Reja: Kirish: a mashg`ulotning maqsadi

www.arxiv.uz

Reja:

1.Kirish: a) mashg`ulotning maqsadi;

b) ifodali o`qishning o`quvchilar tarbiyasidagi ahamiyati;

d) o`qituvchining nutqi - eng asosiy omil.

2.Ifodali o`qish tarixidan.

3.Nutq texnikasi:

a) ovoz va uning hosil bo`lishi;

b) unli va undosh tovushlar talaffuzi;

d) urg`u, pauza, ohang, intonatsiya.

4.Badiiy asarlarni ifodali o`qish:

1. 
   she`rlarni o`qish;
   
2. 
   ertaklarni, hikoyalarni o`qish;
   
3. 
   xalq og`zaki ijodi kichik janrlarini o`qish.
   

Ifodali o`qish qoidalari. Ifodali o`qishga qo`yilgan talablar. Ifodali o`qish bo`yicha chop etilgan uslubiy adabiyotlar, ularning mualliflari, yutuq va kamchiliklari.

Ifodali o`qish metodikasi. O`qish texnikasi. Ifodali o`qish tarixi. Tez va ifodali o`qishning farqi.

Turli uslubdagi matnlarni o`qish qoidalari. She`r, g`azal, ruboiylarni o`qish. Xalq og`zaki ijodi asarlarini – doston, ertak, latifa, lof, masal, matal, topishmoq, tezaytish, sanama, maqol va boshqalarni o`qish. Obrazlarga bo`lib rolga kirib, taqlid qilib o`qish. Turli tadbirlarga, radio, televideniyeda tabriknoma kabilarni o`qib berish usullari.

Yuqorida sanab o`tilgan asarlardan namunalar o`qib berish. Boshlang`ich sinflar “O`qish darsliklariga kiritilgan asarlar”dan o`qish. Sinfdan tashqari o`qish mashg`ulotlarida o`qib kelinadigan asarlardan o`qish.

Ishtirokchilarning ifodali o`qishlariga baho berish. Yangi alifboda ifodali o`qishlarini tushuntirish.

1. a) mashg`ulotning maqsadi ishtirokchilarning davlat talablarida ta`kidlangan “lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda bir qarashda ifodali o`qiy olish” ko`rsatkich bo`yicha malakalarini aniqlash hamda ularga bu boradagi yangiliklar to`g`risida ma`lumot berib, o`quvchilarda ifodali o`qish malakalarini shakllantirish yuzasidan tavsiyalar berish.

b) ifodali o`qish boshlang`ich sinf o`quvchilarining har taraflama mukammal rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bola ifodali gapirsa, badiiy matnlarni ifodali o`qisa, o`zini sinfda, jamoa orasida erkin sezadi. Bu hol esa, uning barcha ishlarini, topshiriqlarni tez tushunib, to`g`ri bajarishiga imkon beradi. Bola bir yumushni a`lo darajada bajarsa, uni quvonib, to`lqinlanib ota-onasiga, o`qituvchisiga va do`stlariga so`zlab beradi. Xuddi shunday psixologik jarayon bola biror bir badiiy asarni ifodali o`qiganda va bu uchun uni o`qituvchisi rag`batlantirganda namoyon bo`ladi;

d) yosh murg`ak qalbda ifodali o`qishga qiziqish, havas uyg`otishda o`qituvchuning mahorati, nutqi katta o`rin tutadi. Ulug` Sharq pedagoglarining ta`kidlashicha, birinchi darajali ko`rgazmali qurol o`qituvchining o`zi, ya`ni uning kiyinishi, yurish-turishi va boshqa xususiyatlari hisoblanar ekan. Ikkinchi o`rinda esa o`qituvchining nutqi turar ekan. Shularni e`tiborga olganda, o`qituvchi doimo o`z nutqi ustida ishlashi lozim.

2. Ifodali o`qish insoniyat tarixida biror bir voqeani, ma`lumotni aniq, tushunarli darajada yetkazishdan, xalq og`zaki ijodi asarlarini qoidaga rioya qilgan holda hikoya qilib berishdan, ya`ni ifodali o`qishga ma`lum miqdorda poydevor vazifasini o`tagan.

Badiiy adabiyot paydo bo`lgandan so`ng esa, uning ifodali o`qishi, og`zaki ijrochiligi ham rivojlana bordi. Badiiy asar yaratuvchilar xalq orasida so`z san`atkori sifatida emas, balki ijrochi sifatida ko`proq e`tiborga ega bo`lganlar. Jumladan, “Avesto” ning yaratuvchilari xalq orasida uning ijrochilari- kohinlar toifasi sifatida ham obro` qozonganlar. Shuning oqibatida roviylar toifasi paydo bo`ladi.

Masalan, Nizom Aziz Samarqandiy ma`lumoti bo`yicha, “Firdavsiy “Shohnoma”ni ijod etgach, Ali Daylam unga xattotlik, Abudulaf roviylik qildi” deyilgan. ( “Farangi zaboni tojiki. Izda-vo Sov-kaya ensiklopediya”, t.2, M., 1969, b. 141).

O`tmishda she`rni tushunib o`qishga katta e`tibor berilganini Alisher Navoiy quyidagicha ifodalaydi:

Yodima mundoq kelur bir mojaro

Kim tufuliyat chog`i maktab aro,

Istabon tashxisi xotir ustod,

Nazm o`quturkim ravon bo`lsun savod.

Nasrdin ba`zi o`qur ham doston,

Bu “Guliston” yanglig`-u ul “Bo`ston”.

Manga ul holatda tab`i bul havas,

“Mantiqut-tayr” aylab erdi multamas.

(Alisher Navoiy. Lisonut-tayr. Asarlar. O`n besh tomlik. 11-tom, 237-bet).

3.Ifodali o`qishda ovoz, nafas va nutq organlarining ishtiroki muhim rol o`ynaydi. Nutq organlarini faollashtirishga ko`maklashuvchi mashqlar majmuasiga nutq texnikasi deyiladi.

Kishilar gapirish jarayonida ma`lum darajada qisqacha to`xtab, nafas oladilar va o`pkalarni qayta havoga to`ldirib, nutqni davom ettiradilar. Nutqdagi ana shunday to`xtash, tinish yoki shunday kichik tanaffusga “pauza” deyiladi.

Pauza - nutqimizning eng muhim unsuri va uning asosiy vositalaridan biridir.

Badiiy asarlarni ifodali o`qishda pauzaning o`ziga xos o`rni bo`lib, u asarning janr xususiyati, mazmuni va sintaktik qurilishi bilan uzviy bog`liq. Badiiy asarda pauza muallif fikrining tinglovchiga aniq va to`la yetib borishiga katta yordam beradi.

Pauza she`riy asarlarda aksariyat turoqlarga tushadi va his-hayajon bag`ishlaydi. She`rdagi bayt yoki bandlar asarning tugallangan bir bo`lagi sifatida bir-biridan doimo pauza bilan ajraladi.

Masalan,

Ko`m-ko`k …

Ko`m-ko`k …

Mehnat sharaf va shon bo`lgan

vodiylar

ko`m- ko`k…

( H. Olimjon)

Pauzaning turlari haqida har xil fikrlar mavjud. Biz o`qituvchilarga tushunarli bo`lsin uchun uni uch turga bo`lib o`rganamiz:

1. Grammatik pauza.

2. Mantiqiy pauza.

3. Psixologik pauza.

Grammatik pauza. Badiiy asarlar ifodali o`qilganda tinish belgilarida qisqa pauza qilinadi. Bunday pauza grammatik pauza deb ataladi.

O`zbek tilida quyidagi tinish belgilari ishlatiladi: nuqta (.), so`roq belgisi (?), undov belgisi (!), ko`p nuqta (…), vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), tire (-), qavs ( ) va qo`shtirnoq (“ ”).

Misollar: 1. Nuqtali pauza:

Ayo do`stim, bir gapim bor, anglab ol,

Men gapiray, zehningni qo`y, quloq sol.

Jallodlarga yalinmagin, bo`yningdan,

Gavharni ne bilsin ushlagan sopol.

(Ergash Jumanbulbul o`g`li)

Kuz, janub kuzi. Sahroda hech qachon yozda bo`lmaydigan sukunat. Na chigirtkalarrning chirillashi, na ko`k kalamushning chiyillashi va na yurmonqoziqlarning hushtak chalishi eshtilardi. Tillarang kurkinaklar, qaldirg`ochlar, chug`urchuqlar, tog` chumchuqlari hamma vaqt hasharot topiladigan yurtlarga allaqachonlar uchib ketgan. Hamma yoq bo`m-bo`sh.

2. So`roq belgisida qilinadigan pauza:

Nega muncha go`zal ko`rinar olam?

Nega qarab to`ymas ko`zlarim?

Nega jo`sh uradi, ko`piradi qon?

Nega misday qizir yuzlarim?

(Uyg`un)

- Bu yerni kim obod qilgan? Bu og`ir toshlarni kim olib kelgan?- dedi Asqar ota va o`ziga-o`zi javob berdi. – Kim olib kelardi?! Bu yerga meni kim olib keldi? Shunday odamlar ham bo`ladiki, tug`ilganida hech kim sevinmagan bo`lsa ham, o`lganida butun yurt aza tutadi. Qizim, Bahri, shundaqami? Shundaqami, Sobiraxon?

3.Undov belgisida qilinadigan pauza:

Hoy ishchilar!

Ezilgan mehnatchilar!

Bitsin zolim boylar!

Erkingni qo`ldan berma,

Yasha, xizmatchilar!

(Hamza)

Nazira buvi! Turing, To`xta buvinikiga chiqamiz.

(А.Qahhor)

Ovoz, nafas va nutq organlarining ifodali o`qish davomida, umuman, inson hayotida tutgan o`rni, o`quvchilarning nutqini o`stirish bo`yicha mashqlar to`g`risida ishtirokchilar bilan suhbat, bahs-munozara, tajriba almashish o`tkaziladi.

4. Badiiy asarlarni ifodali o`qishga o`rgatish texnologiyasi haqida suhbat o`tkaziladi va boshlang`ich sinf o`quvchilariga mo`ljallangan matnlar – she`rlar, ertak, hikoya, maqol, topishmoq, sanama tezaytish va boshqalardan namunalar o`qiladi.

Mashg`ulotga yakun yasalib, chiqish testida qanaqa mazmundagi test savollari kelishi, ularni yechish va adabiyotlar haqida ma`lumot beriladi.

Adabiyotlar: