Reja: Kimyo fanining predmeti, vazifalari va ahamiyati

1-MAVZU: imyo fanining vazifalari va ahamiyati. Atom-molekulyar ta’limot. 2 soat.
Reja:
1. Kimyo fanining predmeti, vazifalari va ahamiyati.
2. Fanning asosiy tushunchalari.
3. Kimyo fanining rivojiga hissa qo‘shgan yetuk o‘zbek olimlari ilmiy izlanishlari haqida ma’lumotlar.
4. Kimyoning boshqa mutaxassislik fanlari bilan bog‘liqligi.
5. Atom-molekulyar ta’limotning zamonaviy talqini.
6. Materiya, modda, atom, molekula va kimyoviy element tushunchasi.
7. Kimyoning asosiy steoxiometrik qonunlari:
1) Moddalar massasining saqlanish qonuni,
2) Tarkibning doimiylik qonuni,
3) Ekvivalentlar qonuni,
4) Karrali nisbatlar qonuni,
5) Avogadro qonuni,
6) Ideal gaz qonunlari.
8. O‘zbekistonda kimyo fani va sanoatining rivojlanishi.

Tayanch iboralar: modda, moddalar tarkibi, kimyoviy hodisalar, reaksiya, ekvivalent, hajm, normal sharoit, Avogadro soni, atom, molekula, element, allotropiya, molyar hajm, formulalar, tenglamalar, valentlik, atom molekulyar ta’limot, kimyoviy element, nisbiy atom va nisbiy molekulyar massa, stexiometrik konunlar, oddiy va murakkab moddalar, toza modda va aralashmalar, fizikaviy kattaliklar xalqaro sistemasining birliklari (SI), molyar xajm, ekvivalentlik kabi.

1. Kimyo fanining predmeti, vazifalari va ahamiyati.
Kimyo fanining mazmuni va vazifalari. Kimyo — tabiat haqidagi fan bo‘lib, u fizika, biologiya, mineralogiya fanlari kabi moddiy jismlar to‘g‘risida atroflicha ma’lumot beradi.
Kimyo — moddalar, ularning tarkibi, tuzilishi, xossalari va ularda bo‘ladigan o‘zgarishlar haqidagi fandir.
Kimyoviy o‘zgarishlarda albatta, dastlabki moddalardan, ya’ni xom ashyodan boshqa tarkibga va boshqa xossalarga ega bo‘lgan mahsulotlar olinadi. Bunda dastlabki moddalarning tarkibi o‘zgaradi, fizik o‘zgarishlarda esa bu hol kuzatilmaydi.
Kimyoviy jarayonlarning borishi, reaksiyada ishtirok etadigan moddalarning tarkibiga, ularni tashkil etuvchi zarrachalarning tuzilishiga bog‘liq. Shuning uchun moddalarning tuzilishi bilan ularning reaksiyaga kirishish qobiliyati orasidagi bog‘lanishni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.
Mamlakatimizda kimyo sanoati uchun zarur bo‘lgan xom ashyo — neft, toshko‘mir, tabiiy gaz, mineral tuz va rudalarning mo‘l-ko‘lligi turli xil yangi kimyoviy mahsulotlar olishga katta imkoniyat yaratadi.
Kimyoviy toza modda ayni sharoitda o‘zgarmas fizik xossalar bilan xarakterlanadi. Moddalar soni juda ko‘p. Ularni o‘rganishda moddalarning turli xossalariga asoslanib, bir necha sinflarga bo‘linadi. Bizga ma’lum bo‘lgan barcha moddalar birinchi navbatda quyidagi to‘rt guruhga:
1) elementar zarralar;
2) oddiy moddalar;
3) murakkab moddalar (yoki kimyoviy birikmalar);
4) aralashmalarga bo‘lish mumkin.
Elementar zarralar (masalan, elektron, proton, neytron, pozitron, -mezon va hokazo) soni yuzdan ortiqdir.
Oddiy modda — kimyoviy elementning erkin holda mavjud bo‘la oladigan turi. Bunday moddalar faqat bir xil turdagi element atomidan tarkib topgan bo‘lib, ularning soni 400 dan ortiqdir.
Murakkab moddalar yoki kimyoviy birikmalar — o‘zaro ma’lum nisbatlarda birikkan ikki yoki bir necha element atomidan tuzilgan bo‘ladi. Noorganik moddalarning soni 500 mingdan ortiq, organik moddalarning soni esa 10 milliondan ortiqdir.
Tabiatda toza moddalardan tashqari aralashmalar ham mavjud. Aralashma o‘z xossalari bilan kimyoviy birikmalardan keskin farq qiladi. Masalan, bir xil sharoitda baravar hajmda HCl gazi va vodorod bilan xlor aralashmasi olingan bo‘lsin. Agar HCl gaziga alanga tutilsa, bu gaz yonmaydi, lekin H2 va Cl2 gazlari kuchli portlash bilan yonadi. Reaksiya natijasida yangi modda - HCl hosil bo‘ladi.
Jism moddaning fazoda chegaralangan qismidir. Jism tushunchasi juda aniq tushuncha bo‘lib, modda tushunchasi esa unga nisbatan ancha keng ma’noni beradi. Masalan, temir moddasidan bolg‘a, temir yo‘l relsi va boshqa buyumlarni tayyorlash mumkin. Bular jismlardir. Demak, modda tushunchasi jism tushunchasiga nisbatan umumiy tushunchadir.
Bir turdagi moddani boshqa turdagi moddaga aylanishi bilan boradigan jarayon kimyoviy hodisa deyiladi.
Bir turdagi modda boshqa turdagi moddaga aylanmaydigan jarayon fizik hodisa deyiladi.
Kimyo fanining vazifalari va ahamiyati.

Kimyo fanining vazifalari quyidagilardan iborat :

Kishilik jamiyatini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun zarur bo‘ladigan moddalar ishlab chiqarish.
a) oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun zarur bo‘ladigan mineral o‘g‘itlar yetkazib berish, yangi-yangi o‘g‘itlarni ishlab chiqarish
b) o‘simliklarning kasalliklariga qarshi kurashadigan zaharli ximikatlar ishlab chiqarish va bu borada yangi izlanishlar olib borish.
v) o‘simliklarning rivojlanishida mikroelementlarning rolini o‘rganish va ekinlarni oziqlantirish.
Kishilik jamiyatini kiyim-kechak bilan ta’minlash maqsadida:
a) kimyoviy tolalar ishlab chiqarish;
b) sun’iy charm ishlab chiqarish;
v) kauchuk va rezina mahsulotlari ishlab chiqarish;
g) bo‘yoqlar ishlab chiqarish;
d) har xil polimerlar (plastmassalar) ishlab chiqarish;
ye) insoniyat yashayotgan muhitning ekologik muammolarini hal qilish.
odamlar salomatligini saqlash maqsadida turli xil dori-darmonlar ishlab chiqish.
qurilish materiallarini ishlab chiqarish va bu borada yangi izlanishlar bilan shug‘ullanish.
turli xil yuvuvchi moddalar ishlab chiqarish.
metallar va ularning qotishmalarini ishlab chiqarish, yangi xildagi qotishmalar hosil qilish muammolari bilan shug‘ullanish.
neft mahsulotlari ishlab chiqarish.
Kimyo fanining ahamiyati nihoyatda katta ekanligi yuqoridagilardan ko‘rinib turibdi, shuning uchun har bir mutaxasis kimyoni o‘rganar ekan, bu fanning zarurligini chuqurroq his qiladi.
2. Fanning asosiy tushunchalari.
Ma’lumki kimyo fanining predmeti - moddadir. Har qanday modda molekuladan iborat. Har bir molekula bir yoki bir necha turdagi kimyoviy element, atomlardan iboratdir.
Atom molekulyar ta’limot XIX asrning o‘rtalarida hamma olimlar tomonidan e’tirof etildi va atom, molekula hamda element tushunchalariga quyidagicha ta’rif berildi:
Kimyoviy usul bilan boshqa bir oddiy moddaga aylana olmaydigan oddiy modda element deb ataladi yoki element – ma’lum hossalarga ega bo‘lgan atomlar turidir.
Atom oddiy va murakkab moddalar molekulasi tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementning eng kichik zarrachasidir.
Molekula moddaning mustaqil mavjud bo‘la oladigan va moddaning kimyoviy xossalariga ega bo‘lgan eng kichik zarrachasidir.
Bir turdagi atomlar, boshqacha aytganda (yadro zaryadi bir xil bo‘lgan zarrachalar) turi kimyoviy element deyiladi. Kimyoviy element o‘z belgisiga (simvoliga), nomiga, atom og‘irligiga va tartib raqamiga egadir.
Atom deb, elementning barcha xossalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng kichik zarrachasiga aytiladi.
Molekula moddaning barcha fizikaviy, kimyoviy xossalarini, tarkibini va tuzilishini o‘zida saqlab qolgan eng kichik zarrachasidir.
Har bir atom (yoki molekula) "atom og‘irligiga", aniqrog‘i "nisbiy atom og‘irligiga" (nisbiy molekulyar og‘irligiga) ega bo‘lib, uni uglerod birligida ifodalaniladi. Uglerod birligi sifatida, uglerodning atomi massasi 12 bo‘lgan izotopining 1/12 qismi qabul qilingan bo‘lib, 1 uglerod birligi (1/12) 1,660430+0,00031*10-27 kg teng. Bu qiymat bir atom massa birligi (a.m.b) deb ham yuritiladi.
Atom (molekula) ning og‘irligiga son jihatidan teng bo‘lgan va grammlarda ifodalangan miqdori gramm-atom (gramm-molekula) deyiladi, o‘lchov birligi g/mol. Ma’lumki, 1971 yilda og‘irlik va uzunlik o‘lchov birliklarini X bosh konferensiyasida modda miqdorining o‘lchov birligi sifatida "mol" qabul qilindi. Shunga ko‘ra atom va molekula og‘irligining hozirgi zamon ifodasi quyidagicha: 1 mol atom yoki "1 mol" molekulaning grammlarda ifodalangan og‘irligi atom og‘irligi yoki molekulyar og‘irlik deyiladi.
Mol – modda miqdrorining o‘lchov birligi. Masalan, H2S04 mol massasi – 98 gr. 1 mol H2S04 98 gr kelar ekan.
Molni topish uchun quyidagi formuladan foydalanamiz:

n - mollar soni, m – moddaning gramlardagi massasi M – molekulyar massa

Misol: 180 gr suv necha mol keladi? Echish :
1) N20 – 1 mol = 18 gr
2)
Har qanday moddaning "1 mol" atomida (6,022048 + 0,000031)* 1023 ta atom, molekulasida esa (6,022045 + 0,000031)*1023 ta molekula bor. Bu Avogadro soni deyiladi va NA bilan belgilanadi.
Ma’lumki, moddalar bir turdagi yoki ko‘p turdagi element atomlaridan iborat ekanligi yuqorida aytilgan edi. Shunga asoslanib moddalar turini ko‘rib chiqamiz.
Agar modda molekulasi bir xil element atomlaridan iborat bo‘lsa, bu - oddiy modda deyiladi: H2, Cl2, N2, O2, Na, Fe, Cu, O3, S va hokazo.
Ikki yoki undan ortiq turdagi elementlar atomlaridan iborat bo‘lsa murakkab modda deyiladi. Misollar: H2O, HCl, NH3, NH4Cl, H2SO4, CH3COOH, C6H12O6 (glyukoza).
Murakkab moddalar anorganik va organik moddalarga bo‘linadi. O‘z navbatida anorganik moddalar - oksidlar, gidrooksidlar, kislotalar, tuzlarga bo‘linadi. Mavzuning bu qismi amaliy mashg‘ulotlarda o‘rganiladi. Kimyoni mustaqil o‘rganishda, moddalarning formulalarini va reaksiya tenglamalarini tuzishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun valentlik tushunchasini yaxshi bilish kerak.

Valentlik

Valentlik element atomi (ion) ga xos tushunchadir. Valentlik bir element atomining ayni molekula tarkibidagi boshqa element (yoki elementlar) bilan hosil qilgan bog‘lanishlar sonidir.
Agar atom tuzilishi nuqtai-nazaridan qarasak, elementning valentligi kimyoviy bog‘ hosil bo‘lishida element atomi tashqi elektron qavatini to‘lg‘azish uchun beradigan (yoki qabul qilib oladigan) elektronlar soni. Shu sababli ko‘pchilik hollarda elementning valentligini davriy jadvalda shu element joylashgan guruh raqamiga qarab aniqlanadi.
Masalan: I guruh elementlari bir valentli, II guruh elementlari ikki valentli va hokazo.
Demak, bu tushunchalarga ko‘ra, biror moddaning formulasini yozadigan bo‘lsak, modda tarkibiga kiradigan elementlarni va ularning davriy sistemada joylashgan guruhi raqamini bilish zarur.
Shuni unutmaslik kerakki, molekula tarkibidagi barcha atomlarning valentliklari yig‘indisi o‘zaro teng bo‘lishi, ya’ni molekula tarkibidagi har bir elementning valentligi to‘yingan bo‘lishi shart. Shu qoidaga binoan agar bir element atomi valentligi bilan ikkinchi element valentligi yig‘indisi o‘zaro teng bo‘lmasa, formulani yozishda element atomlari sonini ko‘rsatuvchi son - "indeks" dan foydalaniladi. Buni suv molekulasidagi vodorod va kislorod atomlarida misolida ko‘rsak, 1 ta kislorod atomi valentligini 1 ta vodorod atomi valentligi to‘yintira olmaydi. Buning uchun 2 ta vodorod atomi bo‘lishi kerak. Vodorod atomlarini 2 marta takror yozmasdan shu element belgisining chap tomonidan pastga "2" raqami yoziladi.
Shularga asoslanib suv molekulasida 1 atom kislorod 2 atom vodorod bilan birikadi. Suvning formulasi H2O. Valentlik odatda element belgisining yuqoridan o‘ng tomonida rim raqami bilan ko‘rsatiladi:
Elementlarning valentliklari I II I VI II I IV II
HO2; H2SO4; Na2CO3 indekslar
Sizlarga moddalarning formulalarini yozish oson bo‘lishi uchun ko‘p tarqalgan ba’zi elementlarning va ionlarning valentliklarini keltiramiz:
a) valentliklari doimiy bo‘lgan elementlar: HI; NaI; KI; LiI; RbI; CsI; AgI; FI ; OII ; CaII ; MgII ; BaII ; SrII ; ZnII ; CdII ; AlIII ; BIII ; NiII va hokazo.
b) o‘zgaruvchan valentli elementlar: CиI ; CиII ; FeII ;FeIII; CoII ; CoIII ; CII ; CIY ; SII ; SIY ; SYI ; NI ; NII ; NIII ; NIY ; NY; PIII; PY ; ClI ; ClIII ; ClY ; ClYII ; MnII ; MnIY ; MnYI ; MnYII ; CrIII ; CrYI ; PbII ; PbIY va hokazo.
Аllotropiya
Hamma moddalarni tashkil etgan juda mayda zarrachalar - atom va molekulalardan iborat. Molekula - moddaning mustaqil mavjud bo‘la oladigan va shu moddaning kimyoviy xossalarini o‘zida saqlab qoladigan juda kichik zarrachadir. Atom - kimyoviy elementning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiradigan eng kichik zarrachasidir. Murakkab moddalarning molekulalari ikki yoki bir necha element atomlaridan, oddiy moddalarning molekulalari esa bir element atomlaridan tarkib topadi. Bir element atomlari bir necha xil oddiy moddalar hosil qiladigan hollar ham oz emas; masalan: uglerod S - olmos, grafit, karbin va fullerin nomli ko‘rinishga ega. Fosfor R - bir necha ko‘rinishda bo‘ladi: oq fosfor R4 tarkibli molekulalardan, qizil fosfor esa polimer moddadan iborat. Ular kislorodda yondirilsa, faqat bitta modda - fosfat angidrid hosil bo‘ladi.
Bitta kimyoviy elementning o‘zi ikki yoki bir necha oddiy moddalar hosil qilishi allotropiya deb, bu moddalarning har biri esa allotropik shakl o‘zgarishlar, ya’ni modifikatsiya deb ataladi.

3. Kimyo fanining rivojiga hissa qo‘shgan yetuk o‘zbek olimlarini ilmiy izlanishlari

Kimyo fanining tarixi. Insonlar qadim zamonlardan beri kimyoviy ishlab chiqarish bilan shug‘ullanganlar. Kimyoviy ishlab chiqarish Hindistonda, Xitoyda, ayniqsa, qadimgi dunyoning madaniy markazi bo‘lgan Misrda taraqqiy etgan. Masalan, eramizdan avvalgi 6000-5000 yillarda insonlar oltin, kumush, mis va metiorit temirini bilishgan, eramizdan avvalgi 4000-3000 yillarda rudalardan mis ajratib olishni, so‘ngra bronza tayyorlashni, eramizdan avvalgi 2000 yillarda rudalardan temir ajratib olishni bilishgan.
Kishilar eramizdan 4500 yil oldin shisha yasaganlar; vino, sirka, dori-darmon tayyorlash, terini oshlash, matolarni bo‘yash, kulolchilik kabi ishlar yaxshi taraqqiy etgan. Nil bo‘yog‘ining eramizdan 1500-1000 yil ilgaridan beri ishlatib kelingani ma’lumdir.
Shunday qilib, amaliy kimyoni sharq tarixining uzoq o‘tmishlarida uchratamiz. Ammo nazariy kimyoni dastavval yunon faylasuflarining asarlarida ko‘rish mumkin. To‘g‘ri, olam, materiyaning barcha turlari bir necha oddiy materiyadangina tuzilgan, degan fikrlar qadim hind, misr, xitoy falsafasidan ham bor. Lekin materiya to‘g‘risidagi aniq tushunchalarni tarixda birinchi bo‘lib yunon faylasuflari ifoda etishgan.
Miloddan avvalgi VII asrda yashagan Fales Miletskiy barcha moddalar suvdan hosil bo‘lgan, VI asrda yashagan Anaksimen esa havodan hosil bo‘lgan, degan fikrni maydonga tashladilar. V asrda yashagan Geraklit tabiatdagi barcha o‘zgarishlarning boshlang‘ichi - olov, havo va tuproq ekanligini, Empedokl esa hamma moddalar 4 ta asosiy elementdan: suv, havo, olov va tuproqdan iborat bo‘lishini aytishgan.
Mashhur faylasuf Levkipp va uning shogirdi Demokrit zamondoshlari qarashlaridan farqli o‘laroq, barcha moddalar ko‘zga ko‘rinmaydigan darajada mayda zarrachalardan iborat, degan fikrni ilgari surib, bu zarrachalarni atomlar deb atadilar. Ularning fikricha, moddalarning atomlari bir materiyaning o‘zidan tuzilgan bo‘ladi; atomlar shakli va katta-kichikligi bilan bir biridan farq qiladi; atomlar doimo harakatda bo‘ladi; ular orasida bo‘shliq bo‘ladi. Ammo qadimgi materialistlarning bu nazariyasini o‘z zamondoshlari tushunishmadi.
Eramizdan uch asr ilgari yashagan mashhur faylasuf Aflotunning shogirdi va Iskandar Zulqarnayning ustozi Arastu (384-322 yy) moddalar bitta asosiy materiyadan tuzilgan; to‘rtta xossa — sovuqlik, issiqlik, namlik, quruqlikning asosiy materiyaga har xil nisbatda birikishidan to‘rtta element — havo, suv, tuproq va olov paydo bo‘ladi, degan fikrni maydonga tashladi.
Arastu ta’limotiga ko‘ra, asosiy materiyaga namlik va sovuqlik qo‘shilsa suv, issiqlik va namlik qo‘shilsa havo hosil bo‘ladi; bu elementlarni bir-biriga aralashtirish mumkin. Masalan, havo sovutilsa, issiqligini yo‘qotib, suvga aylanadi. Arastu fikricha, asosiy materiya abadiy, u yo‘qolmaydi va yo‘qdan bor bo‘lmaydi, uning miqdori kamaymaydi va aksincha ortmaydi. Ammo Arastu materiyani sust, abstrakt narsa deb tasavvur qildi. U abstrakt materiyaga g‘ayri material - beshinchi ruhiy, ilohiy element birikkandagina u haqiqatga aylanadi, deb tushuntiradi. Arastu fikricha, oddiy metallarni oltinga aylantirish, turli kasalliklarni davolash, yoshlikka qaytish (yosharish) va h.o. bo‘lishi mumkinligi ilgari suriladi. Shuningdek, uning zamondoshlari bu beshinchi elementni "filosofik tosh", "sog‘lik eliksiri", "universal erituvchi" deb nomlashadi; simob, oltingugurt va tuzni barcha metallarning boshlang‘ichi deb hisoblashadi. Arastuning ta’limotida materialistik qarashlar bilan birgalikda asosan idealistik ta’limotni ilgari suriladi. Uning ta’limoti kimyoda eramizning XVIII asriga qadar xukm surib keldi.
Arablar VIII asrda Ispaniyani zabt etgandan so‘ng kimyo fanining rivojlanishi Ispaniyaga, Ispaniya orqali esa yevropaga o‘tdi. Arab olimlari, faylasuflari va kimyogarlari kimyo falsafasi, ayniqsa, kimyo amaliyoti ustida ko‘p ishladilar. Mashhur arab olimlaridan Jabr ibn Hayyon, Abubakr Muhammad al-Razi, o‘zbek olimlari Farobiy (950 yilda vafot etgan), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ja’far ibn Muso Xorazmiy (IX asrda yashagan), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Ulug‘bek Muhammad Tarog‘ay (1394-1449) va boshqalarning nomi butun dunyoga mashhurdir. Beruniyning 150 dan ortiq asari bo‘lib, bu asarlarning ko‘pchiligi ma’danlarga oiddir. Beruniy simob, oltin va ko‘pgina ma’danlar hamda qimmatbaxo toshlarning solishtirma og‘irligini juda aniq qilib o‘lchadi. Tarixchi, geograf, minerolog va faylasuf bo‘lgan Beruniy, matematik va faylasuf bo‘lgan Farobiy, tabib va faylasuf bo‘lgan Ibn Sino materiya abadiydir, materiya har xil shakllarda mavjud bo‘la oladi, degan fikrni ilgari surdilar.
Evropada kimyo cherkov ta’siri ostida edi. Cherkov Arastu ta’limotining materialistik tomonlarini uloqtirib tashlab, eng noto‘g‘ri va reaksion tomonlarini saqlab qoldi va uni yana kengaytirdi. Tarixda Arastu ta’limotini rivojlantirishga uringanlarni “Alkimyogar”lar deb atashadi. Ular falsafa toshi va obi-hayotni izlashdi; mis, temir kabi metallarni oltinga aylantirishga urinishdi.
Abu Ali ibn Sino bu fikrga tamomila qarshi edi. Alkimyogarlar o‘zlarining natijasiz izlanishlari, ya’ni oltin olish uchun urinishlari bekor ketgan bo‘lsa ham, qator noorganik moddalar: sulfat, xlorid, nitrat kislotalar, zar suvi, fosfor, nashatir spirti, turli ishqorlar va boshqalarni sintez qildilar.
Keyinchalik Arastu ta’limoti nazariy kimyoning rivojlantirilishiga halaqit berdi, lekin ko‘pgina olimlar va hunarmandlar amaliy kimyoni taraqqiy ettirishda katta xizmat qildilar.
Kristallanish, haydash, erish kabi ko‘pgina kimyoviy jarayonlar o‘rganildi; turli bo‘yoqlar, dori-darmonlar, kislotalar, tuzlar, ishqorlar hosil qilindi. Rudalardan metallarni ajratib olish, qotishmalar ishlab chiqarish kabi jarayonlar yo‘lga qo‘yildi.
XIV-XVI asrlarda ko‘pgina olimlar, turli metallardan oltinni sintez qilishga ishondilar va ayrimlari esa texnik kimyo, ya’ni dorivor mahsulotlar tayyorlash va boshqa ishlar bilan shug‘ullanishgan. XVII asr boshlarida shveysar hakimi Paratsels turli tuzlar, simob, oltingugurt birikmalarini hosil qildi va ular yordamida yuqumli kasalliklarni davolay boshladi. Ayrim kimyogarlar esa tabiiy o‘simliklardan dorivor moddalarni ajratib olishni yo‘lga qo‘yishdi. Kimyo sohasidagi bu yangilik “yatrokimyo” deb ataldi.
O‘sha paytning progressiv kimyogarlari dastavval Italiyada, keyinchalik Fransiya, Angliya va boshqa mamlakatlarda ko‘payib bordi va o‘zlarining maktablarini yaratishdi. Shunday ilmiy jamiyat asoschilaridan biri ingliz olimi Robert Boyl (1627-1691) dir. Boyl va uning safdoshlari bir necha elementlarni real va tajriba asosida topishdi.
Bundan tashqari, Boyl fransuz olimi Rene Dekart (1596-1694) izidan borib, atom haqidagi Demokrit tushunchalariga aniqlik kiritdi va uning asoslarini kimyoviy o‘zgarishlarni kuzatish bilan bog‘ladi. U murakkab moddalar parchalanganda hosil bo‘ladigan eng oddiy moddalarni element deb atadi va elementning haqiqiy ma’nosini birinchi bo‘lib fanga kiritdi. Boyl kimyoviy tajribalarga, ya’ni tahlil va sintez masalalariga katta ahamiyat berdi hamda kimyoviy jarayonlarni kuzatish orqali kimyoviy qonuniyatlarni topish mumkin, degan fikrni ilgari surdi.
XVIII asrning boshlarida nemis olimi G.Shtal yonish, oksidlanish, qaytarilish jarayonlarini izohlash uchun flogiston nazariyasini yaratdi (flogiston so‘zi yunoncha bo‘lib, uning ma’nosi yonuvchanlik demakdir). Bu nazariyaga muvofiq, metall yondirilganda yoki qizdirilganda undan flogiston ajralib chiqadi, metallning o‘zi zangga aylanadi. Flogiston yengillik beradi, chunki u “manfiy massa” qiymatiga ega, shu sababli metalldan flogiston ajralib chiqqanda metall zangi og‘irlashadi, deb tushuntiriladi. Bu nazariya oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini tushuntirishga imkon beradi. Hozirgi zamon kimyo tili bilan uni quyidagicha talqin qilish mumkin:
Fe2O3 + 3C = 3CO + 2Fe
4Fe + 3O2 = 2Fe2O3
C + O2 = CO2.
Bu nazariyaga muvofiq, yonuvchi moddalar (vodorod, oltingugurt, ko‘mir, shuningdek metallar) o‘z tarkibida flogiston tutadi. Ko‘mir asosan flogistondan iborat. Ko‘mir yonganda flogiston uchib ketadi, ikkinchi qism kuyindi holida qoladi. Rudalarga (yoki zanglarga) ko‘mir qo‘shib qizdirilganda ko‘mirdagi flogiston zangga o‘tib, zangni metallga aylantiradi. Bu nazariya ko‘pgina jarayonlarni tartibga solish va guruhlash uchun hizmat qildi hamda yangi gaz holatdagi moddalar kashf etilishiga asos bo‘ldi. Ammo bu nazariyaning mohiyati noto‘g‘ri bo‘lganidan, ma’lum bir davr o‘tgach, fanning rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi va o‘z mohiyatini yo‘qotdi.
Flogiston nazariyasi mohiyatining noto‘g‘riligini Lomonosov tomonidan yaratilgan modda massasining saqlanish qonuni orqali izohlash mumkin.

4. Kimyo fanining boshqa mutaxassislik fanlari bilan bog‘liqligi.

Respublikamizda atrof-muhitni muhofaza qilish yuzasidan bir qancha ishlar olib borilmoqda. Chiqindi suvlaridan metallarni ajratib oluvchi ionitlar ishlatilmoqda, qurilmalar ishga solinmoqda.
Prezidentimiz I.A.Karimovning «O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari» asarlarida ta’kidlanganidek: «Sanoat korxonalarida atmosferaga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni tashlaganlik uchun solinadigan maxsus soliqdan keng foydalangan holda ma’suliyatni oshirish darkor. Ularda zamonaviy, samarali tozalash qurilmalari tizimini joriy etish kerak. Boshlang‘ich xom ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni o‘rnatish lozim».
Hozirgi kundagi ekologik va iqtisodiy vazifa eng mukammal chiqindisiz kimyoviy texnologiyani qo‘llashdir. O‘zbekistonda joylashgan barcha kimyo korxonalarini yaqin yillar ichida chiqindisiz texnologiya asosida ishlashga moslashtirilishi lozimdir. Bu vazifani hal qilish, ya’ni yuksak malakali kimyogarlar, kimyogar-muhandislar tayyorlash respublikamizning oliy o‘quv yurtlari zimmasiga yuklanadi.
Kimyo tabiatni o‘rganuvchi fanlardan biridir. Tabiatdagi jism va hodisalar juda xilma-xil bo‘lishga qaramay, ular orasida birlik bor, bu birlik olamning moddiyligidan iborat. Bizni o‘rab turgan olam kishi ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda obyektiv mavjuddir; u harakatdagi materiyaning turli ko‘rinishlaridan, materiyaning har xil shakllarida namoyon bo‘lishidan iborat.
Kimyo - moddalarning tarkibi, tuzilishi va xossalarini, ularning o‘zgarishlarini hamda moddalarning o‘zgarishida sodir bo‘ladigan hodisalarni o‘rganadigan fandir.
Sanoat, qishloq xo‘jaligi kimyo bilan chambars bog‘liq. Sanoatimiz kimyoning yutuqlaridan foydalanib, yuqori sifatli maxsus po‘latlar, qattiq va o‘ta qattiq qotishmalar, sintetik kauchuk, plastmassalar, sun’iy tola, mineral o‘g‘it, dori-darmon, bo‘yoqlar, portlovchi moddalar, motor yeyoqilg‘isi ishlab chiqarmokda.
Kimyo og‘ir va yengil sanoatga, qurilish va transportga katta ta’sir ko‘rsatmokda. Yadro energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish va reaktiv samolyotlar, hamda sun’iy kosmik jismlar yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni hal qilishda kimyo fani va texnikaning boshqa sohalari bilan bir qatorda katta rol o‘ynamokda.
Oliy o‘quv yurtlari oldida turgan muhim vazifa, ilg‘or texnologik jarayonlarga asoslangan holda ish ko‘ruvchi va yangi g‘oyalarni amalga oshiruvchi, o‘z sohasini yaxshi biladigan yuqori saviyali mutaxassislar tayyorlashdan iboratdir. Bu esa zamon talablariga javob bera oladigan darslik va o‘quv-qo‘llanmalar yaratilishini taqozo etadi. Kimyoviy bilimlar ko‘lami juda keng va rang- barangdir.
Kimyo dunyoni tashkil etgan elementlarni hamda shu elementlardan hosil bo‘lgan turli-tuman oddiy va murakkab moddalarni, ularning bir-biriga aylanishiga doir murakkab qonunlarni o‘rganadi.
Hozirgi davrda har taraflama kamol topgan har bir kishi kimyo asoslarini bilmay turib, ish yurita olmaydi. Eng oddiy kimyoviy tasavvurlarga ega bo‘lmay turib, atrofimizdagi moddiy dunyoni tushunib bo‘lmaydi.
5. Atom-molekulyar ta’limotning zamonaviy talqini.

Moddalarning nihoyatda mayda zarrachalar atomlardan tuzilganligi haqidagi tasavvurlar qadimgi Gresiyada vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi V asrda Demokrit moddaning eng mayda bo‘linmaydigan zarrachasini atom deb atadi. Lekin atomning qanday zarracha ekani va uning xossasi to‘g‘risidagi tasavvurlar XVI asrning boshlaridan o‘rganila boshlandi. Fransuz olimi P.Gassendi tarixda unutilib yuborilgan atom tushunchasini fanga yana kiritdi. P.Gassendi moddalar atomlardan tuzilgan va atomlarning xillari ko‘p emas, degan fikrni maydonga tashladi. Lekin bu fikrni o‘zi bilan moddalar asosini tashkil qiluvchi zarrachalar to‘g‘risidagi tasavvurlarni to‘la tushuntirib berib bo‘lmaydi.

Ingliz olimi J.Dalton kimyo va fizika sohasida yig‘ilgan tekshirish natijalariga asoslanib, 1808 yilda atomistik ta’limotni yaratdi. U atomistikaga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini kashf etdi. Atomistik ta’limot mohiyati quyidagicha:
a) moddalar nihoyatda mayda zarrachalar — atomlardan tuzilgan, atom yanada kichikroq zarrachalarga bo‘lina olmaydi;
b) har qaysi kimyoviy element faqat o‘ziga xos «oddiy» atomlardan tuzilgan bo‘lib, bu atomlar boshqa element atomlaridan farq qiladi, har bir elementning atomi o‘ziga xos massa va o‘lchamga ega;
v) kimyoviy reaksiya vaqtida turli elementlarning «oddiy» atomlari o‘zaro aniq va o‘zgarmas butun sonlar nisbatida birikib, «murakkab» atomlarni hosil qiladi;
g) faqat boshqa-boshqa xossalarga ega bo‘lgan atomlargina o‘zaro birika oladi, bir elementning atomlari hech qachon o‘zaro kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Ular bir-biridan itariladi.
Dalton atomistik ta’limotga asoslanib, kimyoviy element tushunchasiga aniq ta’rif berdi:
Kimyoviy element bir xil xossalar bilan xarakterlanadigan atomlar turidir.
Dalton ta’limotida kamchiliklar borligi o‘sha vaqtdayoq ma’lum bo‘ldi. Birinchidan, oddiy moddalarning molekulalari real mavjud bo‘lishini inkor etdi. Ikkinchidan, murakkab moddalarning tuzilishini talqin qilishda bir elementning bir atomi ikkinchi elementning faqat bir atomi bilan birikadi, deb faraz qildi. U holda suv NO, ammiak NH, etilen СH kabi formulalar bilan ifodalangan bo‘lar edi. Shuning uchun ba’zi elementlarning atom massalari ikki xil qiymatli bo‘lib chiqdi. Demak, atom bo‘linishi mumkin deb faraz qilishga to‘g‘ri keladi, bu esa atom bo‘linmaydi degan fikrga ziddir.
Ilmiy asoslangan atom-molekulyar ta’limot XVIII - XIX asrlardagina yaratildi. Bu ta’limotni 1741 yilda M.V.Lomonosov yaratdi va uning mazmunini «Matematik kimyo elementlari» asarida bayon etdi.
Atom-molekulyar ta’limotning mohiyati quyidagilardan iborat:
1)barcha moddalar «korpuskula» lardan iborat bo‘lib, ular bir-biridan oraliq fazo bilan ajralgandir (Lomonosovning «korpuskula» termini hozirgi «molekula» ma’nosiga ega);
2)«korpuskula»lar to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi.
3)«korpuskula»lar «element»lardan tashkil topgan (Lomonosovning «element» tushunchasi hozirgi «atom» ma’nosiga ega). «Element»lar ham to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi;
4)«element»lar aniq massa va o‘lchamga ega;
5)oddiy moddalarning «korpuskula»lari bir xil «element»lardan, murakkab moddalarning «korpuskula»lari esa turli «element» lardan tashkil topgan bo‘ladi.
Materiyaning tuzilishi, moddalarning xossalari va kimyoviy o‘zgarishlarining tabiati haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari atom-molekulyar ta’limot asosida moddalarning diskretligi prinsipi yotadi, ya’ni moddalar yaxlit bo‘lmasdan, balki mayda zarrachalardan tarkib topgan. Moddalar doimo harakatda bo‘ladi: jism harorati qanchalik yuqori bo‘lsa, harakat ham shunchalik intensiv bo‘ladi.
Ko‘rinib turibdiki, atom-molekulyar ta’limotning mohiyati chuqur ilmiy asoslanganligi sababli atomistik ta’limotda yechilmagan masalalarni ham yoritib berilganligini ko‘rsatadi.
M.V. Lomonosov o‘zining ko‘p yillik tajribalariga asoslanib atom-molekulyar ta’limot yaratdi. Bu ta’limotning asosiy qoidalari:
1. Har qanday modda molekulalardan iborat
2. Molekulalar doimiy harakatda bo‘ladi
3. Har bir molekula atomlardan tashkil topgan.Atomlar molekulalar singari doimiy harakatda bo‘ladi.
4. Har bir atom o‘z og‘irligi va o‘lchamiga ega
5. Oddiy modda molekulasi bir xil atomlardan, murakkab modda molekulalari ikki yoki undan ortiq turdagi element atomlaridan iborat.
6. Materiya, modda, atom, molekula va kimyoviy element tushunchasi.

Kimyo fani butun olamni, uning nihoyatda xilma xil formalarini va olamdagi sodir bo‘lib turadigan har xil hodisalarni tekshiruvchi tabiiy fanlar qatoriga kiradi.

Butun tabiat, butun olam, inson ongidan tashqarida va uning ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda obyektiv ravishda mavjuddir.
Olam materiyadan iborat, bu narsalarning hammasi doimo harakat qilib turadigan materiyaning xar xil turlaridir.
Materiyani, tabiatni qo‘zg‘almas deb tinch holatda turadi deb o‘ylamaslik zarur, u doimo harakatda, o‘zgarish va rivojlanishdadir.
Materiyaning muayyan sharoitda o‘zgarmas fizik xossalarga ega bo‘lgan har bir turi kimyo fanida modda deyiladi.
Masalan: suv, osh tuzi, oltingugurt, oxak, soda, shakar, kislorod va boshqa moddalardir.
Har bir modda o‘ziga xos xossalarga ega, moddaning fizik xossalarini ya’ni zichligi, suyuqlanish temperaturasi, eruvchanligi va boshqa xossalarini tavsiflovchi kattaliklar, ya’ni muayyan sharoitda o‘zgarmas qiymatga ega bo‘ladigan kattaliklar fizik konstantalar deyiladi. (lotincha konstanta-o‘zgarmas demakdir.)
Moddalarda xilma-xil o‘zgarishlar bo‘lib turishini ko‘p kuzatganmiz: nam havoda turgan temir buyum zanglab qoladi, yongan o‘tindan ozgina kul qoladi.
Moddalarni tubdan o‘zgartirib, ularni boshqa moddalarga aylanishiga olib keladigan hodisalar kimyoviy hodisalar deyiladi.
K i m yo f a n i moddalar, ularning tarkibi va tuzilishi, xossalarini moddalarning bir-biriga aylanishini o‘rganadigan fandir.
Mavjud barcha moddalar 118 ta elementlardan hosil bo‘ladi, bu moddalar o‘z tarkibiy qismi bilan bir-biridan farq qiladi.
Barcha organik birikmalar tarkibida C-uglerod elementi bo‘ladi, shuning uchun C - uglerod birikmalarini o‘rganadigan kimyoning bu sohasini organik kimyo fani o‘rganadi.
Qolgan barcha elementlarning birikmalarini va bu moddalarning o‘zaro munosabatlarini noorganik kimyo fani o‘rganadi.
Moddalarning tarkibi va kimyoviy birikmalarning tuzilishi, kimyoviy jarayonlarning qonuniyatlarini umumiy kimyo fani o‘rganadi.
7. Kimyoning asosiy steoxiometrik qonunlari:

Bu qonunlar o‘zaro reaksiyaga kirishayotgan moddalarning og‘irlik yoki hajmiy nisbatlarini talqin etadi va ularni o‘rganadi. Bular: moddalar massasini saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, karrali nisbatlar qonuni, Avogadro qonuni, ekvivalentlar qonuni va hajmiy nisbatlar qonunlaridir.

Shulardan ayrim muxim qonunlari bilan tanishib chiqaylik.

1) Moddalar massasining saqlanish qonuni.

Kimyoning birinchi qonuni — moddalar massasining saqlanish qonunidir. Bu qonun dastlab M. V. Lomonosov va keyinchalik A.Lavuazze tomonidan ta’riflangan:
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar massalarining yig‘indisi reaksiya natijasida hosil bo‘lgan moddalar massalari yig‘indisiga tengdir.(M.V.Lomonosov 1789 y).
Ta’rifni qanchalik to‘g‘ri ekanligini quyidagi reaksiya tenglamasi va hisoblashlar bilan tekshirib ko‘raylik.
H2SO4 + 2KOH K2SO4 + 2H2O
Unga ko‘ra: m dast.moddalar = mmahsulot. Dastlabki moddalar: H2SO4 va KOH ekanligini hamda hosil bo‘lgan moddalar K2SO4 va H2O ekanligini bilgan holda m dast.moddalar va m maxsulot qiymatini hisoblaymiz:
m mahsulot = (2+32+(16*4)) + (2*39+16+1) = 98 + (2 * 56) = 210 gramm.
m dast.moddalar = ((2*39) + 32 + (16*4)) = 174 + 36 = 210 gramm.
Demak: m dast.moddalar = m maxsulot ya’ni 210 gramm = 210 gramm. Bu qonunning amaliy ahamiyati shuki, har qanday jarayonni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan xom ashyo (dastlabki moddalar) ni va undan hosil bo‘luvchi mahsulot miqdorini hisoblashni, ya’ni har bir texnologik jarayonlarning moddiy balansini hisoblashni o‘rgatadi.
Atom molekulyar ta’limot asosida M.V. Lomonosov quyidagi xulosaga keldi: "Tabiatda sodir bo‘ladigan har qanday o‘zgarishning mohiyati shundan iboratki, biror jismdan qancha miqdor kamaysa, ikkinchi joyda shuncha ko‘payadi". Bu qonun - massaning saqlanish qonuni deb atalib, hozir shunday ta’riflanadi:
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar massasi hosil bo‘lgan yangi moddalar massasiga teng.
Katta miqdorda energiya ajralib chiqishi bilan sodir bo‘ladigan jarayonlar moddalar (masalan, radioaktiv moddalarning emirilishi, atom hamda vodorod bombalarining portlashi) massasining saqlanish qonuniga emas, balki materiyaning saqlanish qonuniga bo‘ysunadi. Agar jarayonning issiqlik effekti (Q bo‘lsa, jarayon davomida massasining o‘zgarishi Eynshteyn tenglamasi bilan ifodalanadi;
Δm * m = Q/C 2
Uning maxrajidagi C2 nihoyatda katta son (9.10 16 m-s-1) bo‘lganligidan odatdagi reaksiyalarda massa o‘zgarishi nihoyatda kichik bo‘ladi va uni tarozi yordami bilan ham payqash qiyin.

2) Tarkibning doimiylik qonuni.

A. Lavuaze 1781 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmani tashkil ztuvchn elementlarning massalari o‘zgarmas nisbatda bo‘ladi, degan xulosa chiqarildi. Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning to‘g‘riligi barcha olimlar tomonidan e’tirof etib kelindi. Lekin 1803 yilda francuz olimi Bertolle qaytar reaksiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimyoviy reaksiya vaqtida hosil bo‘ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi reaksiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog‘liq bo‘ladi, degan xulosa chiqardi.
J. L. Prust (1753-1826) Bertollening yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta analiz qildi: toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo‘lishini o‘zining juda ko‘p analizlari bilan isbotladi. Prust bilan Bertolle orasidagi munozara yetti yil davom etdi. Bu kurash ikki falsafiy oqim kurashi bo‘ldi. Prust falsafasi — uzluklilik prinsipi, Bertolle falsafasi — uzluksizlik prinsipi nomi bilan yuritiladi.
Ko‘pchilik olimlar o‘zlarining amaliy ishlari natijalari bilan Prust prinsipini tasdiqladilar. Natijada Prust g‘olib chiqdi va 1809 yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha ta’riflandi:
- har qanday kimyoviy kimyoviy toza birikmaning sifat va miqdoriy tarkibi, olinish usulidan qat’iy nazar, o‘zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega.
Masalan, toza suv tarkibida sifat tarkibi uning vodorod va kislorod elementlaridan iboratligi bo‘lsa, miqdoriy tarkibi 11,11% vodorod va 88,89 % kislorod bo‘ladi. Suv normal sharoitda 0° C da muzlaydi, 100 0C da qaynaydi; uning 4° C dagi zichligi 1000 kg-m3 yoki I g-sm3 yoxud 1 gml-1 ga teng; u o‘zgarmas elektr o‘tkazuvchanlikka, o‘zgarmas qovushoqlikka ega.
Bertollening o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar mavjudligi haqidagi ta’limotini XX asrning boshlarida akad. N. S. Kurnakov rivojlantirdi. U qotishma va eritmalarda haqiqatan ham o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar bo‘lishini isbotladi va ularni bertollidlar deb, o‘zgarmas tarkibli birikmalarni esa — daltonidlar deb atadi.
Tarkibning doimiylik qonuniga faqat molekula holidagi gaz, suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo‘ysunadi. Atom tuzilishiga ega bo‘lgan kristall moddalar va yuqori molekulyar birikmalar bu qonunga bo‘ysunmasligi mumkin. Masalan, titan (II) - oksidning tarkibi bir namunada Ti1.2O formula bilan, boshqa bir namunada Ti01,2 formula bilan ifodalanishi mumkin. Birinchi holda 12 ta titan atomiga 10 ta kislorod atomi kelgan bo‘lsa, ikkinchi holda 10 ta titan atomiga 12 ta kislorod atomi to‘g‘ri keladi.
Tarkibnnng doimiylik qonunini quyidagicha ta’riflash mumkin. har qanday quyi molekulyar birikma, o‘zining olinish usuli va sharoitidan qat’i nazar o‘zgarmas tarkib bilan ifodalana oladi.
Modda tarkibining doimiylik qonuniga Dalton, Prust, Lavuazyelar asos solishgan bo‘lib, u quyidagicha ta’riflanadi:
-har qanday ximiyaviy toza modda qayerda bo‘lishidan va qanday usulda olinishidan qat’iy nazar bir xil sifat va miqdor tarkibiga ega bo‘ladi.
Bu qonunning ma’nosini quyidagi misol bilan tushuntiramiz. Osh tuzi - NaCl ni turli usullar bilan hosil qilish mumkin:
2Na + Cl2 2NaCl
NaOH + HCl NaCl + H2O
BaCl2 + Na2SO4 2NaCl + BaSO4
Bu tenglamalardan ko‘rinib turibdiki, barcha reaksiyada mahsulot (yoki ulardan biri) sifatida tarkibida 1 atom Na va 1 atom Cl saqlangan murakkab modda natriy xlor hosil bo‘layapti.
Lekin, shunday moddalar ham borki, ularni hosil qilishda reaksiya sharoiti (P, T, V, C) ozgina o‘zgarishi bilan hosil bo‘ladigan moddaning tarkibi o‘zgarib ketadi, ya’ni ular tarkibning doimiylik qonuniga bo‘ysunmaydi. Bunday moddalar qatoriga og‘ir metallarning oksidlari TixOu ; ZrxOu ; sulfidlari: MexOu ; ko‘pchilik oksidlarning aralashmasi - shishalar misol bo‘ladi. Bunday mahsulotlar qatoriga aksariyat oziq-ovqat , yengil sanoat va neftni qayta ishlash sanoati mahsulotlari ham kiradi. Shu sababli, moddalar tarkibining doimiylik qonuni texnologlarni mahsulot ishlab chiqarish jarayonida texnologik parametrlarga to‘liq rioya qilishga o‘rgatadi.

3) Ekvivalentlar qonuni.

Shu paytgacha ekvivalent, ekvivalent og‘irlik kabi tushunchalar bir oz junroq, talqin etib kelinar edi. Keyingi yillarda ekvivalent tushunchasi ilmiyroq asoslanib tushuntirishni talab etayapti. Shuni e’tiborga olgan holda ekvivalent va ekvivalentlik omili tushunchalari bilan tanishib chiqaylik.
Moddaning (element) ning ekvivalenti deb, uning 1 og‘irlik qism vodorod yoki 8 og‘irlik qism kislorod bilan reaksiyaga kirishadigan miqdoriga aytilar edi.
Endilikda ekvivalent yoki gramm-ekvivalent molekulyar og‘irligi deb, uning 1 mol vodorod ioni (1 g) miqdoriga son jihatidan ekvivalent (ximiyaviy teng kuchli) bo‘lgan og‘irligiga aytiladi. Ekvivalent molekulyar og‘irlik E holida belgilanadi va "g/mol" birlikda o‘lchanadi. Har qanday moddaning ekvivalent molekulyar og‘irligi shu modda ekvivalentlik omili f bilan molekulyar og‘irligi (M) ning ko‘paytmasiga teng: Э = f * М
Ekvivalentlik omili deb, modda (element) ning 1 vodorod ioni og‘irligiga ekvivalent bo‘lgan og‘irlik ulushi soniga aytiladi.
Buni misollarda ko‘rib chiqaylik:
Fe(OH)3 + 2HCl Fe(OH)Cl2 + 2H2O
reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning ekvivalentlik omili quyidagicha hisoblanadi: HCl tarkibida 1 ta vodorod ioni bo‘lib, reaksiyada shu bitta ion ishtirok etadi. Shunga ko‘ra f(НCI) = 1/1 = 1 ga teng. HCl ning ekvivalent og‘irligi EHCI = f*M = 1*36,5 = 36,5 г/моль.
Reaksiya tenglamasida Fe(OH)3 tarkibida 3 ta OH - guruhi bo‘lsada ulardan faqat 2 tasini Cl atomlariga almashtirayapti, ya’ni 1 mol Fe(OH)3 2 mol HCl bilan ta’sirlashayapti. Shuning uchun = 1/2 = 0,5 ga teng. Fe(OH)3 ning ekvivalent og‘irligi:
Э = * = 0,5 * 108 = 54 g/mol ga teng.
Demak, HCl ning ekvivalent og‘irligi uning molekulyar og‘irligiga teng. Fe(OH)3 ning ekvivalent og‘irligi esa, uning molekulyar og‘irligining 1/2 qismiga teng. Boshqacharoq aytganda shu reaksiyada 54 g/mol Fe(OH)3 1 mol vodorod ioniga ekvivalentdir.
Ma’lumki, hamma reaksiyalarda ham vodorod ioni ishtirok etavermaydi. Bunday hollarda ekvivalentlik omili va ekvivalent molekulyar og‘irlik elementlar atomlarning o‘zidan chiqargan yoki qabul qilib olgan elektronlar soniga kura hisoblanadi.
Shunga ko‘ra, elementning (moddaning) ekvivalentlik omili oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida 1 ta elektron soniga ekvivalent bo‘lgan moddaning og‘irlik ulushi sonidir. 4Fe + O2 2Fe2O3 reaksiyasida ishtirok etayotgan elementlarning ekvivalentlik omillari berilgan va qabul qilib olgan elektronlar soni bilan aniqlanadi.
Fe0 - 3e2 Fe3+ │ 3 │4
O2 + 4e- 2O2-│ 4 │3
Demak, reaksiyada Fe atomi 3 ta elektron chiqarayapti, kislorod molekulasi - O2 4 ta (xar bir kislorod atomi 2 ta) elektron qabul qilayapti. Shu sababli f(Fe) = 1/3 ga va f(O2) = 1/4 ga teng.
Bu elementlarning ekvivalent molekulyar og‘irliklarи :
E(Fe) = f(Fe) * M(Fe) = 1/3 * 56 = 18,66 g/mol
E(O2) = f(O2) * M(O2) = 1/4 * 32 = 8 g/mol
E(O) = f(O) * M(O) = 1/2 * 16 = 8 g/mol ga teng.
Bu qiymatlarning ma’nosi : 18,66 g/mol Fe dan bitta elektron chiqadi yoki 8 g/mol kislorod bitta elektron qabul qiladi.
Xuddi shu singari murakkab moddalar ishtirokida boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qatnashadigan oksidlovchi va qaytaruvchi ekvivalentlik omillari hamda ekvivalent og‘irliklari hisoblanadi.
Moddalar o‘zaro ma’lum massa miqdorlarida birikadi. Masalan, 49 g sulfat kislota 32,5 g rux bilan reaksiyaga kirishganida 1g vodorod ajralib chiqadi. Sulfat kislotaning o‘rniga 36,5 g xlorid kislota olinsa ham o‘shancha vodorod ajralib chiqadi. Ruxning o‘rniga alyuminiy olsak, 1 g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo‘ladi. Demak, kimyoviy jihatdan qaraganda 49 g sulfat kislotaning «qiymati» 36,5 g xlorid kislota «qiymatiga», 32,5 g ruxning «qiymati» esa 9 g alyuminiy qiymatiga tengdir. Bunday misollarni juda ko‘p keltirish mumkin. Bu holni tasvirlash uchui Vollaston 1814 yilda kimyoga ekvivalent («teng qiymatli») degan tushunchani kiritdi. Vodorodning ekvivalenti 1 ga teng deb qabul qilindi, 1 massa qism vodorod 8 massa kislorod bilan birikkanda 9 massa qism suv hosil bo‘ladi, shuning uchun kislorodning ekvivalenti 8 ga teng.
Elementning bir massa qism vodorod, sakkiz massa qism kislorod bilan birika oladigan yoki shularga almashina oladigan miqdori uning kimyoviy ekvivalenti deb ataladi. Masalan, kalsiyning ekvivalenti 20 ga teng, chunki 8 g kislorod 20 g kalsiy bilan qoldiqsiz birikib, 28 g kalsiy oksid hosil qiladi.
Murakkab moddaning bir ekvivalent (1 massa qism) vodorod yoki bir ekvivalent (8 massa qism) kislorod bilan yoxud, umuman, boshqa har qanday elementning bir ekvivalenti bilan reaksiyaga kirishadigan massa miqdori shu murakkab moddaning ekvivalenti deb ataladi. Ekvivalentlar qonuni quyidagicha ta’riflanadi:
Elementlar bir-biri bilan o‘zining ekvivaaentiga proporcional miqdorda birikadi. Masalan, 8 g kislorod bilan 20 g kalsiy birikadi; 16 g kislorod bilan 40 g kalsiy birikadi.
Elementlarning ekvivalenti tajribada analiz, sintez va umuman kimyoviy reaksiya natijalari asosida hisoblab topiladi.
Elementning atom massasini valentligiga bo‘lish bilan ham shu elementning ekvivalentini hisoblay olamiz, atom massa ekvivalentning valentlikka ko‘paytmasiga tengdir. Valentligi o‘zgaruvchan elementlarning ekvivalentlari ham o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Elementning kimyoviy ekvivalentini aniqlash uchun uning ekvivalenti ma’lum bo‘lgan boshqa har qanday element bilan hosil qilgan birikmasining tarkibini bilish kerak. Ekvivalent qonuni quyidagi formula orqali ifodalanadi:

Bunda m1 va m2 - birinchi va ikkinchi moddalarning massasi;
э1 ва э2 - birinchi va ikkinchi moddalarning ekvivalentlari.
Kislota ekvivalentini hisoblash uchun uning molekulyar massasini kislotaning negizligiga bo‘lish kerak: masalan, sulfat kislota H2SO4 ikki negizli bo‘lgani uchun uning ekvivalenti 98/2=49 ga teng.
Asos ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini shu asos tarkibidagi metallning valentligiga bo‘lish kerak. Masalan, Ca(OH)2 ning ekvivalenti – 74/2= 37 ga teng.
Tuz ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini tuz tarkibidagi metallning umumiy valentligiga bo‘lish kerak. Masalan, Al2(SO4)3 ning ekvivalenti 342/6 = 57 dir. Bu qonunni quyidagi tenglama shaklida ifodalash mumkin:

mA/mV = EA/EV

Moddaning ekvivalentiga teng massasi — uning molyar — ekvivalent massasi deb ataladi va gmol-1 ga teng.
Misol. 2,9 g metall gidroksiddan o‘sha metallning 9,2 g bromidi hosil bo‘lgan. Metallning ekvivalentini toping.
Echish. Ekvivalentlar qonuniga muvofiq, massalar orasidagi nisbat ekvivalentlar orasidagi nisbatga teng:
mgidroksid/mbromid = Egidroksid/Ebromid

Bilamizki, Egidroksid=Emetall -17; EbromidEmetall - -79,9 (Bu yerda: Emetall, — metallning ekvivalenti). mgidroksid = 2.9 g, mbromid=9,2g.

Bu qiymatlarni tenglamaga qo‘ysak,
2,9/9,2=Emetall-17/Emetall+79,9 bo‘ladi
Bundan Emetall = 11,95gmol-1 kelib chiqadi.
4) Karrali nisbatlar qonuni.
Ingliz olimi J. Dalton 1804 yilda moddaning tuzilishi haqidagi atomistik tasavvurlarga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini ta’rifladi: agar ikki element o‘zaro birikib bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdorlariga to‘g‘ri keladigan massa miqdorlari o‘zaro kichik butun sonlar nisbatida bo‘ladi.
Dalton, metan va etilen gazlarining tarkibiga e’tibor berdi: metan tarkibida 75% uglerod va 25 % vodorod bo‘lib, unda 1 massa qism vodorodga 3 massa qism uglerod to‘g‘ri keladi (ya’ni 3:1). Etilen tarkibida esa 85,71 % uglerod va 14,29% vodorod bor; bu moddada 1 massa qism vodorodga 6 massa qism uglerod to‘g‘ri keladi (ya’ni 6:1). Demak, bu birikmalarda 1 massa qism vodorodga to‘g‘ri keladigan uglerod miqdorlari o‘zaro 3: 6 yoki 1: 2 nisbatida bo‘ladi.
Karrali nisbatlar qonuni juda ko‘p misollar bilan isbotlandi, masalan, suv tarkibida bir massa qism vodorodga 8 massa qism kislorod to‘g‘ri kelsa, vodorod peroksid tarkibida 1 massa qism vodorodga 16 massa qism kislorod to‘g‘ri keladi.
Ikki element bir-biri birikib, bir necha xil kimyoviy birikma hosil qilishi mumkin. Masalan, vodorod kislorod bilan birikib, ikki xil birikma - suv va vodorod peroksid hosil qiladi. Ularning massa tarkibi quyidagi sonlar bilan ifodalanadi:

Suv H2O Vodorod-1,008 Kislorod-8,00

Vodorod peroksid Н2О2 Vodorod - 1,008 Kislorod - 16,00

Kislorodning suv va vodorod peroksiddagi bir xil og‘irlikdagi vodorod bilan birikkan og‘irliklari bir-biri bilan 8:16 yoki 1:2 nisbatda bo‘ladi.

Atomistik ta’limotga va ikki element hosil qilgan turli xil birikmalar tarkibidan olingan ma’lumotlarga asoslanib, J.Dalton karrali nisbatlar qonunini kashf etdi:
agar ikki element bir-biri bilan birikib, bir necha birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil og‘irlik miqdoriga to‘g‘ri keladigan og‘irlik miqdorlari o‘zaro oddiy va butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo‘ladi

5) Gey-Lyussakning hajmiy nisbatlar qonuni

Fransuz olimi Gey-Lyussak (1778—1850) ta’riflagan hajmiy nisbatlar qonuni atom massalar haqidagi masalani yechishga katta yordam berdi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi: kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi gazlarning hajmlari o‘zaro va reaksiya natijasida hosil bo‘ladigan gazlarning hajmlari bilan oddiy butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo‘ladi. Masalan, 2 hajm vodorod 1 hajm kislorod bilan yuqori temperaturada reaksiyaga kirishganda 2 hajm suv bug‘i hosil bo‘ladi. Albatta, bunday reaksiyada ishtirok etgan gazlarning hajmlari bir xil bosim va bir xil temperaturada o‘lchanilishi lozim.
Shved olimi Berselius Gey-Lyussak qonuniga asoslanib, bir xil temperatura va bir xil bosimda baravar hajmda olingan barcha oddiy gazlarning molekulalari emas, atomlar soni o‘zaro teng bo‘ladi degan noto‘g‘ri xulosaga keldi. Berseliusning bu fikri to‘g‘ri bo‘lganda edi, 2 hajm vodorod 1 hajm kislorod bilan reaksiyaga kirishganda 1 hajm suv bug‘i hosil bo‘lishi kerak edi.
Vaholanki, tajribada 2 hajm suv bug‘i hosil bo‘ldi. Berselius 1 hajm kislorod 1 hajm vodorodga qaraganda 16 marta og‘irligiga asoslanib, kislorodning atom massasini 16 deb topdi. Bundan tashqari, 1 hajm kislorod bilan 2 hajm vodorod reaksiyaga kirishishidan foydalanib, suvning formulasi H2O ekanligini aniqladi, lekin nima uchun 1 hajm kislorod 2 hajm vodorod bilan reaksiyaga kirishganida 2 hajm suv bug‘i hosil bo‘lishini tushuntira olmadi. Buni Avogadro gipotezasigina izohlay oldi.
Italiyalik olim Amedeo Avogadro (1776—1856) hajmiy nisbatlar qonunini tushuntirish uchun 1811 yilda quyidagi gipotezani yaratdi: bir xil sharoitda (bir xil temperatura va bir xil bosimda) va baravar hajmda olingan turli gazlarning molekulalari soni o‘zaro teng bo‘ladi. Oddiy gazlarning molekulalari bir necha atomdan iborat bo‘lishi mumkin. Avogadroning bu gipotezasi xilma-xil dalillar bilan tasdiqlandi va 1860 yildan boshlab A v o g a d r o q o n u n i deb tan olindi.
Gey-Lyussakning hajmiy nisbatlar qonuni Avogadro qonuni asosida juda qulay izohlanadi. Masalan, 2 hajm vodorod va 1 hajm kislorod o‘zaro birikib, 2 hajm suv bug‘i hosil qilishini quyidagicha izohlash mumkin:
-kislorod va vodorodning har qaysi molekulasi ikki atomdan iborat;
-vodorodning ikki molekulasi kislorodning bitta molekulasi bilan birikib, bir molekula suv hosil qiladi;
-kislorodning ikkinchi atomi qolgan ikkita vodorod atomi bilan birikib, yana bir molekula suv hosil qiladi;
shunday qilib,
2H20 + 02 = 2H20
reaksiyasi sodir bo‘ladi.
Avogadrodan mustaqil ravishda Amper ham Avogadro xulosasiga o‘xshash xulosaga keldi. Amper o‘z gipotezasini quyidagicha ta’rifladi: bir xil sharoitda molekulalar orasidagi masofa hamma gazlarda ham bir xildir.
Avogadro qonunidan uchta xulosa kelib chiqadi:
1) oddiy gazlarning (kislorod, vodorod, azot, xlor) molekulalari ikki atomdan iborat;
2) normal sharoitda bir mol miqdordagi gaz 22,4l hajmni egallaydi
3) bir xil sharoitda baravar hajmda olingan ikki gaz massalari orasidagi nisbat shu gazlarning molekulyar massalari orasidagi nisbatga teng.
Avogadro qonuni hozirgi zamon kimyosining asosiy qonunlaridan biridir.
Oddiy gaz molekulalarining nechta atomdan iboratligi XIX asrning ikkinchi yarmiga borib aniqlandi. Buni hal qilish uchun issiqlikning kinetik nazariyasidan foydalanildi. Gazning o‘zgarmas bosimdagi issiqlik sig‘imini Cr, o‘zgarmas hajmdagi issiqlik sig‘imini Cv, bilan belgilasak, Cr : Cv nisbatlar qiymati gaz molekulasi necha atomdan iborat ekanligiga bog‘liq bo‘ladi. Bir atomli gaz uchun Cr:Cv nisbati 1,67 ga teng; molekulasi ikki atomli gaz uchun Cr :Cv =1,41, uch atomli gaz uchun Cr :Cv =1,33 bo‘ladi. Masalan, azot uchun Cr :Cv nisbati 1,41 ga teng, demak, azot molekulasi ikki atomlidir.
6) Avogadro qonuni.
Avogadro qonuni gazsimon moddalarga tegishli bo‘lib, 1811 yilda quyidagicha ta’riflanadi: Bir xil sharoit (bir xil bosim va temperatura) da teng hajmdagi turli gazlarda molekulalar soni teng bo‘ladi. Bu qonunda quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
a) Gazsimon oddiy moddalarning molekulasi ikki atomdan iborat: H2, O2, Cl2, F2, N2, Br2, J2; Inert gazlar He, Ne, Ar, Xe, Rh - bir atomdan iboratdir.
b) Normal sharoitda (Т = 273 К yoki t = О0С; Р = 101,325 kPa) har qanday gazning "1 mol"i 22,4 litr hajmni egallaydi. Bu gazlarning molyar hajmi deyiladi. Vmolyar = 22,4 l/mol holida ifodalanadi.
v) Gazsimon moddaning hajmi va miqdori (mol) shu gaz tarkibidagi elementar zarracha (atom yoki molekulalar) soni NA - Avogadro soni bilan bog‘liqdir. 1 mol gazda NА = 6,02*1023 ta zarracha bor, boshqacha aytganda shuncha molekula normal sharoitda 22,4 litr hajmni egallaydi.
Har qanday moddaning bir molida 6,02 • 1023 ta atom yoki molekula bo‘ladi, bu son Avogadro soni deyiladi: NА= 6,02 · 1023 моль-1. Har qanday gazning 1 mol massasi /n.sh./ 22,4 l hajmni egallaydi. (n.sh. - 0°С va 760 mm da simob ustuni bosimiga ega bo‘lgan sharoit).
Quyidagi misollarda buni yanada osonroq tushunish mumkin: 1 mol O2 32 g/mol og‘irlikka ega bo‘lib, u 22,4 litr/mol hajmni egallaydi, chunki tarkibida 6,02*1023 ta molekula bor. 0,5 mol CO2 22 g og‘irlikka ega, uning hajmi V = 0,5*22,4 = 11,2 litrga teng. Bu miqdor gaz tarkibidagi molekulalar soni: N = 0,5 * NА = 0,5 * 6,02*1023 = 3,011 *1023 ta .
Bu qonunni shuningdek, konsentratsiya uncha katta bo’lmagan holatlarda ionlar va ionlashgan gazlar elektronlari uchun qo’llash mumkin.
Keyinchalik (1850 yil o’rtalarida) Jerar tomonidan Avogadro qonuniga asoslanib, gaz holatdagi moddalarning kimyoviy tarkibiga bog’liq bo’lmagan holda molekulyar massasini aniqlashning ikki yo’lini ko’rsatildi:
1-yo’l: Bir xil fizik sharoitda har qanday gazning gramm-molekulasi bir xil hajmni egallaydi (OC, 760 mm. sim. ust.).
v = 22414 sm3/mol = 22,4 l/mol yoki 22,4 m3/kmol.
Bu miqdor gazlarning molyar xajmi deyiladi.
2-yo’l: Gazsimon moddaning molekulyar massasi uning vodorodga nisbatan zichligini ikkiga ko’paytirilganiga teng (aniqrog’i 2,016).

bu yerda: DX(H2) - X gazining vodorodga nisbatan zichligi yoki X va H2 gazlari zichliklarining nisbati, bu oddiy fizik ekcperiment bilan aniqlanadi.
Gaz holatidagi moddalarning "mol" miqdori (n), hajmi (V) massasi (m), molekulyar massasi (M), bosimi (P), temperaturasi (T) o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni bilish talab etilganda Avogadro qonunidan kelib chiquvchi xulosalar bilan birlikda Mendeleyev - Klapeyron va gazlarning holat tenglamalaridan foydalaniladi.
Mendeleyev - Klapeyron tenglamasi: Har qanday sharoitda "1 mol" gaz uchun: PV = nRT holida bo‘lib, bu n = 1 mol bo‘lgan hollarda PV = RT holida yoziladi. Agar moddaning "mol"lar soni - n , massasi-m va molekulyar massasi - M ni e’tiborga olsak: n = m/M bo‘lib, buni yuqoridagi tenglamaga qo‘ysak:
bo‘ladi.
Bu formuladan foydalanib gazlarning massasi, molekulyar massasi, hajmi, bosimi kabi kattaliklarni hisoblab topiladi. Ma’lumki, gazlarning umumlashgan holat tenglamasi:
mavjud.
Bu formuladan foydalanib biror real sharoitdagi (P , T) V sig‘imli gazning normal sharoitdagi hajmi (bosimi, temperaturasi) V0 ni (yoki aksincha) hisoblab topiladi: V0 = P*V*T0 / T*P0. Bu gaz hajmini normal sharoitga keltirish formulasi deb ham aytiladi.
7. Ideal gaz qonunlari
1860 yilda Germaniyaning Karlsrue shahrida chaqirilgan kimyogarlarning Xalqaro syezdida «atom», «molekula» va «ekvivalent» tushunchalariga aniq ta’rif berildi. Shundan keyin atom va molekula tushunchalari asosida atom-molekulyar ta’limot yaratildi. Gaz holatidagi moddani tavsiflash faqat ekvivalentlar qonuni bilan cheklanmaydi; Avogadro, Sharl, Gey-Lyussak va Boyl-Mariott qonunlariga ham bo‘ysunadi. Avogadro qonuni: o‘zgarmas bosim va o‘zgarmas temperaturada hamma gazlarning baravar hajmida bir xil miqdorda molekulalar (yoki gazning mol miqdorlari) bo‘ladi. Binobarin, har qanday gazning hajmi uning mol sonlariga proporsionaldir:

v=(constn)R,T yoki V1/V2=n1/n2

bunda: n, va n2 — gazning V} va V2 hajmlardagi mol sonlari, R,T indekslari shu fizik kattaliklar doimiy qolgan holatini anglatadi.
Sharl — Gey-Lyussak qonuniga muvofiq:
a) o‘zgarmas bosimda o‘zgarmas gaz massasidan hajmi gazning absolyut temperaturasiga proporsional bo‘ladi:
V=(constT)r,m yoki
bu yerda: T-273.15+t0; uni darajaning Kelvin shkalasi deyiladi (K harfi bilan yoziladi).
b) o‘zgarmas hajmda o‘zgarmas gaz massasining bosimi gazning absolyut temperaturasiga proporsional bo‘ladi:
R=(constT)V,m yoki
Gazning bosimi, hajmi va temperaturasi orasidagi bog‘lanish ideal gazning holat tenglamasi yoki Klapeyron tenglamasi bilan ifodalanadi:

Fizikada gazning normal holati deb, uning T=273,15 K va R=101,325 kPa bosimdagi holati qabul qilingan.
Gazning hajmini normal sharoitga keltirish uchun formuladan kelib chiqadigan tenglamadan foydalaniladi:

Bu formulada V gazning tajriba sharoitidagi bosim R va temperatura T (273,15+t0 dagi) hajmi. Yuqorida keltirilgan tenglamaning chap tomoni bir mol gazga ta’luqli bo‘lib, o‘ng tomoni esa gazning massasiga bog‘liq bo‘ladi. Xaqiqatdan ham R=101,325 kPa, T=273,15 K da V0=22,41410-3 m3 (yoki 22,4 l) bo‘ladi. Bu hajm gazning molyar hajmi (ba’zan K ko‘rinishda belgilanadi) deb ataladi. Tenglamaning chap tomoninini R harfi bilan belgilaymiz. U holda bir mol ideal gaz uchun:
PV=RT
p mol gaz uchun PV=pRT yoki PV = m/MRT ga ega bo‘lamiz.
Bu tenglama Klapeyron-Mendeleev tenglamasi nomi bilan yuritiladi (bu yerda: m - gazning massasi, M— uning mollekulyar massasi. m:M=p—mol soni). Bu tenglamadagi R—gazning unniversal doimiysi deb ataladi. Uying qiymatini hisoblash qiyin emas.
1) I mol gaz standart sharoitda (273,15 K va 1 atm. bosimda) 22,4 l hajmni egallashidan foydalanib, R ning qiymatini hisoblaymiz:

2) 1 atmosfera —Yernnng tortish kuchi tezlanishi g=980,67 sm*s-2 bo‘lgan joyidagi 76 sm simob ustuni bosimiga teng, ya’ni:

1 atm=0,76 m-13,595 *103 kg-m-3*980,67 m*s-2 = 101325 kg*m-1s2=101325Nm-2=101,325kPa.
Binobarin,

bo‘ladi.

Endi ideal gaz uchun ta’rif beramiz: har qanday bosim va har qanday temperaturada Klapeyron Mendeleyev tenglamasiga bo‘ysunadigan gaz, ideal gaz deb ataladi.

Universal gaz doimiysining fizik ma’nosi: R ning qiymati o‘zgarmas bosimda 1 mol gaz 10 isitilganda uning kengayishi uchun bajaradigan ishga tengdir. Faraz qilaylik temperaturasi T bo‘lgan 1 mol gaz P bosimda (T+1) temperaturaga qadar isitilsin. U holda gazning dastlabki va oxirgi holatlari uchun Klapeyron tenglamasi quyidagicha yoziladi:
RV1=RT; PV2=R(T+1)
Agar, RV2 dan RV1 ni ayirib tashlasak,
RV2 - RV1 = R(T+1) – RT = R(V2 - V1) = Rv=R kelib chiqadi.
8. O‘zbekistonda kimyo fani va sanoati rivojlanishi.
O‘zbekistonda kimyo fani va sanoatining rivojlanishi Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston milliy universiteti)ning kimyo fakultetini tashkil etilishi bilan bog‘liq. Hozirgi kunda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi kimyoga doir ilmiy-tekshirish institutlarida va mustaqil respublikamizdagi ko‘p sondagi oliy o‘quv yurtlarining kimyo va kimyoviy texnologiya kafedralarida olimlar, mutaxassislar kimyo fani va sanoatining eng muhim muammolarini tadqiq qilish bilan shug‘ullanmoqdalar. Respublikamizning kimyo fani va sanoati rivojiga hissa ko‘shgan va qo‘shayotgan akademiklar O.S.Sodiqov, S.Y.Yunusov, K.S.Ahmedov, M.N.Nabiyev, X.U.Usmonov, M.Asqarov, Z.Salimov va boshqa yirik kimyogar olimlarning ilmiy ishlari xorij davlatlarida ham mashhurdir.
O‘zbekiston hududida tabiiy gaz, neft, ko‘mir, oltingugurt, rangli metallar rudasi va boshqa xom ashyolar bo‘lganligi uchun mamlakatimiz yirik kimyo sanoatlariga ega. Prezidentimiz I.A.Karimovning «O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari» asarlarida alohida ko‘rsatib o‘tilganidek: «O‘zbekiston o‘z yer osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlanadi – bu yerda mashhur Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan….».
Xom ashyoning ko‘pligi yetakchi kimyo sanoati korxonalarini – Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasi, Chirchiq elektrokimyo ishlab chiqarish birlashmasi, Navoiy “Azot” ishlab chiqarish birlashmasi, Farg‘ona sun’iy tola zavodi, Namangan kimyo zavodi, Toshkent lok-buyoq materiallari va plastmassalarni ishlab chiqaradigan va qator boshqa kimyo korxonalarini vujudga keltirish imkonini yaratdi. Hozirda kimyo sanoati rivojlangan hududlar — Olmaliq, Chirchiq, Farg‘ona, Qo‘qon, Navoiy kabi yirik kimyo sanoati markazlari ishlab turibdi.
Savol va topshiriqlar
1. Massalar saqlanish qonuni deb nimaga aytiladi?
2. Tarkibning doimiylik qonunini misollar bilan tushuntirib bering.
3. Ekvivalent nima? Qanday aniqlanadi? Misollar keltiring.
4. Ekvivalent qonunining ta’rifini ayting?
5. Avogadro qonunining ta’rifini ayting?
6. Kimyoviy formula va tenglama nima? Misollar yozing.
7. Kimyoviy element nima?
8. Qanday hodisa allоtropiya deyiladi?
9. Atom molekulyar massa deb nimaga aytiladi?
10. Gazlarning molekulyar hajmi nima?