Reja kirish Logistikaning tavsifi, paydo bo’lishi, rivojlanishi va hozirgi holati Moddiy oqimlar tavsifi Moddiy oqimlarniing transport tavsifi Taqsimot logistikasining vazifalar Logistik kanallar va logistik zanjirlar

Logistikaning tavsifi, paydo bo’lishi, rivojlanishi va hozirgi holati

Iqtisdoiy qo’llanmada yangi ilmiy intizom sifatida logistika – iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun korxonalar, sanoat va iqtisodiyot tarmoqlari doirasidagi materiallar va axborot oqimlarini rejalashtirish va boshqarish usullarini ihslab chiqadi. Bu ma’noda “Logistika” tushunchasi 80-yillardan boshlab, Rossiyada esa 90-yillardan beri qo’llanilgan va chuqur tarixiy ildizlariga qaramasdan, u ko’plab olimlar va amaliyotchilar tomonidan “Yangi” deb ataladi, chunki iqtisodiyot bu davrda hech qanday aloqasi bo’lmagan sohadir.
Logistikani iqtisodiyotga joriy etish bugungi kunda samarali xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining ishlab chiqarish va aylanishni kesib o’tishida o’zaro ta’sir qilishni talab qiladigan obyektiv sabablarga bog’liq.
Iqtisodiyotda logistikani qo’llash mumkinligi ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning zamonaviy yutuqlari bilan bog’liq. NTP natijasi sifatida turli xil mehnat resurslari yaratilmoqda va ular moddiy va axborot oqimlari bilan ishlash uchun keng qo’llanila boshlandi. Logistika jarayonlarining o’ziga xos shartlariga javob beradigan uskunalardan foydalanish imkoniyati mavjud. Shu bilan birga logistiak rivojlanishining asosiy sharti – logistika jarayonlarini boshqarishni kompyuterlashtirishdir.
Logistikani tarixiy rivojlanish bosqichalari quyidagilarga bog’liq:

• 
  bozorning obyektiv tendensiyalari;
  
• 
  logistika yondashuvi va logistika menejmenti konsepsiyalarini, usullarini va modellarini rivojlantirish darajasini tushunish kengligi;
  
• 
  korxona faoliyatining turli sohalarini logistika boshqaruvi bilan qamrab olish darajasi;
  
• 
  logistika boshqaruvining murakkabligi;
  
• 
  ma’lumotlarni qayta ishlash va uzatish texnik vositalarini rivojlantirish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish.
  

Zamonaviy iqtisodiyotda logistika rivojlanish bosqichlarini ajratib ko’rsatishning bir necha yondashuvlari mavjud:
Tuzilishning birinchi bosqichi – tayyor mahsulotni taqsimlash uchun transport va saqlash jarayonlarini integratsiyalashuvidir.
Tashkilot bosqichida (XX asrning 60-yillari) logistika rivojlanishi jadallashgan obyektiv iqtisodiy omillar quyidagilar: iste’molchilarga ko’proq e’tibor, raqobatbardosh mahsulotlarning ko’pligi, mijozlarg xizmat ko’rsatishning yanada yaxshi usullari, xaridor bozoriga o’tish, talabni muvofiqlashtirishni yangi usullarini izlashga olib keldi va takliflar, shuningdek, mijozlarga xizmat ko’rsatishning yanda yaxshi usullari. Tovarlarni xilma-xilligini oshirish, tarqatish tizimida zaxiralarni yaratish va saqlash xarajatlarini sezirarli darajada oshishiga olib keldi va bu xarajatlarni kamaytirishning yangi yo’llarini topish kerak edi. Logistika menejmenti nazariyasi va amaliyoti shakllana boshladi. Chet elga keng tarqalgan marketing falsafasi edi. Tartib va ushlab chiqarish davrlarini qiaqartirishga yangi logistik yondashuvlar mavjud.
Ushbu bosqichda jismoniy taqsimotda umumiy xarajatlarning asosiy tushunchasini tushunish va shakllantirish keladi. Uning mazmuni quyidagicha: bu bilan tayyor mahsulotlarni taqsimlashda xarajatlarni tartibga solish mumkin, toki mahsulot ishlab chiqaruvchilardan iste’molchiga o’tganda ularning umumiy darajasi kamayadi. Logistik yondashuv dastlab aylantiruvchi sohada, tayyor mahsulotni saqlash va tashishni tashkil etish bosqichida o’z ifodasini topgan. Avval uk va tushirish operatsiyalari bilan bog’liq bo’lgan transport va saqlash yagona iqtisodiy natija uchun yagona reja va yagona kelishilgan texnologiyada ishlay boshlaydi. Boshqacha aytganda, transport va saqlash jarayonini tashkil etish vazifalari birgalikda hal qilinmoqda. Ushbu bosqich logistik boshqaruvning eng mukammal shakli bilan tavsiflanadi. Boshqaruv tizimi talablarning kunlik o’zgarishlariga to’g’ridan-to’g’ri javob berish va mahsulot taqsimotidagi muvaffaqiyatsizlikka asoslangan. Misol uchun, jonatishning chastotasi va hajmi optimallashtirilgan; omborlarning joylashishi va ishlashi; transport yo’nalishlari va jadvallari va boshqalar. Biroq, an’anaviy tarzda bu vazifalar alohida hal qilindi, bu esa sezirarli darajada tizimli ta’sir ko’rsatmadi. Tuzilish bosqichida amalga oshirilgan moddiy oqimlarni boshqarish bo’yicha alohida vazifalarni birgalikda hal etish izolyatsiya qilingan yechimdan ko’ra murakkab bo’lganligi, boshqa usullarni talab qilish, mutaxassislarni tayyorlashning boshqa usullari, kompyuter texnologiyalari va maxsus dasturiy ta’minotlardan foydalanish juda murakkab edi.
Rivojlanishning ikkinchi bosqichi – ishlab chiqarish, saqlash va transport jarayonlarini integratisyasi.
1970 yilllarning farqli xususiyati, yillar yuqori sifatli xomashyo yetishmasligi (emergiya inqirozi) sharoitida raqobatni kuchaytirishga aylandi. Ishlan chiqarish vositalariga investitsiyalarning avvalgi o’sishini nisbatan barqarorlashtirildi. Shu bilan birga, logistika xarajatalari, jismoniy taqsimotning qiymati sezirarli darjadao oshdi. Ko’pgina kompaniyalarning asosiy vazifasi xomashyo, materiallar, yarim tayyot mahsulotlar va kompnentlarni oqilona ishlatish edi. Resurs faktori (energiya sarfini kamaytirish va mahsulotni moddiy iste’mol qilish) asosiy raqobat omiliga aylandi. Rivojlanish bosqichi quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• 
  xomashyo, materiallar, yarim tayyor mahuslotlar va butlovchi qismlardan oqilona foydalanish usullarini izlash;
  
• 
  logistika konsepsiyasi asosida ishlab chiqarish va tarqatishda xarajatllarni kamaytirish orqali yangi mahsulotlarni izlash;
  
• 
  sanoat logistikasi tamoyillarini ishlab chiqish va qo’llash;
  
• 
  universal sifat boshqaruvi falsafasining tarqalishi.
  

Ishlab chiqarish bosqichida korxonalar ishlab chiqarish, omborxonalar va transport vositalarini ishlab chiqarish liniyasidan oxirgi foydalanuvchiga ishlab chiqarilgan mahsulotlarning oqimi nazorat qiladigan yagona mexanizm sifatida ishlay boshlagan. Bir tomondan, ko’pchilik firmalar uchun logistik yondashuv hali aniq emas. Logistika xarajatlari tarkibiy qismlarni aniqlash va nazorat qilish va natijalarni baholashga mos bo’lmagan buxgalteriya tizimlari tomonidan qo’shimcha qiyinchiliklar yuzaga keldi.
Ushbu bosqichda logistika menejmenti ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi, bu kompyuter boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishni bosharish, texnologik jarayonlar v ishlab chiqarish birliklari uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini joriy etish va rivojlantirish orqali ta’minlanadi. Axborotni yig’ish va logistik jarayonlarni nazorat qilish uchun kompyuterlardan foydalanish keng tarqalgan. 1970-yillarning oziriga kelib, G’arbda qadoqlash-qadoqlash inqilobideb ataldi, bu operatsiyalar majmuini tubdab o’zgartirdi, omborlar jarayonini tashkil etish, texnik va texnologik qo’llab quvvatlashdi.
Integratsiyalshning uchinchi bosqichi – ishlab chiqarish, saqlash va trabsport jarayonlarini, shu jumladan, xomshyo va tayyor mahsulotlar bilan ishlashni integratsiyalashtirishdir. 1980-yillarda iqtisodiy infratuzilmani davlat tomonidantartibga solishda o’zgarishlar bo’ldi: uniiversal sifat menejmenti falsfasining tarqalishi, biznes tuzilmalarida tarkibiy o’zgarishlar. Biznesda sheriklik va strategik ittifoqlarning jadal o’sishi, ixtisoslashtirilgan trnaport xizmatlari ko’rsatish, ulgurji savdoda va taqsimotda, oldingi ishonchsizlik, shubha va shiddatli raqobat o’rnini egallashda moddiy oqim bilan birga, xizmat oqimlarini va tegishli axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish kerak.
Boshqarish nazariyasi va amaliyotini inqilob qigan universal sifatni boshqarish konsepsiyasi keng tarqalgan. Umumjahon sifatni boshqarish konsepsiyasi sifatni oshirish vazifasi va mahsulotni ishlab chiqarishning barcha asoslangan boshqaruv yindashuvidir. Integratsiya bosqichi firmaning logistika funksiyalari va uning logistik hamkorlari bilan to’liq logistika zanjiri, jumladan, ta’minot – ishlab chiqarish – taqsimlash va sotish bilan birlashtirilishi bilan tavsiflanadi. Axborot texnologiyalari inqilobi va iqtisodiyotdagi o’zgarishlar tufayli, ushbu bosqichda logistik “Olib tashlash” hodisasi yuzaga keldi:

• 
  logistika sohasidagi menjerlar malakasini oshirish;
  
• 
  korxonalarda logistika muammolari bo’yicha maslahat bo’limmlarni tashkil etish;
  
• 
  logistika sohasida uzoq muddatli rejalashtirish;
  
• 
  fizik taqsimot markazlashtirilishi;
  
• 
  logistika zanjiridagi zaxiralarning keskin kamayishi;
  
• 
  haqiqiy tarqatish xarajatlari aniq ta’rifi;
  
• 
  yetkazib beruvchining oxirgi foydalanuvchini qo’llab-quvvatlashga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish choralarini belgilash va amalga oshirish;
  
• 
  xizmat ko’rsatish sohasidagi logistik yondashuvini ishlab chiqish;
  
• 
  ma’lum bir korxonaning logistik funksiyalarining bir qismini yoki barchasini maxsus tashqi logistika tashkilotlariga o’tkazish;
  
• 
  xalqaro logistika tizimlarini yaratish.
  

Logistik boshqaruv to’g’ridan-to’g’ri javob berish tamoyili asosida emas, balki uzoq muddatli rejalashtirish asosida amalga oshiriladi.
Axborot texnologiyalari va shaxsiy kompyuterlarni joriy etish inqilobi yuz berdi. Shaxsiy kompyuterlar asosida avtomatlashtirilgan ishchi stansiyalari yaratildi. Dasturiy ta’minot shxsiy kompyuterlarni integratsiyalashgan logistika menejmentning interaktiv jarayonlarida materiallarni xarid qilishdan tayyor mahsulotni taqsimlash va sotishdan foydalanishga imkon berdi.
To’rtinchi bosqich – globallashuv bosqichi. 90-yillarda logistika tushunchasi, uning asosiy pozitsiyasi untegratsiyalashuvga bo’lgan ehtiyoj bo’lib, etkazib berish, ishlab chiqarish va tarqatish zanjirlarining aksariyat ishtirokchilari tomonidan e’tirof etildi. Butun jahon iqtisodiyotida bozor jarayonlarini tashkil qilish va boshqarishda fundamental o’zgarishlar yuz berdi. Kompaniyalar nafaqat mintaqaviy yoki milliy miqyosda ham faoliya yurita boshladi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi boshlandi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi munosabati bilan “uchinchi shaxslar” – bojxona va ekspeditsiya agentliklarini, banklarni jalb qilish zaruriyati ortdi. Elektron xaridalar keng tarqaldi. Elektron ma’lumotlar almashinuvini qo’llab-quvvatlash maqsadida, mahsulotlarni shtrix kod yoki magnit chiziqlar shaklida kodlash, shuningdek elektron oul o’tkazmalari texnologiyalari ishlqab chiqildi.
Logistika rivojlanishining zamonaviy bosqichi ikkita asosiy omil bilan belgilanadi: jahon iqtisodiyotining globallashuvi va logistika xizmatlari uchun yangi mijozlarning ehtiyojlarini va ularning qondirishning turli shakllarini yaratadigan global ilmiy texnikaviy inqilob.
Biznesning globallashuvi quyidagicha:

• 
  yanada rivojlangan aloqa va transport jismoniy masofalarni sezirarli darajada kamaytirmagan, buning natijasida korxonalar yakka tartibdagi jahon bozorida ishlashlari mumkin;
  
• 
  mamlakatlar o’rtasida savdo to’siqlarining kamayishi va xalqaro savdoning va raqobatning o’sishi bor;
  
• 
  korxonalarning joylashishi milliy prinsipga asoslangan emas, balki ishlab chiqarish xarajatlari past bo’lgan mamlakatlarda(masalan, Polshalik nemis korxonalari, Meksikadagi Amerika korxonalari va Xitoyning yapon korxonalari).
  

2.