Reja: Ikkinchi jaxon urushining yakunlari

1919-yil/27-noyabrda 
Parij 
yaqinidagi 
Neyi-syilr-Sen
shaharchasida imzolandi. Unda Bolgariya qurolli kuchlari soni 20 mkig kishi bilan
chegaralangan, hududining katta qismi Yygoslaviya, Gretsiya va Ruminiya foydasiga olib
qo`yilgan edi. Bolgariyaga tovon to`lash majburiyati ham yilklatilgandi.
1920-yil 4-iyilnda 
Versal saroyining Trianon zalida Vengriya bilan shartnoma imzolandi. Unga
ko`ra, Vengriya 35 mingdan ortiq askarga ega bo`lmasligi lozim edi. Ayni paytda tovon
to`lashi ko`zda tutilgandi. Xorvatiya, Bachka va Banatning g`arbiy qismi — Yilgoslaviyaga,
Transilvaniya va Banatning sharqiy qismi— Ruminiyaga, Slovakiya va Karpatorti Ukrainasi—
Chexoslovakiyaga berildi.
Parij yaqinidagi Sevr shaharchasida 
1920-yil 10-avgustda 
g`olib davlatlar Turkiya bilan
tinchlik shartnomasini imzoladilar. Unga ko`ra, Turkiya o`ziga qaram hududlarning 80 foizini
qo`ldan berdi (Falastin, Transiordaniya, Iroq, Suriya, Livan va h. k.). Qora dengizdagi
bo`g`ozlar harbiy kuchlardan xoli qilindi, Qora dengizdan uzoq davlatlar undan o`z harbiy
kemalarini bemalol o`tkazish huquqini qo`lga kiritdilar. Turkiya hududi Kichik Osiyo yarim
oroli va Istanbul (Konstantinopol) shahrini o`z ichiga olgan Yevropadagi ozgina hudud bilan
cheklangan edi. Turkiyada yarim mustamlaka tuzumi o`rnatildi.
Birinchi jahon urushi tugaganidan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning yangi muvozanatini
qayd etgan Versal shartnomalar tartibi shu tariqa shakllandi. Bu tartibning ichida chuqur
ziddiyatlar mavjud bo`lib, keyinchalik ular jahon iqtisodiy inqirozlarida, g`olib va mag`lub
davlatlar o`rtasidagi nizolarda namoyon bo`ldi.
Urushdan keyingi ziddiyatlar
Shartnomalarning talonchilarcha shartlari mehnatkashlarning yelkasiga og`ir yilk bo`lib
tushdi. Bu esa ayniqsa Germaniyada qasd olish kayfiyatining yoyilishiga sabab bo`ldi.
Germaniya vayron bo`lmagan, u asosan o`zining harbiy-sanoat imkoniyatlarini saqlab
qolgan, mamlakat yaxlitligi buzilmagan, hududida bosqinchi qo`shinlar yo`q edi. Germaniya
Versal shartnomasini bekor qilish uchun qulay paytni poylardi. Hatto qurolli nizo evaziga
bo`lsa-da, uning moddalarini qayta ko`rib chiqishga erishish niyatida edi. Gitler keyinchalik
aholining katta qismini o`zining ahmoqona g`oyalari bayrog`i ostida birlashtirgani ham bejiz
emas.
Avstro-Vengriya imperiyasi ko`plab mayda davlatlarga bo`linib ketdi. Davlatlar chegarasida
vujudga kelgan boj to`siqlari Yevropa tijoratini izdan chiqardi, xom ashyo manbalarini ishlab
chiqarish mintaqalaridan, ishlab chiqaruvchilarni bozorlardan ajratib qo`ydi. Bu esa yangi
ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Ziddiyatlar dushmanlikka aylanib, tinchlik shartnomalari
tufayli yilzaga kelgan nizolarning yanada kuchayishiga sabab bo`ldi.
Urush paytida ittifoqchi bo`lgan davlatlar o`rtasida murosasiz ziddiyatlar mavjud edi. Eng
asosiysi Angliya va Fransiya o`rtasidagi raqobat bo`lib, ularning har biri Yevropa qit'asida
gegemonlikka intilardi. Fransiya tuzoqqa tushib qolgan, uning taqdiri Angliyaning

---

xayrixohligiga bog`liq bo`lib qolgandi. Angliya bundan keyin uning tarixiy taqdirini belgilay
olar edi. Fransiyaning ziddiyatli xalqaro ahvoli ichki hayotiga ham ta'sir ko`rsatgan, o`tkir
ijtimoiy va siyosiy nizo butun mamlakatda keskin vaziyatni vujudga keltirgan edi. Buning
ustiga AQSh Germaniya harbiysanoat majmuasini qayta tiklashga katta mablag`lar sarflab,
Fransiyaning sharqiy chegaralarida yangi harbiy devning paydo bo`lishiga, uning hayot-
mamot 
dusnmani 
arvohini 
qayta 
tiriltirishga 
ko`maklashayotgandi. 
Fransiya
shartnomalarning samaradorligi kafolatchisi deb hisoblanardi, ammo Angliya va AQSh
siyosati qarshisida bu vazifa uydirma, shartnomalar esa xomxayol bo`lib qoldi.
Rossiya Millatlar Ligasiga kiritilmagan va shartnomalarning tayyorlanishida ishtirok etmagan
edi. Ammo uning ishtirokisiz Yevropadagi tinchlik mustahkam bo`la olmasdi. Rossiyani
yakkalab qo`yishga urinish sovet davlati rahbariyatida o`ta ekstremist unsurlar
diktaturasining kuchayishiga, iqtisodiyotda va siyosatda biqiqlikka sabab bo`ldi. Rossiyaning
tashqi siyosatida urushlarning muqarrarligi haqidagi, jahon inqilobini tayyorlash va amalga
oshirishning zarurligi to`g`risidagi mafkuraviy nazariya hukmron bo`lib qoldi.