Reja kirish I. Bob. XIX asrda Buxoro amirligidagi ijtimoiy-siyosiy ahvol

Masalaning o’rganilish darajasi. XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi ijtimoiy-siyosiy hayot, davlat boshqaruvi va mang’it sulolasi vakillarining siyosiy portretlari masalalarining mazkur davrda faoliyat olib borgan va bugungi kunga kelib ilmiy me’roslari muhim manbaviy ahamiyat kasb etayotgan mahalliy tarixnavislarning o’rganilishi alohida tarixiy tadqiqot sifatida kam o’rganilgan masala hisoblanadi.

Mazkur davrda Mirzo Salimbek va Sadriddin Ayniy kabi tarixnavislar bilan bir qatorda turgan Ahmad Donishning ilmiy merosini o’rgangan tadqiqotlarni ikki guruhga ajratgan holda o’rganildi.

Ahmad Donishning hayoti va ijodiga bo’lgan qiziqish hamda uni o’rganish tarixnavisning tiriklik davridayoq boshlangan. Ushbu an’ana bugungi kunga qadar davom etib, uning hayoti va ilmiy ijodiy merosiga atab bir qator asarlar yaratildi. Xususan, Ahmad Donishning zamondoshi va shogirdi bo’lgan S.Ayniy “Tanlangan asarlar” ining 7 va 8- jildlarida Ahmad Donish shaxsiy hayoti, “Navodir ul-vaqoe” asari haqida ma’lumot beradi.

Sovet davrida Ahmad Donish va uning ilmiy me’rosi bir necha fan sohalari doirasida o’rganilgan. Y.E. Bertels, S.M .Ulug’zoda, A.M.Mirzoyev, Z.Rajabovlar tomonidan o’rganilgan¹. Маzkur davr manbalarida Ahmad Donish faoliyati masalalariga bevosita sovet hukumati mafkurasi asosida yondashilgan.

Mustaqillik yillarida olimning ilmiy me’rosini tadqiq etishda xolislik va tarixiylik tamoyillari asosida yondashilganligini ko’ramiz. Jumladan, Rahmon Muiniyning “Ahmad Donish hayoti haqida”, R.Vohidov, M.Mahmudovning “Ustod Sadriddin Ayniy saboqlari”, N.Rahimovning “Sadriddin Ayniy ijodiga ustozlar ta’siri” kabi asarlarida Ahmad Donish hayoti, asarlari, ijod yo’li xususida ma’lumt beriladi. 2007-yil Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi munosabati bilan “Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoe” asari – adabiy, falsafiy, axloqiy, ma’naviy manba va uning zamonaviy mohiyati” mavzusida ilmiy anjuman bo’lib, ushbu anjuman materiallari asosida “Qomusiy mutafakkir” nomli 2 ta kitob chop etildi. N.G’oyibov, I.Naimov, Sh.Tosheva, E.Toshev, Z.Ahmedova, S.Yakubova, I.H.Abdulloh, Т.Rahmonov, SH.A.Hayitov, K.Rahmonov, S.Raupov, R.Jumayev, H.Jo’rayevlarning maqolalarida Ahmad Donish va uning asarlari to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan¹.