Reja: Kirish Byudjet tizimini boshqarishning nazariy-huquqiy asoslari

Smetalarning guruhlanish

	Xarajat			Amal qilish			Muassasaning va
	manbalariga ko’ra			muddatiga ko’ra			tadbirning turiga ko’ra
	Byudjet mablag’lari						Yakka (individual) smeta
				Vaqtinchalik
	bo’yicha xarajatlar
	smetasi			smeta
							Jamlanma smeta
	Byudjetdan tashqari
				Doimiy
	mablag’lar bo’yicha
				smeta			Markazlashtirilgan
	daromad va
							tadbirlar uchun smeta
	xarajatlar smetasi

6-rasm. Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining guruhlanishi.


O’zbekistonda 2007-2018 yillarga mo’ljallangan BMTTaraqqiyot Dasturining “Davlat moliyasi boshqarishni isloh etish” loyihasi doirasida 2008 yilda byudjetni o’rta muddatli tuzish ko’zda tutilgan edi va 2011 yilda to’liq hajmli sinov loyihasini ishlab chiqish masalasi ko’tarildi. Biroq ushbu loyihadagi keyingi qadamlar qo’llab-quvvatlanmadi va kelajakda bu yo’nalishdagi tashabbuslar xorijiy tajribani o’rganish va oziq-ovqat darajasida o’rta muddatli byudjetlashtirishning individual elementlarini joriy qilish bilan chegaralanib qoldi xolos¹⁰.
2014 yildan O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksining amaliyotga kiritilishi o’rta muddatli byudjet amaliyotiga o’tish uchun dastlabki qadam bo’lib hisoblandi. Byudjet kodeksida O’MB amaliyotiga oid bir qator yangi tushuncha va o’zgarishlar namoyon bo’ldi: byudjet so’rovining yangi formati (85-modda) kiritilgan bo’lib, unga quyidagilar kiradi: tahliliy hisobot (86-modda), xarajat majburiyatlarining reestri (87-modda), byudjet mablag’lari taqsimlovchisining rivojlantirish dasturi 88) va byudjet byurtmasi (89-modda).
Byudjet kodeksiga ko’ra, byudjet so’rovining barcha tarkibiy qismlari, tahliliy hisobotdan tashqari, 3 yil davomida tuziladi. Natijada, byudjet tashkilotlarining kelgusi 3 yil mobaynidagi ehtiyojlari to’g’risidagi ma’lumotlar rasmiy ravishda to’planadi, ammo amalda bu konsolidatsiya qilinmas edi va byudjetni tayyorlashda hisobga olinmas edi¹¹.
Ushbu islohotlarning rivojlanish jarayonida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining “O’zbekiston Respublikasining 2019 yilgi Davlat byudjeti, davlat maqsadli jamg’armalarining byudjetlari hamda soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari to’g’risida” 2018 yil 17 noyabrdagi 2119-III-son va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining “O’zbekiston Respublikasining 2019 yilgi Davlat byudjeti, davlat maqsadli jamg’armalarining byudjetlari hamda soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari to’g’risida” 2018 yil 13 dekabrdagi SQ-348-III-son qarorlarini bajarish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 26 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2019 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari hamda 2020-2021 yillarga byudjet mo’ljallari to’g’risida” PQ-4086 conli qarori qabul qilindi¹².
Natijada, 2019 yildan boshlab byudjet tizimida yangi byudjetlashtirish amaliyoti-O’rta muddatli byudjet amaliyoti (2019 yil uchun Davlat byudjeti va 2020-2021 yillarga o’rta muddatli byudjet mo’ljallari) joriy qilindi.




7-rasm. O’rta muddatli byudjetlashtirish jarayoni sxemasi


2017 yil yakunlariga ko’ra, Davlat byudjetining umumiy daromadlari 49 681,03 mlrd so’mni, 2018 yil esa dastlabki ijro bo’yicha Davlat byudjetining daromadlari 74 477,10 mlrd so’mni tashkil etdi. Bu miqdorlar o’z navbatida, 2017 yil YaIM xajmining 19,9 foizi va 2018 yil esa 22,8 foiziga teng bo’ldi. 2017-2019 yillar uchun Davlat byudjeti daromadlar manbasi va ularning YaIM dagi ulushi bo’yicha tahlilini quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin.
3-jadval
Davlat byudjeti daromadi manbalari YaIM ga nisbatan foizda¹³

T/r	Daromadlar manbasi nomi	2017 yil ijro		2018 yil - dastlabki ijro		2019 yil - prognoz
		mlrd. so’m	YaIM nisbatan (foizda)	mlrd. so’m	YaIM nisbatan (foizda)	mlrd. co’m	YaIM nisbatan (foizda)
	Jami:	49 681,03	19,9	74 477,10	22,8	102 627,60	24,2
	shu jumladan:
1.	Bevosita soliqlar	11 539,40	4,6	15 922,90	4,9	20 174,60	4,8
2.	Bilvosita soliqlar	26 133,24	10,5	38 756,60	11,9	56 716,50	13,6
3.	Resurs tulovlari va mol-mulk solig’i	6 867,40	2,8	12 070,90	3,7	14 633,50	3,5
4.	Qo’shimcha foyda solig’i	1 415,15	0,6	1 736,10	0,5	650	0,2
5.	Boshka daromadlar va soliqsiz tushumlar	3 725,83	1,5	5 990,90	1,5	10 452,90	2,5

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, ushbu yillarda Davlat byudjeti daromadlarining katta salmog’i bilvosita soliqlarga to’g’ri kelmoqda. Jumladan, 2017, 2018 va 2019 yillar kesimida YaIM xajmining o’z navbatida 10,5%, 11,9% va 13,6 % ulushiga teng bo’lmoqda. Ma’lumotlarni tahlil qilgan holda, qo’shimcha foyda solig’i Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda eng kam ulushni qo’shayotganlini ko’rishimiz mumkin.
2019 yil uchun Davlat byudjeti parametrlari YaIM hajmining 5,4% o’sishi va inflyatsiya darajasi 15,5% bo’lishi hisobidan kelib chiqib prognozlashtirilgan¹⁴. Quyidagi 4-rasm ma’lumotlaridan yaqqol ko’rinib turibdiki, Davlat byudjeti daromadlari o’sib boruvchi tendentsiyaga ega. Davlat byudjeti daromadlari 2019 yil uchun 102 627,60 mlrd so’m bo’lishi prognoz qilingan. Bu 2018 yil dastlabki ijrosidan 37,8 foizga ko’pdir. 2020 yilga muljal - 126,6 trln.sumni, 2021 yilga muljal - 154,8 trln.sumni tashkil kilinmokda.



8-rasm. Davlat byudjeti daromadlari tahlili, mlrd. so’mda¹⁵
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 27 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-2699-sonli qaroriga muvofiq Davlat byudjeti xarajatlarining 2017 yil uchun tasdiqlangan rejasi (davlat maqsadli jamg’armalarisiz) 46 943 121,0 mln.so’mni tashkil etgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2018 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-3454-sonli qaroriga muvofiq Davlat byudjeti xarajatlarining amaldagi ijrosi 49 090,0 mlrd.so’mga teng bo’ldi va 591,03 mlrd so’m profitsit bilan ijro etildi. 2018 yil dastlabki ijro bo’yicha esa 78 503,80 mlrd so’mga teng bo’ldi . 2019 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 107 118,4 mlrd. so’m (YaIM xajmiga nisbatan 25,3 %) miqdorida bo’lishi rejalashtirilmoqda, bu esa 2018 yilgi dastlabki ijrosidan 36,4 foizga ko’pdir. Davlat byudjeti xarajatlari 2020 yilga muljal - 130 580,5 trln.sumni, 2021 yilga muljal - 154,8 trln.sumni tashkil kilmokda. (5-rasm)