Reja: Iqtisodiy tahlil metodi, uning o‘ziga xos xususiyatlari

murakkab (kompleks) va tarkibiy qismlarga ajratilmaydigan sodda

(elementli) turlarga ajratiladi. Murakkab omilga mehnat unumdorligini,

sodda omillarga hisobot davrida ish kunlari sonini misol sifatida

keltirish mumkin.

Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan usullar

Iqtisodiy tahlil jarayonida iqtisodiy axborotlarni analitik qayta ishlashda

qator o‘ziga xos usul va uslublar qo‘llaniladi. Iqtisodiy tahlilning

usullarini ikki guruhga ajratish mumkin: an’anaviy va matematik.

Birinchisiga shunday usullar kiritiladiki, ular iqtisodiy tahlil

maxsus bilimlarning ixtisoslashgan tarmog‘i sifatida, mustaqil o‘quv

kursi sifatida yuzaga kelgan vaqtdan boshlab qo‘llanilgan. Ko‘plab

matematik usullar keyinroq, iqtisodiyotda tezkor EHMlardan

foydalanish yo‘lga qo‘yilgan vaqtdan analitik ishlanmalar doirasiga

kirgan. Iqtisodiy tahlilning asosiy an’anaviy usul va uslublari sirasiga

mutlaq, nisbiy va o‘rtacha miqdorlardan foydalanish, taqqoslash,

guruhlash, balans metodi, zanjirli o‘rin almashtirish usuli, mutlaq va

23

nisbiy farqlar, indeks usullarini kiritish mumkin. U yoki bu

ko‘rsatkichlar, iqtisodiy hodisalar, jarayonlar va vaziyatlar tahlili

mutlaq miqdorlardan (qiymat bo‘yicha yoki natural o‘lchovlarda ishlab

chiqarish hajmi, tovar aylanmasi hajmi, muomala xarajatlari va sarfxarajatlar

miqdori, foyda miqdori) foydalanishdan boshlanadi.

Buxgalteriya hisobi va statistikada bo‘lgani kabi tahlilda ham mutlaq

miqdorlarsiz ish yuritish mumkin emas. Lekin ular buxgalteriya

hisobida asosiy o‘lchagichlar hisoblansa, tahlilda ko‘pincha o‘rtacha va

nisbiy miqdorlarni hisoblash uchun baza sifatida foydalaniladi.

Nisbiy miqdorlar analitikligi, tuzilmaviy tartib ko‘rsatkichlarini

o‘rganishda ham yaxshi namoyon bo‘ladi. Jamining qismini jamining

butun olinganiga nisbatini aks ettirarkan, ular butun jamini ham, uning

qismini ham yaqqol tasvirlaydi (masalan, yalpi mahsulotda tayyor

mahsulot, qo‘shimcha mahsulotlar va tugallanmagan ishlab

chiqarishning ulushi).

Tahlil jarayonida o‘rtacha miqdorlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Ularning «analitik kuchi» o‘xshash, bir turdagi ko‘rsatkichlar,

hodisalar va jarayonlarni mutanosib majmuada umumlashtirishdan

iborat. Ular xususiydan umumiyga, tasodifiydan qonuniyatliga o‘tishga

imkon beradi; ularsiz o‘rganilayotgan belgini turli majmualar bo‘yicha

taqqoslash, turlanayotgan ko‘rsatkichlarni vaqt bo‘yicha o‘zgarishlarini

tavsiflashning iloji yo‘q: ular alohida qiymat va tebranishlar

tasodifiyligini mavhumlashtirishga imkon beradi.

Analitik hisob-kitoblarda, zaruratga ko‘ra, “o‘rtacha”larning turli

shakllari qo‘llaniladi: o‘rtacha arifmetik, o‘rtacha tortilgan, o‘rtacha

xronologik va b.