Kirish: Bugungi kunda deyarli hamma narsani Internet orqali sotib olish mumkin bo'lsa-da, odatda har bir tovar uchun mo'ljallangan bozor mavjud. Masalan, odamlar Rojdestvo daraxti sotib olish uchun shahar chekkalari va qishloq joylariga borishadi, mahalliy mebel bozoriga tashrif buyurib, uy mebellari va ta'mirlash uchun o'tin va boshqa zarur materiallarni sotib olishadi va Walmart singari do'konlarga muntazam ravishda oziq-ovqat mahsulotlari etkazib berishadi.
Bunday ajratilgan bozorlar ko'plab xaridor va sotuvchilar uchrashadigan, o'zaro ta'sir qiladigan va o'zaro faoliyat olib boradigan maydonchadir. Bozor ishtirokchilarining soni juda katta bo'lgani sababli, ularning barchasi adolatli narxga ishonishadi. Masalan, agar butun shaharda bitta Rojdestvo daraxti sotuvchisi bo'lsa, u xohlagan narxini olish huquqiga ega bo'ladi, chunki xaridorlarga boshqa borish uchun joy yo'q. Agar umumiy bozorda daraxt sotuvchilar soni ko'p bo'lsa, xaridorlarni jalb qilish uchun ular bir-biriga qarshi raqobatlashishlari kerak bo'ladi. Xaridorlar arzon yoki maqbul narxlar bilan tanlov qilishlari mumkin, ular narx oshkoraligini ta'minlaydigan adolatli bozorga aylantiriladi. Onlaynda xarid qilishda ham, xaridor turli xil sotuvchilar tomonidan bir xil xarid qilish portalida yoki turli xil portallardagi narxlarni taqqoslab, eng yaxshi narxlarni olish uchun turli xil onlayn sotuvchilarni eng yaxshi narxni taklif qilishga majbur qiladi.
Qimmatli qog'ozlar bozori - bu turli xil qimmatli qog'ozlarni boshqariladigan, xavfsiz va boshqariladigan muhitda sotish uchun mo'ljallangan o'xshash bozor. Qimmatli qog'ozlar bozori aktsiyalarni sotib olish va sotishni istagan yuz minglab bozor ishtirokchilarini birlashtirganligi sababli, u adolatli narxlash amaliyotini va bitimlarning shaffofligini ta'minlaydi. Ilgari birjalar qog'ozga asoslangan jismoniy aktsiyalar sertifikatlarini chiqarish va muomalada bo'lishgan bo'lsa ham, bugungi kunda zamonaviy avtomatlashtirilgan fond birjalari elektron shaklda ishlaydi.
Oʻzbekistonda investitsiya jarayonlarini boshqarish va boʻsh turgan pul mablagʻlarni iqtisodiyotga jalb qilishning samarali vositasi boʻlgan Fond bozorining shakllanishi 90-yillar boshlariga toʻgri keladi. 1993-yil 2-sentabrda bu bozor faoliyatining huquqiy bazasi boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasining "Qimmatli qogʻozlar va fond birjasi toʻgʻrisida" qonuni qabul qilindi.
Qisqa muddatlarda Fond bozori infratuzilmasining asosiy muassasalari — 1994-yilda "Toshkent" respublika fond birjasi oʻz faoliyatini boshladi. Respublika Prezidentining 1996-yil 26-martdagi "Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mulki qoʻmitasi huzurida qimmatli qogʻozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazini tashkil etish toʻgʻrisida" Farmoniga koʻra, respublikada qimmatli qogʻozlar bozorini tartibga soluvchi vakolatli davlat organi hisoblanadigan Qimmatli qogʻozlar bozori faoliyatini muvofiklashtirish va nazorat qilish markazi tuzildi. 1999-yilda naqdsiz chiqarilgan qimmatli qogʻozlarni saqlash, shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalaridagi davlat hissasi (huquqi) hisobini yuritadigan Qimmatli qogʻozlar markaziy depozitariysi va 30 dan ortiq ikkinchi bosqich depozitariylarini oʻz ichiga olgan ikki pogʻonali depozitariylar tizimi tashkil topdi. Respublika Fond bozorida brokerlar, dilerlar, boshqaruvchi kompaniyalar, investitsiya fondlari, investitsiya maslahatchilari, reyestr yurituvchilar va investitsiya kompaniyalaridan iborat 300 dan ortiq professional qatnashchilar faoliyat yuritadi (2004). Ulardan "Elsis kliring" hisobkitob palatasi (1998) respublikada birlamchi (uyushgan) Fond bozori ishtirokchilari oʻrtasida oʻzaro hisobkitoblarni samarali amalga oshirishga koʻmaklashadi. "Vaqt" milliy depozitariysi (1994) Fond bozorining yirik instituti boʻlib, qimmatli qogʻozlarni saklash va ularga boʻlgan huquklar hisobini olib boradi. "Davinkom" ("Davlat investitsiya kompaniyasi", 1999) xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarini investorlarga sotish boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mulki qoʻmitasining vakolatli vakili hisoblanadi. 2000-yilda respublikada investitsiya muassasalarining milliy uyushmasi tashkil etilgan. Uning tarkibida 45 dan ortiq investitsiya muassasasi bor (2004).
