jismoniy va funksional tayyorgarlik jarayoniga ustuvor ahamiyat qaratiladi. Uzoq muddat davomida muntazam qo‘llaniladigan katta hajmli, o‘ta shiddatli mashg‘ulot va musobaqalar samaradorligini ta’minlash ish qobiliyatini shakllantirish, uni saqlash va oshirish hamda yuksak “sport formasiga” erishish har yoqlama yuksak shakllangan jismoniy funksional imkoniyatlarga bog‘liqdir. Binobarin, bugungi basketbolga xos texnik-taktik ko‘nikmalarga o‘rgatish, ulami o‘zlashtirish va mukammallashtirilish sur’ati ham jismoniy funksional imkoniyatlarga asoslanadi.
Ayniqsa, qayta-qayta takrorlanib turadigan musobaqa sikllari davomida texnik-taktik ko‘nikmalar (usullar va kombinasiyalar) samaradorligini saqlash va oshirish jismoniy va funksional imkoniyatlar evaziga ta’minlanadi. Inson bolalikdan turli yo‘nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik, eguluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash, osilish va h.) sayqal topadi.
Mutaxasislaming fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar hayotiy zarur harakat malakalari, o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotlab berilgan.
Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta’lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan yondashilmaydi. Jismoniy mashqlami to‘g‘ri qo‘llash, ulami bolalar qanday o‘zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlami uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi. Ma’lumki, insoning jismoniy sifatlari uning tug‘ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlami o‘zlashtirib olishi nafaqat uni o‘sib, yashab kelayotgan muhitga bog‘liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar yordamida rivojlantirilishi bilan belgilanadi. SHu bilan bir qatorda harakatni turi, yo‘nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro‘zg‘or ishi, sport, harbiy faoliyat va h.) qarab har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi o‘mi turlicha bo‘ladi.
Shunday bo‘lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu jismoniy sifatlarning integral ahamiyati o‘ziga xos ulushga ega bo‘ladi. Ammo qanday bo‘lmasin, ko‘pgina tadqiqotchilaming fikricha, barcha harakat faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko‘zga tashlanadi. Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog‘liqdir. Har xil sport turlari bo‘yicha o‘tkazilgan musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. SHu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o'z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatdan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish “kuchiga” ega bo‘lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik kulib boqishi muqarrar.
Boshqacha qilib aytganda ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko‘p yoki kam vaqt davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkorkuchga bo‘lgan chidamkorlik, sakrashga bo‘lgan chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va hakozo) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so‘z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo‘Isa, masalaning mohiyati va pirovard “mag‘izi” boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga mos umumy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, eguluvchanlik, sifatlarini o‘zida mujassam qilgan bo‘ladi.
Ushbu sifatlarning o‘zaro uzviy bog‘liqligi va ulaming yuksak darajadagi integral natijasi texnik-taktik mahorat taqdirini belgilab beradi. Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlik turlaridan biri bo‘lib, basketbolchi organizimini rivojlantirish, uni jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirish hamda o‘yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratiladi. Zamonaviy basketbol shug‘ullanuvchilaridan nixoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o‘yinlari turiga mansubdir.

3. Shug‘ullanuvchilar uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda quydagi uslublardan foydaliniladi. Bazaviy umumiy chidamlilikni tarbiyalash bir tekis uzoq muddatli yugurish. Maxsus chidamlilikni tarbiyalashda o‘zgaruvchan xarakterdagi ishlarni bajarish. Takroriy mashq usuli. Bu usul tezkorlik, kuch va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishda qo‘llanilib, bunda dam olish oraliqlari organizmning to‘liq tiklanishiga imkon yaratishi zarur. Oraliq uslub. Bu uslub asosan tezkorlik va chidamkorligini tarbiyalashda qo‘llaniladi. Bunda ish va dam olish kat’iy ravishda tartiblashtiriladi. Dam olish oralig‘i odatda katta bo‘lmaydi. Almashinuvchi mashq usullari bu usulning muhim tomoni mashqning borishiga qarab ta’siri bir maqsadga qaratilgan holda o‘zgarishidir. Bunga turli hollarda turlicha nagruzka (harakat tezligi, ish hajmi muddati, va hakozo) ning ayrim ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri o‘zlashtirish (harakat uslubini navbatlashtirish, shuningdek, dam olish oraliqlari va faoliyatining tashqi sharoitlarini o‘zgartirish) yo‘li bilan erishiladi.
Bunda organizmning funksional imkoniyatlariga odatdagiday bo‘lmagan, ya’ni tobora kattaroq talablar qo‘yiladi va bu bilan ulaming rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. SHu bilan birga, harakat shakli va sharoitini yangilab turish tufayli o‘zlashtirilgan malakalaming dinamik stereotipiga o‘zgartirishlar kiritiladi.
Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlami tarbiyalash uchun berilayotga mashqlar ulaming yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarining qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirilishi juda muhim hisoblanadi. Tezkorlik deb muayyan faoliyatni qisqa muddat ichida ijro etilishiga aytiladi. Tezkorlikning darajasi sekund, minut, o‘lchov birliklar asosida baholanadi. Tezkorlik uchta tarkibiy komponentlardan iborat bo‘ladi.
1. Oddiy harakat reaksiyalarining latent (yashirin) vaqti.
2. Murakkab harakatlar tezligi.
3. Harakatlar chastotasi.
Tezkorlikning shakllari bir biriga nisbatan bog‘liq emas. Ko‘rsatib o‘tilgan uchta shaklning birgalikda kelishi tezkorlik namoyon bo‘lishining barcha hollarini belgilaydi. Biroq murakkabkordinasion yaxlit harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga ham bog‘liq. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi kishining tezkorligini faqat bilvosita ifodalaydi. Tezkorlik qobiliyatlari umuman o‘ziga xos bo‘ladi. Faqat birbiriga o‘xshash harakatlardagina tezkorlik to‘g‘iridan-to‘g‘ri yoki bevosita bir-biriga ko‘chishi mumkin. Tezkorlikning fiziologik va bioximik asoslari. Reaksiyaning latent vaqti beshta tarkibiy qismdan iborat:
1) Analizatorlar reseptorida qo‘zg‘alishning paydo bo‘lishi;
2) Qo‘zg‘alishni markaziy nerv tizimsiga uzatilishi;
3) Qo‘zg‘alishning nerv yo‘llari bo‘ylab o‘tib borishi va effekte signal hosil bo‘lishi;
4) Signalning markaziy nerv tizimsidan mushakka o‘tkazilishi;
5) Mushakning qo‘zg‘alishi va unda mexaniq faollikning paydo bo‘lishi.
Maksimal tezlikda bajariladigan harakatlar fiziologik xususiyatlarga ko‘ra sustroq harakatlardan farq qiladi. Bular orasidagi eng muhim farq shundan iboratki, harakatlami maksimal tezlikda 185 bajarish davomida sensor bog‘lanishlar hosil bo‘lishi qiyinlashadi: reflektor yoy impulslami tashib ulgurolmaydi. Tezlik juda katta bo‘lganida harakatlami yetarlicha aniqlik bilan bajarishning qiyinligi ana shu bilan bog‘liqdir. Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Oddiy reaksiya tezligi biror bir ta’sirga javob berishning latent vaqti bilan belgilanadi. Oddiy reaksiya oldindan ma’lum boigan signalga ilgaridan ma’lum bo‘lgan harakat bilan javob berishdir. Tezkorlikning juda ko‘p o‘tishi (boshqa biror bir harakatga o‘tishi) oddiy reaksiyalar uchun xarakterlidir. Ayrim vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi kishilar boshqa sharoitlarda ham tezroq biror karorga keladilar.
Tez bajariladigan xilma-xil mashqlar bilan shug‘ullanish oddiy reaksiya tezkorligini jadallashtiradi. Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan eng ko‘p tarqalgani to‘satdan paydo bo‘ladigan signalga yoki tevarak-atrofdagi vaziyatning o‘zgarishiga javoban mumkin qadar tezkor reaksiya ko‘rsatish usulidir. Bu usul yangi shug‘ullanuvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda tez orada ijobiy natijalar beradi. Afsuski, shundan keyin reaksiya tezkorligi turg‘unlashib qoladi va uning kuchayishi to‘xtaydi. Reaksiya tezkorligi katta ahamiyatga ega bo‘lgan hollarda uni takomillashtirish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Bu usullardan biri reaksiya tezkorligini yengilashtirilgan sharoitlarda va uni keyingi harakat tezligini alohida takomillashtirishdan iboratdir. Reakiyaning laten vaqti reaksiya ko‘rsatishidan oldingi ratsional xatti-harakatlar hisobiga bir muncha yaxshilanishi mumkin. Jumladan, diqqatning yo‘nalishi ahamiyatga ega bo‘ladi: agar diqqat bajarilajak harakatga qaratilgan bo‘lsa (reasiyaning motor tipi) u holda reaksiya ko‘rsatish vaqti diqqat signalni idrok qilishga (reasiyaning sensor tipi) qaratilganligidan ko‘ra kamroq bo‘ladi. Mushaklar bir oz kuchlanganda ham reaksiya tezkorligi ortadi.
Murakkab reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Murakkab reaksiya ikki yo‘nalishli harakat tezligi bilan farqlanadi. Harakatlanayotgan ob’ektni kuzatish davomida zamr fursatda unga aksta’sir (reaksiya) ko‘rsatish va bir necha ob’ektlar ichidan zamrini tanlash va aks-ta’sir ko‘rsatish. 186 Harakatdagi ob’ektga nisbatan ijro etiladigan reaksiya to‘p qabul qiluvchi o‘yinchi misolida tahlil qilinishi mumkin. Bu holda o‘yinchi quydagilami bajarishi kerak:
1) to‘pni ko‘rish (kuzatish va vaziyatni payqash);
2) to‘p yo‘nalishini va uning uchish tezligini baholash;
3) bajariladigan muofiq usulni tanlash qarorini qabul qilish;
4) bu rejani amalda ijro etishi.
Mazkur hollarda reaksiyaning yashirin davri mana shu to‘rt omildan tashkil topadi. Harakatdagi ob’ekt to‘satdan paydo bo‘lganda, bu ob’ektga reaksiya ko‘rsatish 0,25 sek - 1 sek vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy qismi birinchi omilga , ya’ni to‘pni tez ko‘rib olishga sarf bo‘lishi tajribalarda kuzatilgan. Sensor fazaning o‘ziga juda kam -0,05 sek vaqt ketadi. SHunday qilib, harakat qilayotgan to‘pni ko‘ra bilish va farqlash asosiy ahamiyatga ega. Aynan mana shu qobiliyatni o‘stirishga alohida e’tibor berish kerak.
Buning uchun harakatdagi ob’ektga reaksiya ko‘rsatish mashqlardan foydalaniladi; trenirovka talablari harakatdagi ob’ekt tezligini oshirish, ob’ektning to‘satdan paydo bo‘lishi, sportchi bilan ob’ekt o‘rtasidagi masofani qisqartirish hisobiga amalga oshiriladi. Kichik to‘p (tennis to‘pi) bilan bajariladigan harakatli o‘yinlar juda foydalidir. Harakatdagi ob’yektga reaksiya ko‘rsatishining aniqligining shu reaksiya tezligini o‘stirish bilan perallel ravishda takomillashtirib boriladi.
Tanlash reaksiyasi raqib hatti-harakatlarining yoki tevarakatrofdagi sharoitning o‘zgarishiga muvofiq ravishda mumkin bo‘lgan harakatlantiruvchi javoblardan (aks-ta’sir usuli) keragini tanlab olish bilan bog‘liq. Tanlash reaksiyaning murakkabligi sharoitining o‘zgarish imkoniyatlari rang-barangligiga, chunonchi, raqibning xilma-xil harakat qilishiga bog‘liq. Basketbolchilaming murakkab reaksiyasiga bo‘lgan talab nixoyatda katta.
Murakkab reaksiyani tarbiyalashda “oddiydan murakkabga” degan pedagogik tamoyilga rioya qilinib, sharoitning o‘zgarish soni asta-sekin oshira boriladi. Masalan, dastlab oldindan kelishib olingan harakatga javoban qanday himoyalanish kerakligi o‘rgatiladi; keyinchalik shug‘ullanuvchilarga ehtimol tutilgan ikki xil usuldan biriga, so‘ng uch xildan biriga, to‘rt xildan biriga va xakozo javob berish tavsiya qilinadi. Asta-sekin bu mashq asl sharoitga yaqinlashtirilib boriladi.
O'yin uzunligi 28 m va kengligi 15 m bo'lgan to'rtburchaklar maydonchada (avval uning o'lchamlari mos ravishda 26 va 14 m bo'lgan) maxsus to'p bilan o'tkaziladi.
To'pning massasi 567-650 gramm, aylanasi 749-780 mm (erkaklar jamoalari o'yinlarida; ayollar jamoalari o'yinlarida kichikroq o'lchamdagi to'plar, mini-basketbol o'yinlarida esa undan ham kam). Basketbol ikki xil: faqat yopiq va universal, ya'ni. ham yopiq, ham ochiq havoda (ichki / tashqi) foydalanish uchun javob beradi. Savat (diametri 45 sm bo'lgan metall uzuk, uning ustiga to'r cho'zilgan holda, pastki qismi holda) uchastkaning oldingi chiziqlariga parallel stendga o'rnatilgan orqa panelda 3,05 m balandlikda o'rnatiladi.
Uchrashuv kort markazida boshlanadi. Hakam to'pni to'g'ridan-to'g'ri ikki raqib o'yinchisi o'rtasida tashlaydi. Ular to'pga tegishi bilanoq (siz to'pni qo'lingizga ololmaysiz), o'ynash vaqti boshlanadi. Hakamning har bir hushtagidan so'ng sekundomer to'xtaydi va o'yinni qayta boshlash bilan yana boshlanadi. (Shunga ko'ra, basketbolda "jonli to'p" va "o'lik to'p" ajratiladi.) Vaqt hakam-vaqtni saqlovchi tomonidan qayd etiladi. Ilgari Xalqaro havaskor basketbol federatsiyasi (FIBA) homiyligidagi o'yinlar aniq o'yin vaqti 20 daqiqaning 2 yarmidan iborat edi. 2000 yilda qabul qilingan yangi qoidalarga ko'ra, o'yin har biri aniq 10 daqiqali to'rt qismdan iborat (NBAda - 12 daqiqaning to'rtinchi yarmi), birinchi va ikkinchi, uchinchi va to'rtinchi bo'limlar o'rtasida 2 daqiqalik tanaffuslar, o'rtadagi o'yinda tanaffus - 15 min. Ilgari basketbolchi to'pga cheksiz egalik qilishi mumkin edi. 1960-yillarda 30 soniya (FIBA) va 24 soniya (NBA) chegarasi joriy etildi: limitdan keyin jamoa to'pni yo'qotadi. 2000 yilgi FIBA ​​qoidalariga ko'ra jamoalarga hujum qilish uchun 24 soniyadan ko'p bo'lmagan vaqt beriladi.
Hakamlar hay'ati ushbu qoidaga rioya qilinishini nazorat qiluvchi 24 soniyali operator deb nomlanadi. Bundan tashqari, "uch soniya qoidasi" ham mavjud (bu hujumchi jamoaning o'yinchisi raqibning cheklangan zonasida qancha vaqt bo'lishi mumkin, bu ba'zan "3 soniya zonasi" deb ataladi) va "sakkiztalik qoidasi" soniya »(shu vaqt ichida, maydonning o'z maydonida to'pga egalik qilgan jamoa, uni orqa suddan oldinga o'tkazib yuborishi kerak). Basketbolda duranglar yo'q. Agar o'yinning asosiy vaqti tugagach, hisob teng bo'lib chiqsa, qo'shimcha 5 daqiqalik vaqt belgilanadi - qo'shimcha vaqt.
Agar qo'shimcha vaqtda jamoalarning hech biri g'alabaga erisha olmasa, yana besh daqiqa qo'shimcha tayinlanadi va hokazo. Agar jamoalar musobaqa reglamentiga binoan juftlik uchrashuvlarini o'tkazsalar (kubok tizimiga ko'ra) istisno qilish mumkin: birinchi uchrashuvda durang hisoblanishi mumkin va juftlikdagi g'olib natijalar bo'yicha aniqlanadi ikkinchi o'yin. Arkadan orqada turgan joydan 6,25 m masofada (NBAda - 7,27 m) savatga aniq zarba uch nuqtada baholanadi.
Ushbu yoyni "uch nuqta chiziq" deb ham atashadi. Qolgan barcha uloqtirishlar (shu jumladan qalqon ostidan) ikki nuqtada baholanadi. Agar to'p savatga tashlansa, lekin raqib jamoa uni to'g'ridan-to'g'ri savat ustiga to'sib qo'ysa (to'sib qo'ysa yoki ursa), ochko maqsadga etib borgandek to'planadi. Ko'pincha hakamlar o'yin davomida ushlab turilgan to'pni o'ynashlari kerak.
To'p quyidagi holatlarda tushirilgan to'p deb hisoblanadi: agar ikkita raqib to'pni mahkam ushlasa va ularning ikkalasi ham qoidalarni buzmasdan uni ushlab tura olmasa; agar to'p turli jamoalarning ikki basketbolchisining chegarasidan chiqib ketgan bo'lsa (yoki hakam o'yinchilarning qaysi biri oxirgi marta to'pga tegishini aniqlay olmagan bo'lsa); agar to'p orqa panel va halqa o'rtasida qolib ketsa va hokazo. Vaziyatga qarab ushlab turilgan to'pni "nizo" ning to'g'ridan-to'g'ri ishtirokchilari o'rtasida yoki raqib jamoalarning istalgan ikki o'yinchisi o'rtasida o'ynash mumkin. Yiqilgan to'p o'rnini bosa olmaydi.
Basketbol qoidalarida dribling texnikasi bo'yicha bir nechta cheklovlar mavjud. Driblingdan so'ng, o'yinchi polga urmasdan qo'lida to'p bilan faqat ikki qadam tashlashi mumkin. Keyin u to'pni ringga tashlashi yoki sherigiga berishi kerak. Uchinchi qadam bo'lsa, yugurish chaqiriladi va to'p boshqa jamoaga o'tadi.
Agar basketbolchi to'pni qo'lida ushlab to'xtasa va uni savatga tashlash yoki sherigiga o'tish o'rniga yana driblingni boshlasa, er-xotin dribling qayd etiladi va to'p ham raqib tomonga o'tadi. To'pga egalik qiluvchi o'yinchi to'xtab turishi va keyin harakatni davom ettirishi mumkin, agar to'xtash vaqtida to'pni erga tegizishda davom etsa.
Basketbolda to'pni navbatma-navbat dribling qilish mumkin, lekin birdan ikkala qo'l bilan emas. Agar o'yinchi to'pni turgan joyda qabul qilsa yoki to'pni qabul qilgandan keyin to'xtab qolsa, u to'pni qo'lidan qo'yib yubormasdan oldin uning burilish oyog'ini erdan ko'tarishiga yo'l qo'yilmaydi. Bir vaqtning o'zida har bir jamoadan beshta o'yinchi kortda o'ynaydi, o'yin davomida yana besh dan etti basketbolchi zaxira o'rindig'ida.
Basketbolda almashtirishlar soni cheklanmagan, ammo ularni faqat sekundomer to'xtagan paytda amalga oshirish mumkin. FIBA qoidalariga ko'ra, rasmiy musobaqalarda basketbolchilar 4 dan 15 gacha raqamlar ostida chiqish qilishadi. "1", "2" va "3" raqamlari hozirda raqam sifatida ishlatilmaydi. Uchrashuv davomida hakamlar tomonidan qo'llaniladigan maxsus imo-ishoralar orasida, shuningdek, ushbu raqamlar bilan imo-ishoralar mavjud: masalan, hakam "uch soniya qoidasi" buzilganligini ko'rsatganda yoki jarohat olgan jamoaning o'yinchisi qancha jarima tashlashi kerakligini ko'rsatganda olish. Xuddi shu tarzda, uning barmoqlarida hakam o'yin kotibiga basketbolchining raqamini ko'rsatib beradi, bu shaxsiy eslatma bilan jazolanadi.
Chalkashliklarga yo'l qo'ymaslik uchun 1, 2 va 3 raqamlarini bekor qilishga qaror qilindi. Basketbol qoidalari raqibni qo'llariga urish, uni itarish, qo'llari bilan ushlab turish, oyoqlariga qadam qo'yish, oyog'i bilan uchrashish (ikkala to'g'ri va tizzada bukilgan) taqiqlanadi. Ushbu qoidabuzarliklarning birortasini qilgan o'yinchi e'lon qilinadi shaxsiy penalti (qo'pollik) ... Agar sportchi o'yin davomida beshta qoidabuzarlikni qabul qilsa (NBAda - oltita), u uchrashuv tugaguncha maydondan chetlatiladi va uning o'rniga zaxira o'yinchilaridan birini oladi. Ikkala jamoaning o'yinchilari bir vaqtning o'zida qoidalarni buzganlarida, ikkilangan qoidabuzarlik e'lon qilinadi: ikkala basketbolchi ham shaxsiy izohlarni oladi va to'p buzilgan paytda unga egalik qilgan jamoada qoladi yoki ushlab turilgan to'p o'ynaladi.
Shuningdek, quyidagilar mavjud: texnik qoidabuzarliklar (sportga xos bo'lmagan xatti-harakatlar uchun bunday jazo nafaqat basketbolchilarga, balki murabbiy va hakam bilan nizo, mushtlashuvni boshlashga urinish va boshqa o'rinbosarlarga ham berilishi mumkin), qasddan qilingan qo'pollik (xususan, qo'pol o'yin yoki o'yin vaziyatidagi qasddan qilingan xato, to'p urish bilan to'la) va boshqalar basketbolda eng qattiq jazo diskvalifikatsiya qiluvchi qoidabuzarlikdir.
U jiddiy qoidabuzarlik uchun e'lon qilinadi va u basketbolchining diskvalifikatsiyasi va o'yinni oxirigacha sud maydonidan chetlatilishiga olib keladi, u ilgari qilingan qo'polliklar sonidan qat'i nazar (uning o'rniga boshqa basketbolchi keladi). Agar ringga uloqtirgan o'yinchiga nisbatan shaxsiy qoidabuzarlik sodir etilgan bo'lsa yoki texnik qoidabuzarlik chaqirilgan bo'lsa, hakam qoidabuzar o'yinchiga shaxsiy irodasidan tashqari, erkin zarbalarni ham tayinlaydi. Qoidabuzarlik xususiyatiga qarab uloqtirishlarni jabrlanuvchining o'zi yoki jamoadoshlaridan biri amalga oshiradi.
Erkin zarbalar qalqondan 6 m uzoqlikdagi maxsus nuqtadan amalga oshiriladi. Har bir zarba ochkoga teng, shuning uchun ikkita erkin zarba ikki ochko to'plashi mumkin. Zamonaviy basketbol qoidalarida "o'yinchilar etishmasligi sababli yutqazilgan o'yin" (tarkibida faqat bitta o'yinchi qolsa, jamoa yutqaziladi) va "musodara qilib yutqazilgan o'yin" (jamoa shunday vaziyatda) kabi narsalar mavjud. hakamning tegishli signalidan keyin o'ynashni boshlash yoki davom ettirishdan bosh tortadi).
Basketbolning boshida atigi 13 ta qoidalar mavjud edi, hozirda ularning 200 dan ortig'i bor, ular vaqti-vaqti bilan FIBA ​​Jahon Texnik Komissiyasi tomonidan ko'rib chiqilib, keyin Federatsiya Markaziy byurosi tomonidan tasdiqlanadi.
Ularning so'nggi jiddiy tahlili 2000 yil may oyida bo'lib o'tdi. Qoidalar faqat o'yinning asosiy tamoyillarini belgilaydi, ular barcha mumkin bo'lgan o'yin vaziyatlarini ta'minlay olmaydi.
Qoidalarning to'plamidan tashqari, ularning turli xil tortishuvli daqiqalarida qoidalarni mumkin bo'lgan talqin qilishni nazarda tutadigan ularning rasmiy sharhlari ham mavjud. Uchrashuv hakami qoidalarda ko'rsatilmagan vaziyatlarda mustaqil qaror qabul qilishga haqlidir. Barcha rasmiy xalqaro musobaqalar FIBA ​​tomonidan tasdiqlangan qoidalar bilan tartibga solinadi.
Basketbolda ijro etish texnikasiga qarab, o'xshash xususiyatlarga ko'ra bo'limlar va guruhlarga bo'linadigan turli xil texnikalar qo'llaniladi.
Hujum va himoyada o'ynash texnikasini ajratib ko'rsatish. Ushbu bo'limlarning har biri texnikadan iborat bo'lib, ular o'z navbatida turli sharoitlarda (joyida, harakatda, sakrashda) bajariladigan usullarga bo'linadi.
O'tkazish, uloqtirish, dribling va hokazolarning individual usullarini bajarish texnikasi doimiy ravishda o'zgarib boradi. Hozirgi vaqtda tezlik oshib bormoqda, bajarish texnikasining aniqligi yaxshilanmoqda.
Dastlabki o’rgatish bosqichida harakatli o’yinlarni o’tkazish uslubiyati. 
Ayrim harakat faoliyatiga o’rgatish jarayonida quyidagi bosqichlar farq qiladi: 
1. Dastlabki o’rgatish - bu o’rgatish jarayonida harakatning asosiy ko’rinishida va 
umumiy harakatlarda harakat ko’nikmalari hosil bo’ladi. 
2. Chuqurlashtirilgan o’rgatish natijasida harakat ko’nikmasi zarur darajada aniq bajaradi, ayrim oddiy harakatlarda malaka hosil bo’ladi.
3. Harakatlarni mustahkamlash va keyingi takomillashuv harakatlar malakasini paydo bo’lishi bilan shuningdek, uning turli sharoitda turlanishi bilan
farq qilinadi. Dastlabki o’rgatish bosqichida maqsad, ko’nikmaning hosil bo’lishi,harakatni asosiy variant ko’rinishida umumiy harakatlarni bajara bilish. O’rgatish jarayonida shug’ullanish harakat texnikasining asosini o’zlashtirishlari zarurdir. Bu bosqichning xususiy masalalari quyidagilardan iborat: 
a) harakatlarning fazoviy va vaqt xarakteristikasini muskul kuchlanishining aniq emasligi (o’rinsiz);
b) harakat faoliyatlarining turgun emasligi;
v) keraksiz qo’shimcha harakatlarning mavjudligi; 
g) murakkab harakatlarni oralig’ida fazaning butunligini yo’qligi. 
A) Harakatlarni fazoviy va vaqt xarakteristikasi muskul kuchlanishining aniq emasligi birinchidan, asab jarayonlarining bosh miya po’stlog’ida irrodiatsiya bo’lishidagi, ikkinchidan esa ichki tormozlanishining kam kuchlanishiga bog’liqdir.
Jarayonlarini bosh miya po’stlog’ining harakat taxlil irrodiatsiyasi funktsional harakatlarning ayrimlari ishtirok etish o’rniga il paytida boshqalarning ishtirok etishi o’rinsizdir. O’rganuvchi ko’p ortiqcha kuch sarf qiladi. 
Bular hammasi esa ozgina ish bajarish orqali yuqori darajada charchash va 
ishchanlik qobiliyati pasayishi bilan xarakterlaydi. 
b) Harakat aktiritmining turg’un emasligi - bunda shugullanuvchi harakat akti 
ayrim fazalarni vaqtidan oldin bajarishga harakat qiladi. Bular ko’proq ko’p kuch 
sarflash bilan bog’liq bo’lgan asosiy fazalardir. Bu albatta asosiy fazadan oldin 
pauza bo’lishi harakatlarda farqlanadi.
Xulosa
1. Jismoniy tarbiya dars jarayonida o’quvchilarda barcha sifatlarni xarakatli va estafetali o’yinlar, jismoniy tarbiya darslarida ko’proq foydalanish mumkunligi tadqiqot olib 59 borish jarayonida samara berishi isbotlandi.
2. Tadqiqotlar jaryonida, basketbolchilarning jismoniy vositalar sifatida harakatli va estsfetali o‘yinlarni qo‘llash natijasida shug‘ullanuvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish mymkunligi kuzatildi.
3. Jismoniy sifqatlarni tarbiyalash natijasida basketbolchilarga faqat musobaqalarga emas balki katta xajmdagi trenirovka ishini bajarish uchun ham kerak. Sportchilarning organizmining (ayniqsa markaziy nerv sistemasi, yurak-qon tomir, nafas olish sistemasi va muskul apparatining) tayyorgarlik darajasiga, sport texnikasining takomillashgan darajasiga va harakatlarni tejamli bajara bilishiga bog‘liqdir.
4. Basketbolchilarda xarakatli va estafetali o‘yinlarni qo‘llash natijasida ularning jismoniy sifatlari rivojlanishi, umumiy ish qobiliyatlari va ularning sog‘liq darajasini belgilash bilan birga, maxsus chidamlilik uchun xam asos bo‘lib xizmat qiladi. Umumiy chidamlilik qancha yuqori bo‘lsa, shu asnoda maxsus chidamlilik ham yaxshi rivojlanishi kuzatildi.