|
1. Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati va uni
amalga oshirish usullari.
Har bir mamlakatning normal ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishi uchun muhim moliyaviy manba-davlat byudjeti zarur. Davlat bu manba orqali jamiyatga va mamlakat fuqarolariga zarur tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar koʻrsatish, iqtisodiyot va ijtimoiy tarmoqlarning samarali faoliyat qilishi uchun meʼyoriy va institutsional tuzilmalarning qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan oʻz fuqarolarining yashashi va ishlashi uchun moddiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini bajaradi.
Davlat byudjetining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatlari uning shakli, moddiy mazmuni va mohiyatida namoyon boʻladi. Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi boʻlib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi. Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida tuziladi, koʻrib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablagʻlarining markazlashtirilgan jamgʻarmasini shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablagʻlari jamgʻarmasidir.
Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi boʻlib, uning yordamida davlat takror ishlab chiqarish jarayonlariga taʼsir koʻrsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy taʼsirini bartaraf etadi.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti - bu davlatning vazifa va funksiyalarini moliyaviy taʼminlash uchun moʻljallangan pul mablagʻlari jamgʻarmasini tashkil etish va sarflashning qonun bilan belgilangan shaklidir.
Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy oʻrinni egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qoʻlida toʻplanadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham oʻynaydi.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi.
Ijtimoiy soha (maorif, sogʻliqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy taʼminot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning oʻz-oʻzini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning oʻz vaqtida bajarilishini taʼminlashda davlat byudjetining ahamiyati juda beqiyosdir.
Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon boʻladi. Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy boʻlinmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajaradi.
Byudjet xarajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamomadi yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3-3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet xarajatlari qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy davlat byudjetlari va davlat byudjetidan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yigʻma byudjetini tashkil etadi.
Byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada koʻzda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga byudjetdan mablagʻlarni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablagʻlarini taqdim etishning oʻziga xos boʻlgan shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda maʼlum bir prinsiplarga tayanadi. Byudjetdan moliyalashtirishning prinsiplari, shakllari va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari boʻlib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilayotgan hozirgi paytda oqilona va samarali byudjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi.
Davlatning oʻz funksiyalari va vazifalarini bajarishi bilan bogʻliq ravishda vujudga kelgan chiqimlar - byudjet xarajatlari davlatning markazlashtirilgan pul fondlari mablagʻlarini turli yoʻnalishlar boʻyicha foydalanish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.
Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini aniqlash uchun ularni maʼlum belgilarga koʻra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir necha belgilari mavjud. Ular oʻzlarining iqtisodiy mazmuni, funksionalligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari yoki idoraviy boʻlinishi, ijtimoiy moʻljallanganligi boʻyicha, hududiy turkumlanishi, maʼlum maqsadlari va yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat boshqaruvi darajasiga koʻra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin.1
Do'stlaringiz bilan baham: |
