Reja: Investitsiya tushunchasi va uning mohiyati

Mavzu. Investitsiyalar hisobi

Reja:
Investitsiya tushunchasi va uning mohiyati
Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya tizimi.
Tayanch iboralar: samara, loyiha, rentabellik, xarajat, narxi, investitsiya portfeli, daromad, aksioner, kapital, ssuda, moliyalash, zarar

Investitsiya tushunchasi va uning mohiyati

«Investitsiyalar» atamasi lotin tilidagi «invest» so‘zidan olingan bo‘lib, pul sarf qilmoq, qo‘ymoq ma’nosini anglatadi. «Investitsiya» tushunchasi bir qator ma’nolarga ega bo‘lib, foyda olish maqsadida aksiya, obligatsiya sotib olish, tovar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan real aktivlarni sotib olish va ishlab chiqarish uchun sarflanishi tushuniladi, ya’ni investitsiyalar har qanday vosita bo‘lib, pulning qiymatini saqlaydi yoki uning qiymatini ko‘paytiradi va ijobiy daromadlar olishni ta’minlaydi. Investitsiya mamlakat iqtisodiyotini o‘stirish va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan mexanizmlardan biri hisoblanadi.
Kapitalning joylashtirish shakllari turlicha bo‘lib, qator omillar asosida farqlanadi, ya’ni kapital pul va buyum ko‘rinishdagi kapitalga bo‘linganligi uchun ushbu jihatlardan kelib chiqqan holda inves- titsiyalarni moddiy-buyumlar va pul ko‘rinishidagi investitsiya tur- lariga ajratish mumkin.
Moddiy buyumlar deganda, ko‘rinishidagi investitsiyalarga qo‘yi- layotgan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish obyektlari, mashina va uskunalar, moddiy zaxirani ko‘paytirish uchun olingan tovarlar tushuniladi.
Pul ko‘rinishdagi investitsiyalarga investitsiyali tovarlarni ishlab chiqarishni ta’minlaydigan moddiy buyumlar ko‘rinishdagi investi- tsiyalarga yo‘naltirilgan pul mablag‘lari kiradi.
Investitsiyalar — aniq yoki noaniq, lekin ehtimoli bor risklar sharoitida kapitalni muayyan jarayonlarga, muayyan vaqtga bog‘lash bo‘lib, uning joriy qiymatini saqlash, kapitallashtirish va jamg‘a- rilishini ta’minlash maqsadida moliyaviy va real aktivlarga maqsadli qo‘yilma qilish jarayonidir.
Demak, investitsiya tushunchasining mohiyatini yoritganda uning jamg‘arish, qo‘yish va daromad olishdan iborat dinamik jarayoninilib qarash lozim. Investitsiyaning bunday doiraviy harakati asosan investitsion faoliyat orqali amalga oshiriladi. Ko‘plab mamlakatlar xorijiy qo‘yilmalarni jalb etish maqsadida imtiyozli sharoitlarni yara- tadi, xususan kapitallarni saqlash va zararlarni qoplashni kafolat- laydi, imtiyozli soliq olishni kiritadi va foydani xorijga erkin o‘tkazishga ruxsat beradi, olingan daromadlar va boshqalarni qayta investitsiya- lashga sharoitlar yaratadi.
Investitsiyaning milliy daromaddagi hissasi investitsiya me’yori deb ataladi. Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi:
YalS
YalM = x 100 (l)
YaMD
Bunda, YalM — yalpi investitsiya me’yori;
YalS — yalpi investitsiya summasi;
YaMD — yalpi milliy daromad.
Moliyaviy resurslarning turlariga qarab investitsiyalar quyidagicha shakllarda bo‘ladi:
shaxsiy mablag‘lar, depozitlar, ulushlar, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar;
harakatdagi (asbob-uskunalar va boshqa moddiy boyliklar) va ko‘chmas (binolar, inshootlar, kommunikatsiya va boshqa boyliklar) mol-mulklar;
mualliflik huquqlar, nou xau va boshqa (aqliy) boyliklar;
yerdan, tabiiy boyliklardan va boshqa mol-mulklardan foyda- lanish huquqlari (nomoddiy aktivlar qiymati).
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, shakllaridan qat’iy nazar inves- titsiyalar kapitalni jamg‘arish jarayonining natijasi hisoblanadi. Jam- g‘arish investitsiya qo‘yishning asosi bo‘lib, u qo‘yiladigan inves- titsiyalarning hajmini belgilaydi.
Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari
Investitsiya jarayonining subyektlarini quyidagicha turkumlash maqsadga muvofiq:
buyurtmachilar;
investorlar;
investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar;
pudratchilar;
ish bajaruvchilar;
tijorat, qo‘shma, xususiy va xorijiy banklar;
sug‘urta kompaniyalari;
investitsion fondiar;
ta’minotchilar.
Investorlar — investitsiya jarayonining asosiy subyektlari bo‘lib, o‘z mablag‘lari, qarz va jalb qilingan mablagiarning investitsiyalar shaklida kiritishni va ulardan foyda olish maqsadida foydalanishni amalga oshiradi.
Investitsion jarayonning subyektlari sifatida tadbirkorlar, tashkilot (korxona)lar va ularning birlashmalari, muayyan obyektga mablagiar kiritishdan foyda (yoki boshqa foydali samara) olishni rejalashtirgan davlat organlari va investitsion fondlar qatnashishi mumkin.
Quyidagilar investorlar boiishi mumkin:
0‘zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini boshqarish yoki mulk huquqlari bilan ta’minlangan organlar shaklida;
mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari qonunchilik tartibida belgilangan organlar va xizmatlar shaklida;
mahalliy korxonalar, shuningdek, nizomida zarur huquqlar bilan ta’minlangan tadbirkorlik birlashmalari, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
xorijiy mamlakatlar bilan tashkil qilingan qo‘shma korxonalar, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
milliy va xorijiy kredit tashkilotlari;
xorijiy yuridik shaxslar;
xorijiy davlatlar ularning hukumatlari tomonidan vakil qilingan organlar shaklida;
xalqaro tashkiiotlar.
Jamg‘arilgan resurslar investitsion obyektlariga qarab real, moliya- viy va intellektual investitsiyalarga boiinadi.
Investitsion jarayonining obyektlar guruhlanishi 1-chizmada keltirilgan.

1-chizma. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsion obyektlari'.

Biz intellektual investitsiyani alohida turga ajratish kerak, degan iqtisodchilar filcriga qo‘shilamiz. Chunki, ilmiy-texnika taraqqiyoti juda tez rivojlanayotgan hozirgi davrda intellektual potensial ishlab chiqarishning eng faol bo‘g‘ini boiib qolmoqda. Shuning uchun ham rivojlangan davlatlarda kadrlar tayyorlash, ilmiy tekshirish va taiim sohasiga qilinadigan xarajatlar yil sayin oshib bormOqda.

Intellektual investitsiya kadrlar tayyorlash, ilmiy tekshirish, taiim va boshqa ko‘rinishdagi intellektual salohiyatlarga investorlar qo‘yadigan barcha turdagi boyliklardir. Ishlab chiqarishning fan va texnikani ta’siri kuchayib borishi bilan intellektual investitsiyalarning ahamiyati yanada oshib boradi.
Asosiy fondlar va aylanma mablagiarga investorlar qo‘yadigan barcha turdagi boyliklar real investitsiyalar deb tushiniladi. Hozirgi davrda Respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarini tarkibiy qayta qurish uchun texnika-texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga oshirishning zarurligi mulkiy investitsiyalarga ehtiyojni yanada oshiradi. Bu ehtiyojni qondirishning asosiy yoilaridan biri korxonalarda investitsion jarayonni rag‘batlantirish hisoblanadi.
Moliyaviy investitsiyalar deb esa aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar, muddatli depozitlarga qo‘yilgan inves- titsiyalarga aytiladi. Respublikamizda moliyaviy bozor endi shakl- lanayotganligi sababli moliyaviy investitsiyalar qo‘yish hali ancha rivojlantirilishi lozim. Mulkning davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan qimmatli qog‘ozlar taraqqiy etib, moliyaviy investitsiyalar qo‘yish jarayoni faollashadi. Bu holatlarning keng tarzda rivojlanishi va jadallashuvi natijasida iqtisodiyotimizda umumiy investitsion jarayon faolligi oshadi.
Resurslarning har xil investitsiya obyektlariga qo‘yilishi natijasida mol-mulklarning kapitallashuvi yuzaga keladi. Bular xo‘jalik subyekt- larining daromad olishlari uchun imkoniyat yaratuvchi vositalardir. Shuning uchun investorlar mol-mulklarining daromad keltirish jarayonida ishtiroki darajasiga qarab investitsiyalaydi. Daromad xo‘jalik subyektlarining tushunchasiga kirmaydi. Daromad har qanday investitsiyaning manbayi bo‘lganligi uchun uning tarkibiy qismini tashkil etadi.
0‘zbekiston ham xorijiy mablag‘larni jalb qilishdan manfaatdordir. Hozirgi vaqtda ular asosan xalqaro tashkilotlar va boshqa mamlakatlar hukumatlari krediti tarzida kelmoqda. Shu bilan birga Respublika investitsiyalarga ehtiyoj sezadi, chunki kreditdan farqli ravishda investitsiyalar qarzdor qilib qo‘ymaydi, balki ishlab chiqarishni ken- gaytirish va zamonaviylashtirishga, ilmiy ishlab chiqamvchi kuchlarni rivojlantirishga bevosita yordam beradi.
Boy tabiiy resuslar, arzon ishchi kuchi, rivojlangan infrastruktura va siyosiy barqaror vaziyat xorijiy investorlar uchun Respublikadagi ishlab chiqarish obyektlarni jozibador qilib qo‘yadi.
Shunday qilib, chet el qo‘yilmalarining mamlakatga olib kelinishi va o‘zlashtirilishini ta’minlash uchun zaair bo‘lgan asoslar yaratildi. Shu bilan birga, tadbirkorlik kapitali olib kelinishini kechiktiruvchi bir qator obyektiv holatlar ham mavjud. Bu awalo iqtisodiyotning xususiy bo‘g‘ini va umuman bozor munosabatlarining rivojlanma- ganligi, so‘mning past konvertirlanganligi, xalqaro iqtisodiy muno- sabatlar bo‘yicha malakali xodimlar va Respublika imkoniyatlari hamda uning sheriklari haqidagi axborotlarning yetishmasligidir.
Ko‘rinib turibdiki, yuqorida sanab o‘tilgan holatlar investorlarning ushbu mamlakatga bo‘lgan qiziqishlarini yoki orttiradi, yoki pasaytiradi. Xususiylashtirish dasturlarini amalga oshirishda chet el investitsiyalarining importiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘plab sabablar bartaraf etilmoqda va Respublika o‘zining iqtisodiyotini barqaror- lashtirishda tashqi aloqalarni rivojlantirish uchun dastaklarni ishga qo‘shmoqda.
Investorlarni jalb etishda ularni eng birinchi o‘rinda qiziqtiradigan omillar quyidagilardir: iqtisodiy vaziyat, siyosiy vaziyat, huquqiy soha, geografik o‘rin, institutsional tashkiliy texnik soha.
Investitsiyadan foydalanishda muhim yo‘nalish bo‘lib, konkret loyiha va konkret ishlab chiqarish hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, ma’lum bir vaqt birligida butun jamiyatning ixtiyorida blgan investitsiyalarni taqsimlashda ularning ustuvorligi raqobatdan tash- qarida qoldi. Bundan shunday natija kelib chiqadiki, ma’lum korxonalar darajasida amalga oshirilayotgan loyihalar, mavjud hududlar rivojlanishi zarur, natijada esa ularning infrastrukturalari kengayishi, rivojlanishi va mukammallashishi, ishlab chiqarish sohalari o‘rtasidagi muvofiqlik ta’minlanishi va mehnat jamoasi ahvoli yax- shilanishi yuz beradi.
Investitsiyalarni ko‘proq jalb qilish uchun erkin iqtisodiy hududlar yaratilmoqda. Erkin iqtisodiy hudud — mamlakat ichidagi maxsus hudud bo‘lib, unda chet el sarmoyasini faol jalb etish asosida faqat eksport tovar va xizmat ishlab chiqarish uchun yuqori samarali zarur barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Iqtisodiyot ijobiy tomonga o‘zgarib bormoqda. Korxonalar rahbarlarining investitsiyani qaysi manbalar hisobidan moliyalashtirish ustida bosh qotirishlariga zaruriyat paydo boimoqda. Bu esa ko‘pgina muhim omillarni hisobga olishni taqozo etadi. Iqtisodiy omillar (mablagiar olish imkoniyati va vaqti, soliqlar olinishi hisobi bilan moliyalashtirish manbasining hajmi, investitsion loyihani amalga oshi- rish bilan bog‘liq daromad miqdori, moliyalashtirish manbasining korxonalar barqarorligi va quwatliligiga ta’siri va hokazolar) va korxona rahbariyati, hissadorlik va kreditorlar manfaatlari o‘rtasida vujudga keladigan nizo omillari shular jumlasidandir.
Investitsiya faoliyatining rivoji uchun mazkur omillar tahlil qilinishi lozim bo‘ladi. Bu tahlil mablag‘lari yo‘nalishining eng maqbul usulini tanlash va kelajakda har bir hududga mos keladigan investitsiya siyosatini belgilash imkoniyatini beradi.
Shuni ta‘kidlash lozimki, investitsion siyosatda faqatgina bozor mexanizmiga tayanib ish yuritish mumkin emas. Chunki, u iqtiso- diyotning tarmoqlariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
chizmada tadbirkorlik va boshqa turdagi faoliyatga yo‘naltiri- layotgan investitsiya shakllarini guruhlashga harakat qilamiz.

2-chizma. Tadbirkorlik va boshqa turdagi faoliyatga yo‘naltirilayotgan investitsiya shakllarini guruhlash.

Investitsiyalarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari quyida- gilardir:

birinchidan, resurslarni kapital qo‘yilmalarga aylantirish, ya’ni resurslarni investitsion faoliyat natijasi hisoblangan obyektlarga o‘t- kazish;
ikkinchidan, kapital qo‘yilmalar uchun sarflangan mablag‘lar pirovard natijada investitsiyalar miqdorini oshirish va yangi iste’mol qiymatini yaratish;
uchinchidan, ijtimoiy samara yaratish, ya’ni investitsiya faoliyati- ning pirovard maqsadini amalga oshirish.
Agar investitsiyalar natijasida foyda (daromad) yoki ijtimoiy sa- mara olinmasa, investitsiya qilishga qiziqish bo‘lmaydi.
Boshlang‘ich va oxirgi zanjirlar tutashib, yangi o‘zaro bog‘liqlik jarayoni hosil boiadi: daromadlar — resurslarga aylantiriladi, ya’ni jamg‘arish jarayoni takrorlanadi. Investitsiya faoliyati — tarmoqlarda investitsiyalarning bir marta to‘liq aylanishi jarayonidir. Investitsiya davri investitsiyalarning bir marta aylanishiga tengdir. Ya’ni, kapital mulk tariqasida mujassam boigan qiymatning pul mablagiari jam- langan davrdan ular qaytib keladigan paytga qadar boigan aniq harakatini o‘z ichiga oladi.
Davlat korxonalari, firmalar, korporatsiyalarning investitsiya faoliyati ularga soliq, amortizatsiya imtiyozlari (foydani soliqqa tortish bo‘yicha imtiyozlar yoki amortizatsiyaning imtiyozli me‘yorlari)ni berish yoii bilan rag‘batlantiradi.
Investitsiya bozori — investitsiyalarni tashkil etish va moliyalash- tirish uchun zamin yaratib beradi, bu bozor investitsiya tovarlari, qurilish materiallarining barcha turlari, ishlab chiqarish fondlarining aktiv qismi, investitsiya xizmatlaridan iborat.
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish investitsiyalarning turlari hamda investitsiya bozorining aktivlik darajasi uning elementlari o‘rtasidagi nisbatiga bogiiq boiadi. Ularni bozor konyunkturasini o‘rganish orqali aniqlanadi.
Prezidentimiz I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda, mamlaka- timizda 2010-yilda 2009-yilga nisbatan 13,6 foizga ko‘p, ya’ni 9 milliard 700 million AQSH dollariga teng miqdordagi investitsiyalar o‘zlashtirildi, bu yalpi ichki mahsulotning qariyb 25 foizini tashkil etadi.¹ Belgilangan vazifa va maqsadlarni amalga oshirish uchun investitsion jarayonni faollashtirib, hududlarga yoiialtirilgan inves- titsiyalarning hajmini keskin oshirish lozim.
Mamlakatimiz investitsion faoliyatining holatini yana ham ravshanroq tushunishga imkon beruvchi bunday axborotning analitik guruhlarining ro‘yxatini tuzish mumkin:
mutloq ko‘rinishdagi asosiy kapitaldagi investitsiyalar va korxo- naning o‘z mablagiariga munosabati bo‘yicha ularning tarkibi;
mamlakatning iqtisodiy tarmogi bo‘yicha asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiya tarkibi;
ishlab chiqarish va noishlab chiqarish doirasidagi asosiy kapital- ga qo‘yilgan investitsiyalarining o‘zaro munosabati;
iqtisodiyotni qayta shakllantirish davrida asosiy kapitaldagi investitsiya indekslari;
xususiy korxonalarning asosiy kapitaldagi investitsiyasi;
davlat iqtisodiy sektorining investitsion faoliyat doirasiga qara- tilgan e’tibori;
chet ellik investorlarning mutloq ko‘rinishdagi investitsiyalari;
chet ellik investorlaming iqtisodiyot tarmogida investitsiyalari.
Hozirgi zamon amaliyotida investitsion bozor yo‘nalishlari va
investitsion faoliyatiga qarab o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
investitsion mablagiar bozori;
investitsion xizmatlar bozori;
asosiy fond va ko‘chmas mulk bozori;
qimmatli qog‘ozlar bozori;
boshqa investitsiyalash obyektlari bozori.
Investitsion mablagiar bozori o‘z ichiga quyidagi yo‘nalishlarni ya’ni, yer bozori (yer maydonlarini sotish yoki undan foydalanish huquqi), moliyaviy mablagiar bozori, uning ishtirokchilari esa bank, sug‘urta va moliya kompaniyalari, patentlar bozori, yangi texnolo- giyalar bozori va boshqa aktivlar bozorini qamrab oladi.
Investitsion xizmatlar bozori tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish bo‘yicha xizmatlar bozori;
loyihaviy ishlar va loyihaviy mahsulotlar bozori;
muhandis, muhandis-geologiya va iqtisodiy izlanishlar bo‘yicha xizmatlar bozori;
qurilish materiallari, yarim fabrikatlar va konstruksiya bozorlari;
qurilish mashinalari, texnika, qurilish-montaj instmmentlari va qurilish texnologiyalari bozori.
Investitsion bozorning subyektlari sifatida esa quyidagi shaxslar qatnashishi mumkin:
qurilish mahsulotlari va montaj ishlari bo‘yicha faoliyat ko‘rsa- tuvchi tashkilot va firmalar;
loyiha va loyiha-qurilish firmalari;
ilmiy-izlanish tashkilotlari;
injenering firmalari;
qurilish texnikasini ishlab chiqarish korxonalari, qurilish montaji bilan shug‘ullanuvchi korxonalar, nostandart texnikalarni ta‘mirlash korxonalari.
Asosiy fond va ko‘chmas mulk bozori — investitsion xizmatlar bozori bilan bevosita bogiiq boiib, birinchi navbatda investitsion faoliyatning yakunlangan mahsulotlari bilan, kapital qo‘yilmalar va kapital qo‘yilmalarni shakllantiruvchi investitsiyalar va investitsion loyihalarga ajratilgan investitsion mablagiar bilan bogiiqdir.
Qimmatli qog‘ozlar bozori — fond bozoridan tashqari pul va mahsulot qimmatli qog‘ozlar, mahsulot fyuchers, optsion bozorlarini ham qamrab oladi.
Hozirgi iqtisodiy islohotlar sharoitida mamlakat milliy iqtisodiyo- tini modernizatsiyalash, mahsulot ishlab chiqarish sur’atini o‘stirish va mamlakatning eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan iqtisodiy siyosat iqtisodiyotdagi investitsion faollikni jonlantirishni talab qiladi. Shu nuqtayi nazardan amalga oshirilgan islohotlar natijasida keyingi yillarda iqtisodiyotdagi barqaror o‘sish jarayonlari kuzatildi va eksportga mahsulot ishlab chiqarish koiamining kengayishi hisobiga toiov balansming ijobiy saldosi natijasiga erishildi. Hukumatimiz tomonidan yaratilgan qulay investitsion muhit natijasida milliy iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalar tarkibida yuqori texnologiyalarga asoslangan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar koiami kengayib bordi. Shu- ningdek, mavjud investitsion resurs salohiyatimizga asoslangan holda ichlci investitsiyalarni jalb qilish sur’ati ham ortib bordi.
Ilbob. Investitsion faoliyatni moliyalashtirish
Investitsioai faoliyatmng moliyalashtirish manbalarining ahamiyati
Bozor sharoitida investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish yo‘nalishlari 0‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotni barqarorlashtirish korxonalar ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun bir qancha tadbirlar hamda investitsiya dasturlari va loyihalarini ishlab chiqilmoqda. Ho- zirgi paytda investitsiyalarning tashkil etish va moliyalashtirish inves- titsiya siyosatining quydagi yo‘nalishlariga asosan amalga oshiril- moqda:
tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish borasida aniq maqsadni ko‘zlab siyosat o‘tkazish, tovarlarni eksport qilishda xorij investitsiyalari uchun o‘z daromadlaridan foydalanishlarida birmuncha imtiyozlar tartibini joriy etish;
xorijiy investitsiyalari asosan kapital manbalarini Respublika iqtisodiyotiga jalb etish uchun huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy shart- sharoitlarini yanada takomillashtirish;
0‘zbekistonga jahon talablari darajasidagi texnikalar olib kela- digan iqtisodiyot tizimni rivojlantirishga yordam beradigan xorij in- vestitsiyalariga nisbatan ochiq eshiklar siyosati o‘tkazish.
Hozirgi sharoitda Respublikada investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish islohotlar strategiyasining muhim sharti bo‘lib qoldi. 0‘zbekiston Respublikasi bir qancha rivojlangan mamlakatlar bilan qo‘shma korxonalar barpo etmoqda. Hamkorlikda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va tovarlar ichki bozorni ta’minlamoqda va eksport qilinmoqda.
Ma’lumki, investitsiyalar budjet tomonidan yoki budjetdan tash- qari manbalar tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Budjet tomo- nidan investitsiyalarni moliyalashtirilishiga umumdavlat va mahalliy budjetlarning loyihalarni moliyalashtirish nazarda tutiladi.
Budjetdan tashqari manbalarga esa o‘z moliyaviy mablag‘lari, qarzga olgan mablag‘lari, jalb qilingan moliyaviy mablag‘lar, budjetdan tashqari fondlarning mablag‘lari va chet el investitsiyalari kiradi.
Hozirgi kunda o‘z mablag‘lari bilan loyihalarni moliyalashtirish jahon amaliyotida keng tarqalgan. 0‘z mablagiariga korxonaning foydasi, amortizatsiya ajratmalari, ichki xo‘jalik rezervlari va bosh- qalar kiradi. Korxona o‘z loyihalarini o‘zi moliyalashtiradi degani — bu korxona rivojlangan, moliyaviy mablag‘ yetarli korxona dega- nidir.
Xullas, ikki guruhdan markazlashgan, ya’ni budjetdan tashqari manbalarning hissasi hozirgi lcunda ortgani e’tirof qilinmoqda. Quyidagi 4-jadvalda investitsion resurslar tarkibi ko‘rib o‘tiladi.
5-MAVZU: MATERIALLAR HISOBI.
Reja
Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va
baholash
Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish va materiallarning kirimini buxgalteriyada hisobga olish
Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish
4. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish

Tayanch iboralar: xom-ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi kismlar, yoqilgi ,- kumir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari; extiyot qismlar - mashina va jixozlarni to‘zatishda, ishdan chiqdan kismlar

almashtirishda qo‘llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va kismlari; qurilish materiallari.
I. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash
Korxonalar o‘z ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdorida ishlab chiqarish zahiralariga ega bo‘lishi kerak Ishlab chiqarish zahiralari xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xom-ashyo, extiyot kismlar va boishchalar kiradi.
Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarish jarayonida katnashib, o‘z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‘zida tula utkazadi. Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, extiyot kismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi. Korxona umun zarur bo‘ladigan oborot mablag‘larining umumiy miqdori tegishli vazirliklar timonidan belgilanadi. Materiallarning xar bir turi bo‘yicha normativlarni korxonaning o‘zi mustaqil belgilaydi. Har bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonining go‘xtovsiz davom etib turishida belgilangan normativlarga rioya qilish maqsadga muvofiq tsisoblanadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning okilona sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlarning salmogini minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni to‘g‘ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat iqtisodiyotini gullab yashnashida, axolining moddiy farovonligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:
Ishlab chiqarish zahiralari xarakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida tegishli
xujjatlarda rasmiylashtirish;
Ishlab chiqarish zahiralarining to‘g‘ri saklanishi ustidan nazorat olib borish;
Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to‘g‘ri sarflanishi hamda ularni
sarflash me’yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib borish;
Mahsulot tannarxini Hisoblashishda sarflangan materiallarni kalkulyatsiya ob’ektlari
o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash.
Korxonada ishlab chiqarish zahiralarini Hisobga olishni engillashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida ularni turkumlash maqsadga muvofiq Hisoblanadi.
Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning shchtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi guruxlarga bo‘linadi:
Xom-ashyo - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolaridir. Masalan,
paxta, ruda va boshqalar;
Materiallar - xom-ashyoga ta’sir etish uchun qo‘llaniladigan va mahsulotga ma’lum
iste’mol xususiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir. Ular ishlab chshcharilayotgan
mahsulotning asosini tashkil etadi, ya’ni gazlama, charm, metall va xokazolar;

Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi kismlar - ma’lum darajada

ishlov boskichidan utgan, lekin xali pirovard mahsulot darajasiga etkazilma
mahsulotlar;
Yoqilgi - kumir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari;
Extiyot qismlar - mashina va jixozlarni to‘zatishda, ishdan chiqdan kismlar
almashtirishda qo‘llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va kismlari;
Qurilish materiallari - bevosita kurilish va montaj ishlari jarayonida, kurilish
kismlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning alohida konstruktsiya va kurilmalarni
kutarishda va kurib tugatishda foydalaniladi. Ularga kurilish uchun zarur bo‘ladigan yog‘och,
taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi;
Idish va idish materiallari - turli material va mahsulotlarni urash, joylashtirish
tashish hamda saklashda ishlatiladigan buyumlardir. Ularga yogoch, karton, metalldan
yasalgan, shisha va bonqa idishlar kiradi;
Inventar va xo‘jalik anjomlari - ushbu guruxga korxona xo‘jalik faoliyatida
ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi.
Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar - korxona balansida turgan
kayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, kayta ishlash
uchun o‘zga korxonaga berilgan o‘simlikchilik chorvachilik hamda urmon xo‘jaligi
mahsulotlari kiradi;
Boshqa materiallar - yukoridagi satrlarda ko‘rsatib utilmagan boshqa materiallar
kiradi. Ularga chiqitlar, to‘zatilmaydigan braklar, metallom va boshqalar misol bo‘ladi.
Mol-mulk inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga kiritilishi uchun quyidagi mezonlarga javob berishi lozim:
xizmat muddati bir yildan oshmagan;
xizmat muddatidan kat’i nazar bir birlik (komplekt) uchun O‘zbekiston Respublikasida belgilangan (xarid qilish paytida) eng kam ish haqining ellik baravarigacha miqdorda qiymatga ega bo‘lgan buyumlar. Rahbar hisobot yilida ularni inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibida hisobga olish uchun buyumlar qiymatining kamrok chegarasini belgilashga haqli.
Xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
maxsus asbob-uskunalar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumli va ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun muljallangan, maksadli asbob va moslamalar);
maxsus va sanitariya kiyimi, maxsus poyabzal;
kurpa-tushaklar;
yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga kuyiladigan asboblar va xokazolar
oshxona inventari, shuningdek dasturxon va sochiqlar;
barpo etish xarajatlari kurilish-montaj ishlarining tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (titulsiz) inshootlar, moslamalar va kurilmalar;
foydalanish muddati bir yildan oshmaydigan almashtiriladigan uskunalar;
ovlash kurollari (turlar, matraplar, trallar va xokazo).
Korxona ularning vazifasi va moliya-xo‘jalik faoliyatidagi urniga bog‘liq xolda inventar, asboblar va xo‘jalik anjomlarini hisobga olish uchun hisobvaraqlarni mustak ochish huquqiga ega. Topshirish paytida inventar va xo‘jalik anjomlarining kiyma tulaligicha ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga kiritiladi.
Materiallarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega xisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-sonli BXMSga asoslangan bo‘lishi lozim. Ushbu standartga muvofiq materiallar eng kam bahoda ya’ni tannarxi bo‘yicha yoki sof sotish qiymatida Hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining extiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning biri bulib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo‘yicha yoki sotishning sof qiymati.
«Tovar-moddiy zaxdralar» nomli 4-son BXMSga asosan tovar moddiy zaxiralarning tan narxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-moddiy zaxiralarni manzilga etkazib berish xdmda tegishli xolatga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o‘z ichiga oladi.
Materiallarni sotib olish xarajatlari sotib olish qiymatini, import bojlari va
yigimlarni, mahsulotni sertifikatsiya qilish xarajatlarini, ta’minot, vositachi
tashkilotlarga tulangan komission to‘lovlarni, soliqdarni (keyinchalik Hisob-kitob
tarzida), shuningdek transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat va zaxiralarni sotib olish
bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Savdo diskontlari,
siylovlari va shunga uxshash boshqa chegirmalar materiallarni sotib olish xarajatlarini
belgilashda amalga oshiriladi. Boshqa xarajatlar, agar ular materiallarni manziliga
ekazish paytida paydo bo‘lgan takdirdagina tovar-moddiy zaxiralarning tannarxiga
kiritiladi. Masalan, ishlab chiqdrish bilan bog‘liq bulmagan qo‘shimcha xarajatlar yoki-muayan mijozlar uchun mahsulot ishlab chiqarish sarflarini materiallar klimata bo‘yicha xarajatlarga kiritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin.
Materiallarning har bir turini tayyorlash, haqikiy tannarxini Hisoblashish ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik xollarda moddiy boyliklar joriy Hisobda - o‘rtacha sotib olinish bahosi, reja tannarxi bo‘yicha va boshqa baxrlarda baholanadi. Materiallarning haqikiy tannarxi bilan o‘rtacha sotib olinish bahosi yoki reja tannarxi o‘rtasidagi fark ularning guruo‘lari bo‘yicha alohida Hisobvaraqlarda xisobga olinadi. Amaliyotda kompyuterlarning keng kullanilishi material zahiralari har bir turining haqikiy tannarxini xo‘isoblash imkoniyatini yaratadi.
Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqikiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning tsuyidagi usullarini qullash bilan amalga rmshrish mumkin:
O‘rtacha tannarx bo‘yicha yoki AVESO usuli;
O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum-birinchi xarajat, FIFO usuli;
O‘rtacha chamalangan baxrlar bo‘yicha, oxirgi tushum-oxirgi xarajat,LIFO usuli.
AUESO usuli materiallarning o‘rtacha narxlariga asoslangan. Bu usul bo‘yicha xar bir birlikning klymati davr boshlarida uxshash birliklarning o‘rtacha ulchanadigan qiymatidan va davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan uxshash birliklar qiymatidan belgilanadi. O‘rtacha qiymat davriy asosda yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo‘lgan vaziyatga ko‘ra, xar bir qo‘shimcha etkazib berish davomida xdeoblanishi mumkin.
FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi bo‘yicha baholanadi, sungra ikkinchi partiya bahosi bo‘yicha va ho.kazo. FIFO usulida xomashyo materiallar va tovarlar kelib tushish tartibi bo‘yicha baholanadi. Bu shundan dalolat fyadiki, materiallar tannarxining qismi sifatida nisbati oldingi bahoda xaqikatda ushbu materiallar yukori yoki past narxda sotib olinganligidan katiy nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy baxo‘osini aks ettiradi. Inflyatsiya davrida FIFO usulidan qullanilsa, sof foydaning eng yuqori darajasiga erishiladi.
LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo‘yicha
bo‘ladi, sungra avvalgi partiya va xokazo. Zaxirada kolgan materiallar qiymati hisobot
larining oxirida birinchi sotib olingan material tannarxi bo‘yicha hisoblanadi. LIFO
usulidan foydalanish inflyatsiya davrida eng past foydani, deflyatsiya, ya’ni narxlarning
pasayishi vaqtida eng yukori foydani keltiradi.
Bir kancha mamlakatlarning soliq konunchiligida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida bu usulni qo‘llash takiklanadi. Chunki bu usulda korxona foydasidan to‘lanadigan soliqni hisoblashish bazasi kamayib ketadi.

Misol «Bobur»	kompaniyasida yil davomida quyidagi materiallar sotib olindi:
Sotib olish sanasi	Miqdori	Bir birlik materialning qiymati, sum	Jami qiymat, mt sum
10 mart	1000	600	600
28 may	1700	800	1360
9 noyabr	1500	900	1350
Jami	4200		3310
Yil davomida 2800 sumlik material sarflandi va omborda 1400 sumlik material qoldi. FIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz:
Materiallar sarfi	Miqdori	Bir birlik materialning qiymati, sum	Jami qiymat, min sum
1 -partiya	1000	600	600
2-partiya	1700	800	1360
3-partiya	100	900	900
Jami sarflandi	2800		2860
Ombordagi qoldiq	1400	900	1260

LIFO	usuli bo‘yicha	materiallarni baholaymiz:
Materiallar sarfi	Miqdori	Bir birlik	Jami qiymat
		materialning	sum
		qiymati, sum
1 -partiya	1500	900	1350
2-partiya	1300	800	1040
3-partiya	-	-	-
Jami sarflandi	2800		2390
Ombordagi qoldiq	400	800	320
	1000	600	600
Jami qoldik	1400		920

AVESO		usuli bo‘yicha		materiallarni baholaimiz:
Materiallar sarfi			Miqdori			Bir birlik materialning qiymati, sum	Jami		qiymat, mint sum
1 -partiya			1000			600			600
2-partiya			1700			800			1360
3-partiya			100			900			900
Jami sarflandi			2800			788.8			2207
Ombordagi qoldik			1400			788.8			1103

Eslatma. Material birligining o‘rtacha qiymati AUESO usulida quyidagi aniqlanadi: (3310/4200)=788.8 sum.

Yukorida keltirilgan usullardan foydalanib sarflangan material tannarxi hamda yil oxirida zaxiralarga taksimlanadigan xarajatlarni aniqlash lozim:
FIFO usuli bo‘yicha:
Sotishdan olingan daromad 3250
Jami material tannarxi 3310
Hisobot davri oxirida material qoldigi 1260 Sarflangan material tannarxi 2050 Yalpi foyda 1200 LIFO usuli bo‘yicha:
sotishdan olingan daromad 3250 jami material tannarxi 3310 xisobot davri oxirida material qoldigi 920
carfyaangan material tannarxi 2390
Yalpi foyda 860
AVESOusulibo‘yicha:
Sotishdan olingan daromad 3250
Jami material tannarxi 3310
Xisobot davri oxirida material qoldigi 1103
Sarflangan material tannarxi 2207
Yalpi foyda 1043
Yukoridagi jadvallardan kurinib turibdiki, materiallarni baholashning turli usullarini qo‘llash sharoitida korxonaning yalpi foydasi turlicha bo‘ladi.
LIFO usuli «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi Hisobot»ni tuzish uchun ko‘prok Mybga javob beradi. Ammo amaldagi bashxoning oshishi yoki pasayishi sharoitida ishlab yakarish zahiralari qiymatini joriy balansda baxrlash uchun unchalik maqsadga muvofiq va uning O‘zbekistonda kullanilishiga ruxsat berilmagan.
Balans tuzishda FIFO usulini qo‘llash maqsadga muvofivdir, chunki ishlab chiqarish zahiralari qiymati Hisobot davri' oxirida joriy bahoga yakinrok bo‘ladi va korxona «aktivlarini aniq aks ettiradi.

Materiallar harakatini xujjatlarda rasmiylashtirish

Materiallar xarakati bilan bog‘lik muomalalarni o‘z vaqtida xujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallar-imng o‘z vaqtida keltirilishini ta’minot bo‘limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo‘limi mol etkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining baja-rilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo‘yicha e’tirozlar va da’vo quyish, korxonaga o‘z vaqtida etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Mol etkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazoratolib borish ishlab chiqarishni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida davom etishini ta’minlaydi.
Mol etkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob xujjatlari, eng avnalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, sungra o‘z vaqtida ruyxatatga olinadi. Shundan sung bu xujjatlar korxonaning ta’minot bo‘limiga topshiriladi. Har bir schyot bo‘yicha uning tulanishi yoki tulanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol etkazib beruvchilar tula amal kilgan bo‘lsa, schyotni to‘lashga rozilik Lsriladi. to‘lanishi lozim bo‘lgan schyot va boshqa hisob-kitob xujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma xujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O‘z vaqtida yuborilmagan materiallar to‘g‘risida imbor mudiri korxonaning ta’minot bo‘limiga tegishli chora ko‘rilishi uchun xabar beradi.
Korxona ishonchnomaning ikki - M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shakld foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varakasining kunga kismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga o‘ kuyishga xojat kolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bn oladigan xollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnomg maxsus daftarda ruyxatdan o‘tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalt tomonidan muxrlangan holda beriladi, sungra u M-26 shaklidagi maxsus daftarga yu qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani od xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan krldirmasdan unga yuklatil vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risid. xujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilash muddati utib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar bo‘yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar mol etkazib beruvchining xujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi shaklidagi kirim orderi to‘zadi. Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor kartalari qullaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki rejalashtirish bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu tsex yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko‘rsatiladi. Cheklangan me’yor tsex yor uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu tsex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborgao‘ ikkinchisi esa tsexga beriladi. Materiallar berilgandan sung limit kartasining nusxasiga imzo qo‘yadi, tsex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi.
Omborchi xar bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldigini hisoblab
chiqadi. Limit etmagan tavdirda limitdan tashkari materiallar xarajati talabnoma bilan
rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tarika belgila
lanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar qilish-
imkonini beradi. Limit kartalarining kullanilishi xujjatlar sonini kamaytiradi yoki ularni kayta ishlashni engillashtiradi. Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir tsexdan ikkinchi tsexga berilganida hamda chiqindilar omborga
qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Ombor xodimi
lariga materiallarni boshqa xujjatlar bo‘yicha hamda turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar
asosida berish takiklanadi.

2. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish

Korxona omborida materiallarning but saklanishini tashkil etish ularni tugri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xujaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar kuyiladi. Korxona omborida materiallarni hisobga olish ning to‘g‘ri tashkil qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ruyxati (registrining turiga, mivdoriga, foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ,ularning o‘zaro solish-
tirishiga bog‘liq Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak chunki xilma-xil griallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda saklashni qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar shkaf va yashiklar bilan jixrzlanishi lozim. Materiallarning xar biriga ularning nomi, maklatura rakami, navi, ulchami, ulchov birligi ko‘rsatilgan yorlik yozilib, saklash
1nga yopishtirib kuyiladi. Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda tnishi lozim. Bu omborlar yonginga karshi kurilmalar bilan jixozlangan bo‘lishi shart.
IK xdvoda saklanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona xovlisida maxsus ajratilgan, INgarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh- tarozi, o‘lchov idishlari va boshqa shunga uxshash zarur moslamalar bilan ta’minlangan yaishi shart. Ombor mudiri moddiy ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saklanayotgan Imma materiallar xarakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish, boshka lavozimlarga o‘tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan mishilgan xrlda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning tula ishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi. Uni ishdan bushatish aniqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizatsiyasi utkazilib, javobgarligi ostidagi mod-diy boyliklar boshka shaxsga o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. Ombor da materiallarning qoldiklari to‘g‘risida to‘liq malumot olish maqsadida ularni aloxdda turlari, navlari, razmeri va nomenklatura rakdmlari bo‘yicha hisobga olish zarur. buxgalteriya hisobini tashkil kilishda materiallar bo‘yicha analitik hisobni to‘g‘ri orntish muhim. Shu sababli ular xrzirgi paytda uch xil usul bo‘yicha yuritiladi:
Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda;
Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda;
Operativ-buxgalterlik (qoldik) usuli.
Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqdash muhim dir. Xalkaro buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha materiallarni joriy hisobda Hisob-I olishda ularning haqikiy qiymatini bilish juda muhim. Xalkaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va krplanadigan transport tariflari, yuklarning sugurta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yigimlarining «alum tartibda koplanishi va uni tomonlar krplanishini belgilash zarur.
Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi. Buning uchun materiallarning xar bir turiga yoki nomenklatura rakamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaklar ochiladi. Ular material xarakati bilan bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan boshlangich xujjatlar asosida tuldiriladi va xdr bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material krldigi aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqikiy qoldigi meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o‘rtadagi farkdan taminot bo‘limi xodimlari xabardor qilinadi. Kirim va chiqim opera­tsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlangich xujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.
Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yorda-mida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda material-iarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning xarakati bo‘yicha omborda rasmiy­lashtirilgan boshlangich xujjatlardagi malumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlangich xujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varakalarining nazorat» bo‘limida imzo bilan tasdiklanadi. hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan takkoslanadi. Buning uchun esa xar bir ombor bo‘yicha qoldik vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldigi yoziladi va u pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldigining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar xarakati bo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost malumotlari bilan solishtiryladi. Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobining to‘g‘rili-gidan dalolat beradi.
Materiallarning kirimini buxgalteriyada hisobga olish
Korxona buxgalteriyasida moddiy boyliklarning kirim-chiqimlari xususidagi barch birlamchi xujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbir-larning konunga to‘g‘ri kelish-kelmasligi tekshiriladi. Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to‘lov xujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa xujjatlar bilan solish­tiriladi. Noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan xujjatlar kayta kurib chiqish uchun kaytariladi.
Buxgalteriyada tekshirishdan utkazilgan xujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko‘paytirilib, xujjat bo‘yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim xujjatlari omborlar, jamlama hisobvaraqlar bo‘yicha guruxlarga ajratiladi, bu guruxlar esa hisob narxi bo‘yicha kichik guruxlarga bo‘linadi. Bu xujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamgarun kaydnomasiga yozib kuyiladi.
Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi hisobvaraqlardan foydalanish mumkin:
1010-«Xom-ashyo va materiallar»
1020-«Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi kismlar» 1030-«yokilgi»
1040-«Extiyot kismlar»
1050-«Qurilish mollari»
1060-«Idish va idish materiallari»
1070-«Boshqa tomonga kayta ishlash uchun berilgan materiallar» 1080-«Inventar va xo‘jalik anjomlari»1
1090-«Boshqa materiallar».
Ushbu hisobvaraqlarning debetida ishlab chiqarish zahiralarining ko‘payishi, kredi tida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maksadlar uchun sarflanishi aks ettiriladi. Yukorida sanab utilgan hisobvaraqlar aktiv hisoblanib, ularning debetidagi qoldi hisobot davri boshidagi materiallar qoldigini aks ettiradi.
Mol etkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida omborga materiallarning qabul qilinishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi:
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
K-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
Qabul qilish vaqtida materiallarning kamomadi yoki etishmasligi aniqlansa, u xolda materialning sotib olinish bahosiga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 4860-«Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar»
K-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
Agarda korxonaga keltirilgan materiallar mol etkazib beruvchilar xujjatlarid ko‘rsatilganidan ortik bo‘lsa, u holda ko‘p chiqkan material qiymatiga tegishli materia, schyotlari debetlanib, 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar hisobvarag‘i kreditlanadi. Sotib olingan materiallar bo‘yicha mol etkazib beruvchilar schyotining tulanishig ko‘idagicha provodka beriladi:
D-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
K-t 5110-«hisob-kytob schyoti».
Korxonaning o‘zida tayyorlangan va omborga qabul qilingan materiallarning haqiki tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi:
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
K-t 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish».
Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish
Materiallar mol etkazib beruvchilardan sotib olinganida ko‘p xollarda ularni sotib olish xamda tayyorlash bilan bog‘liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish” hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraqning debetida 6010, 2310, 2010, hisobsobvarakdarning kreditlari bo‘yicha materiallarning sotib olish qiymati olinadi. Shuningdek bu erda materiallar bilan bog‘lik transport tayyorlov xarajati ifodalanadi. Bu hisobvaraqning kredit tomonida 1010-1090-hisoyuvarag‘i bo‘yicha haqikatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisobi olib boriladi..
Boshlang‘ich narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash orasidagi fark 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisoyuvarag‘iga har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisoyuvarag‘ining I yig‘ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa extiyojlarga sarflangan material-Qiymatiga mutanosib taksimlanib, xarajatlar hisoyuvarag‘iga ko‘chiriladi. Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» xisobvarag‘i debetidagi qoldiq hali kelib tushmagan yuldagi materiallar qiymatini ifodalaydi. Matsriallarning haqikiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham |Kularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo‘yicha tegishli varaqlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo‘yicha transport-tayyorlov (shtsglari summasi va foizini hisoblab chiqaradi.
Bu narsa xisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqdab hisobdan chiqarish uchun zarur.
Sarflangan materiallar kaysi hisobvaraqlarga o‘tkazilgan bo‘lsa, transport-tayyorlov xarajatlari summasi ham shu hisobvaraqlarga yoziladi. Xakikiy tannarxning rejadan ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu erda fark shundaki, tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo‘lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport xarajatlariga uxshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan summa esa uni yyshradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi.
Quyidagi jadvalda «A» korxona bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasini hisoblab topish misoli keltirilgan:

Ko‘rsatkichlar	Materiallarni baholash
	Shartnoma bahoda	Hakiqiy tannarxda
Oy boshiga qoldik	10000	15000
Oy davomidagi kirim	50000	60000
Jami tushum (1+2)	60000	75000
Transport-tayyorlov xarajatlari: I summada: foizda:	15000 25	75000-60000 (15000*100)/60000
Xisobot oyida sarflandi	40000	45000
Oy oxiriga qoldik	20000	30000

3. Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish
Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maksadlar tufayli ombordan chiqib ketiishi mumkin:
ishlab chiqarishga sarflanganida;
ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa xollarda.
Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagicha buxgalteriya
provodkasi beriladi:
D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va xokazo)
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar».
Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarip sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bush jurnal-order, boshqa maksadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal yoziladi. Moddiy boyliklardan to‘g‘ri foydalanish maqsadida xar bir korxona bulmagan materiallarning bor-yukligini tekshirib ko‘rishi lozim. Agarda kor keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumk
Masalan, korxonada haqikiy qiymati 20000 sumlik ortiqcha material 1 aniqlandi va korxona uni 30000 sumga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga x) Quyidagicha provodka beriladi:
♦ materialning haqikiy qiymati hisobdan chiqarildi.
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 20000 sum
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 20000 sum.
♦ materialning sotish qiymati aks ettirildi:
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 30000 sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 sum. KDS Hisoblandi 4000 sum;
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi»-4000
K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 4000 sum.
♦ ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 sum;
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 6000 sum
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan fs
6000 sum.
Xarid qilingan materiallar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish
Xom-ashyo va materiallar qabul kilgan korxonalar ularning qiymatini mol beruvchilarga qo‘shilgan qiymat solig‘i (KDS) bilan birgalikda tulaydi. Mol beruvchi korxona olingan tushumdan KQSni byudjetga tulaydi.
qo‘ushilgan qiymat solig‘i (tovarlarni sotish, ishlar bajarish va xizm ko‘rsatish jarayonida yangi xrsil qilingan qiymatga asoslangan xrlda sof daromadnsh qismini byudjet daromadiga olib kuyishning bir shaklidir. 20 foizlik undiriladi.
KQS ikki xil usulda hisoblanadi:
1) qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi belgilangan stavkalar asosida quyidagicha formula bo‘yicha aniqlanadi:
Bunda: S - iste’molchilardan undiriladigan soliq summasi;
S - soliqqa tortiladigan oborot;
SS —qushilgan qiymat solig‘i stavkasi.
2) Tovar (ish, xizmat)lar qo‘shilgan qiymat solig‘ini o‘z ichiga olgan narxla
tariflar bo‘yicha sotilganida — soliq quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
SKks = Tk*SS/(SS+100); (2)
bunda: Tk — qo‘shilgan qiymat solig‘i ham hisobga olingan tovar (ish, xizmat qiymati.

1«Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xal- qimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi». 0‘zbeldston Respublikasi Pre- zidenti I.A. Karimovning 2010-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivoj- lantirish yakunlari va 2011-yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga baishlangan 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’- ruzasi. Xalq so‘zi, 2011-yil 22-yanvar, Nel6 (5183).