Reja: I. Kirish. Nariy haqida ma’lumot. II. Asosiy qism

Bariy haqida ma’lumotnoma jadvali

Umumiy ma’lumotlar
Nomi	Bariy
Formulasi	Ba
Raqami	56, VI-davr, II guruh
Atom xossalari
Atom massasi	137,327(7) m.a.b. (g/mol)
Elektron konfiguratsiyasi	[Xe] 6s^2
Atom radiusi	222 pm
Kimyoviy xossalari
Kovolent radiusi	189 pm
Ion radiusi	(+2) 134 pm
Elektromanfiyligi	0.89 (poling shkalasi bo’yicha)
Elektrod potensiali	-2,906 V
Oksidlanish darajasi	+2
Ionizatsiya energiyasi( birinchi electron)		502,5 kj/mol (5.21 eV)
Termodinamik xossalari
Zichligi (m.sh.)	3.5 g/mol
Erish harorati	728.85 ^oC, 1002 K
Qaynash harorati	1636.85 ^oC 1910 K
Erish issiqligi	7.66 kj/mol
Molyar issiqlik sig’imi	142 kj/mol
Molyar hajmi	39 mol/sm^3
Issiqlik o’tkazuvchanligi	(300K) 18,4 Vt/(m*K)
Struktura panjara shakli	Kubik, hajmiy markazlashgan
Panjara parametrlari	5.020 A
Bug’lanish issiqligi	142 kj/mol

Qo’llanilishi: Metall bariyni alyuminiy bilan qotishma shaklida asosan vakuumli asboblarda, gaz yutuvchi getter sifatida ishlatiladi. Sirkoniy bilan birgalikda bariy metallurgiyada, antikorrozion qo’shimcha sifatida metallar tarkibiga qo’shiladi. Bariy titanati esa keramik kondensatorlar tayyorlashda dielektrik sifatida, hamda, pyezoelektrik asboblar uchun ishchi material sifatida qo’llaniladi. Bariy ftoridni optika sohasida, linza va prizmalar tayyorlashda ishlatiladi. Pirotexnik vositalarga mushakbozlikda yashil rang hosil qilish uchun, bariy peroksidi qo’shiladi. Shuningdek, suvda erimaslik xossasiga ko’ra va odam organizmiga zararsizligi tufayli, bariy sulfat tibbiyotda oshqozon-ichak traktini rentgenoskopik tasvirini olishda qo’llaniladi.

Izotoplari. Tabiatda bariyning ¹³⁰Ba, ¹³²Ba, ¹³⁴Ba, ¹³⁵Ba, ¹³⁶Ba, ¹³⁷Ba, ¹³⁸Ba ko’rinishidagi yeti xil barqaror izotopi mavjud. Ular ichida ¹³⁸Ba eng keng tarqalgan bo’lib, tabiatdagi umumiy bariy miqdorining 71,66% ulushini tashkil qiladi. Shuningdek, bariyning uran, toriy va plutoniyning radioaktiv parchalanishi natijasida paydo bo’ladigan radioaktiv izotoplari ham ma’lum. Radioaktiv bariy izotoplari ichida nisbatan barqarori ¹⁴⁰Ba bo’lib, uning yarim yemirilish davri 12,7 sutkani tashkil qiladi.

Izatop	Atom massasi (m.a.b.)	Yemirilish jarayoni	Yarim yemirilish davri	Yadroviy spini
^130Ba	129,9063208	Qo’shaloq yemirilish	1.6(±1,1)*10^21 yil	0+
^132Ba	131,9050613	-	Barqaror	0+
^134Ba	133,19045084	-	Barqaror	0+
^135Ba	134,9056886	-	Barqaror	3/2+
^136Ba	135,9045759	-	Barqaror	0+
^137Ba	136,9058274	-	Barqaror	3/2+
^138Ba	137,9052472	-	Barqaror	0+
^140Ba	139,910605	ẞ^-	12,752 kun	0+
^141Ba	140,914411(9)	ẞ^-	18,27 daqiqa	3/2-
^142Ba	141,916453(7)	ẞ^-	10,6 daqiqa	0+

Asosiy qism:

BARIYNING BIRIKMALARI

Bariy birikmalari – barit BaSO₄ va viterit BaSO₄ sanoat ahamiyatiga ega. Bariy BaO bilan alyuminiyni birga qizdirish yoki BaN ni parchalash yoki suyuqlangan VaS12 ni elektroliz qilish yo’li bilan olinadi. Bariyning zichligi 3760 kg/m³, mineralogik shkala bo’yicha qattiqligi 1,25, Moos shkalasi bo’yicha 2, suyuqlanish temperaturasi 727^o, qaynash temperaturasi 1637^o. Bariy qo’rg’oshindan qattiqroq, ruxdan yumshoqroq. Bariy ishqoriy-yer metall, kimyoviy xossalari jihatdan kalsiy bilan stronsiyga o’xshaydi, lekin ularga nisbatan faolroq. Havoda tez oksidlanadi, qizdirilganda oson alangalanadi. Suvni shiddat bilan parchalab, bariy gidroksid hosil qiladi.

Ba + 2H₂O = Ba(OH)₂ + H₂

Bariy oksid-BaO rangsiz kristall modda bo’lib, havoda bariy qizdirib, BaO₂ olinadi, bu modda esa 700^o da O₂ ga ajraladi.Bariy kimyoviy juda faol bo’lganidan kerosin qatlami ostida saqlanadi. Galogenlar va oltingugurt bilan birikib, galogenidlar va sulfid – BaS, vadorod bilan birikib, gidrit – BaN₂ hosil qiladi. BaN₂ suv va kislotalar ta’sirida tez parchalanadi. Odatda ishlatiladigan Bariy tuzlaridan bariy xlorid va boshqa galogenidlar, bariy nitrat Ba(NO₃)₂, bariy sulfid BaS, bariy xlorat suvda yaxshi eriydi, bariy sulfat BaSO₄, bariy korbonat BaCO₃ va bariy xromat qiyin eriydi. Bariy ko’p qotishmalar tarkibiga kiradi. Ba- Ni qotishmasi radiolampalarda ishlatiladi, Ba- R qotishmasidan bosmaxona harflari tayyorlanadi. Ba’zi qotishmalar vakuumda gaz yutuvchi sifatida, yadro texnikasida u-nurlardan saqlovchi materiallar sifatida qo’llaniladi. Bariyning Ba(OH)₂, BaS12, Ba(NO₃)₂ birikmalari kimyoviy lab.da, BaCl₂ qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, BaSO₄ xrustall shisha va oq bo’yoq ishlab chiqarishda, Ba(NO₃)₂ yashil olov chiqarishda ishlatiladi.

Bariy oksid kuchli asos xossasiga ega. U tosh tuzi kabi kristall tuzilishda bo’ladi. Bariy oksid ekzotermik modda ( ∆ H² = -558,1 kj*mol^-1). Uning suyuqlanish temperaturasi 1920^oC ga teng. Bariy oksid bariy karbonat yoki briy nitratni qizdirish yo’li bilan hosil qilinadi.

Texnikada bariy oksid olish uchun ko’pincha karbonat ko’mir bilan birga qizdiriladi:

Ba₂CO₃ + C = BaO + 2CO

Bariy oksid oq kukun modda, u,asosan, bariy gidriksid va bariy peroksid olishda ishlatiladi. Bariy oksid havoda qizdirilsa, kislorod bilan birikib bariy peroksid BaO₂ hosil qiladi :

2BaO + O₂ = 3BaO₂ + 159,1 kj*mol^-1

Bariy peroksid bilan magniy kukunidan tayyorlangan aralashma termitni yondirishga yonilg’i sifatida ishlatiladi.

Bariy oksid suvi bilan aralashtirilsa bariy gidroksid Ba(OH)₂ xosil bo’ladi. Bariy gidroksid ham huddi stronsiy gidroksid kabi qand sanoatida ishlatiladi.

Bariy gidroksid odatdagi sharoitda Ba(OH)₂ * 8H₂O holida kristallanadi. Bariy gidroksidning to’yingan eritmasi Barit suvi deb ataladi. U kuchli ishqor. Bariy sulfid litopon nomli oq bo’yoq olishda ishlatiladi:

BaS + ZnSO₄ → BaSO₄ + ZnS ( Litopon )

Litoponni xuddi qo’rg’oshin oq bo’yoq kabi olif moyga qorib ishlatiladi. Litopon vaqt o’tishi bilan qorayib ketmaydi, chunki u havodagi H₂S bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Bariy tuzlari hosil qilish uchun homashyo sifatida bariy sulfat va bariy karbonatdan foydalaniladi.

Masalan, bariy xlorid olish uchun BaSO₄ va CaCl₂ ishtirokida ko’mir bilan qaytariladi:

BaSO₄ + 4C + CaCl₂ → BaCl₂ + 4CO + CaS

Bariy xlorid BaCl₂ * 2H₂O suvda yaxshi (0^o C da 100g suvda 59g) eriydi. Bariy bromid va bariy yodid ham suvda yaxshi eriydi (0^o da 100g suvda 98g BaBr₂ va 170g BaI₂). Ular har ikki molekula suv bilan birga kristallanadi.

Lekin bariy ftorid suvsiz kristallanadi (BaF₂ xolida). U suvda kam (10^oC da 100g suvda 0,17g BaF₂) eriydi.

Bariy sulfat suvda juda kam (20^oda 100g suvda 0,2mg) eriydi. Shuning uchun bariyning bor-yo’qligi SO₄^2- ionlari bilan va aksincha, sulfatlarning bor-yo’qligi Ba²⁺ ionlari bilan sinab ko’riladi.

BaSO₄ havoda o’zgarmaydi. Shuning uchun oq bo’yoq tayyorlashda ishlatiladi. U organik lok va bo’yoqlarga qo’shiladi, qog’oz tayyorlashda qo’llaniladi(qog’oz sirtini silliqlaydi). Bariy sulfat rentgennurlarini yutadi, shuning uchun oshqozon va ichaklarni roentgen nurlari bilan tekshirishda bemorga BaSO₄ dan tayyorlangan bo’tqa ichiriladi.



Bariy karbonat BaCO₃ tabiatda viterit holida uchraydi. Suvda oz (180^o C da 100g suvda 2 mg). HCl va HNO₃ larda yaxshi eriydi. Emal tayyorlashda ishlatiladi. Texnikada BaCO₃ ikki xil usulda olinadi:

1.BaSO₄ ga yuqori temperaturada cho’g’lantirilgan ko’mir ta’sir ettirib, hosil bo’lgan BaS va CO₂ ni suv ta’sirida kondensatlab hosil qilinadi:

BaSO₄ + C → BaS + CO₂

BaS + H₂O + CO₂ → BaCO₃ + H₂S

2.Kukun holatdagi BaSO₄ ga yuqori temperature va bosimda kaliy korbonat ta’sir ettirib, BaCO₃ olinadi:

BaSO₄ + K₂CO₃ → K₂SO₄ + BaCO₃

BaCO₃ juda termik barqaror bo’lib,yuqori temperaturada parchalanadi:

BaCO₃ → BaO + CO₂ ( 1400 ^oC )

Bariy karbonat karbonat kislota ta’sirida suvda oson eriydi:

BaCO₃ + H₂CO₃ → Ba(HCO₃)₂

Bariy karbid BaC₂ xuddi kalsiy karbid kabi olinadi va u bilan izomorf kristallar hosil qiladi.

Bariyning olinish usullari

Texnologiyasi: Bariy tarkibli birikmalarni qayta ishlash natijasida maxsus texnologiya qo’llanilib, ya’ni suyuq oyna hokerak tog’ jinslaridan depressor sifatida ishlatilib, flotasiya orqali barnitli boyitma erkin holda ajratib olinadi. Viterit BaSO₃ ning xloridli tuzlarini elektroliz qilish yo’li bilan bariy erkin ajratiladi. Toza bariy alyumotermiya usulida sof holda olinadi.

3BaO + 2Al → Al₂O₃ + 3Ba

Faol bo’lgani uchun kerosin ostida saqlanadi.

Olinishi: Bariy olishda asosiy xom-ashyo bu 80-95 % li barit konsentrati bo’lib, o’z navbatida, uni ham barit mineralini flotatsiyalash usuli bilan olinadi. Keyin esa bariy sulfatni koks yoki tabiiy gaz orqali tiklanadi.

BaSO₄ + 4C → BaS + 4CO

BaSO₄ + 2CH₄ → BaS + 2C + 4H₂O

Keyin esa qizdirish orqali sulfidni bariy gidroksid Ba(OH)₂ gacha gidrolizlanadi yoki CO₂ ta’sirida erimaydigan bariy karbonati BaCO₃ ga aylantiriladi. Keyin esa qizdirish yo’li bilan u bariy oksid- BaO ga aylantiriladi. Bunda Ba(OH)₂ ni 800 ^oC gacha; BaCO₃ ni esa 1000 ^oC gacha qizdirib talab etiladi.

Metall bariyni erigan holdagi suvsiz bariy xloridni elektrolizlash usuli bilan olinadi.

BaCl₂ → Ba + Cl

Bariyning fizik va kimyoviy xossalari

Bariy kumush kabi oq, yumshoq, yaltiroq metal. Bariy metali yonlari markazlashgan kub xolida kristallanadi. Bariy aktiv metallmaslar bilan reaksiyaga juda yaxshi kirishadi. U havoda tezda oksidlanadi. Vodorod, azot, uglerod, kremniy kabi passiv matallmaslar bilan esa faqat qizdirilganda reaksiyaga kirishadi. Bariy qizdirilganida juda ko’p metallar bilan birikib, intermetall birikmalar hosil qiladi.

Fizik xossalari. Bariy – kumush rangli oq metal. Keskin zarba ta’sirida qizib ketadi. Bariyning ikki xil allotropik shakli mavjud. Birinchisi ἀ-Bariy deyiladi va 375 ^oC haroratgacha barqaror chiqaydi xolos. Bariyning ikkinchi allotropik shakli ẞ-Bariy esa, undan yuqori darajalarda ham barqaror bo’la oladi. Moos shkalasi bo’yicha qattiqlik ko’rsatkichi 1.25 ga teng.

Metall bariyni havoda darhol kislorod bilan kirishib ketadi. Buni oldini olish uchun uni parafin qatlami ostida saqlanadi.

Kimyoviy xossalari. Bariy- Ishqoriy yer metali. Havoda u tezkor oksidlanib, bariy oksidi – BaO hamda, bariy nitrid Ba₃N₂ dan iborat aralashma hosil qiladi. Sal qizdirilishi bilanoq tezkor alangalanib ketadi. Suv bilan juda shiddatli reaksiyaga kirishadi va bariy gidroksidi Ba(OH)₂ hosil qiladi:

Ba + 2H₂O → Ba(OH)₂ + H₂ ↑

Bariyning aksariyat tuzlari suvda yaxshi erimaydi yoki umuman erimaydi. Lekin kalsiy sulfid (CaS) dan farqli ravishda, bariy sulfid BaS suvda yaxshi eriydi. Bariyning suvda eriydigan tuzlari orqali, eritmada oltingugurt kislotasining mavjudligini aniqlash mumkin,

Bariy galogenlar bilan yaxshi reaksiyaga kirishadi va galogenidlar hosil qiladi.

Vodorod bilan qizdirilganda bariy gidrid BaH₂ hosil qiladi va o’z navbatida u litiy gidrit LiH bilan qo’shilib, Li[BaH₃] kompleksi yuzaga keltiradi.

Bariy orqali ko’plab metallarning oksidi, galogenidi va sulfididan, metallning o’zini tiklab olish mumkin.

Biologik ahamiyati: Bariyning biologik ahamiyati yaxshi o’rganilmagan. Bu element inson hayot faoliyati uchun muhim bo’lgan mikroelementlar tarkibiga kirmaydi. Bariyning suvda eriydigan barcha tuzlari juda yuqori toksik moddalar bo’lib, ichakda keskin o’zgarishlarni keltirib chiqaradi va atiga bir necha soat ichida o’limga olib kelishi mumkin.

Bariy tuzlari bilan o’tkir zaharlanishda odam tanasida juda ko’p so’lak kelishi, jig’ildon qaynashi va og’izga ichkaridan achchiq suyuqlik chiqib kelishi kabi alomatlar kuzatiladi. Qorin sohasida kuchli og’riq turadi. Qayt qilish, sanchiqlar, ich ketishi, qon bosimining ortishi, qaltiroq kabi yaqqol simtomlar biroz o’tib yuzaga chiqadi. Keyinchalik, bemor qo’l-oyoqlarini va hatto kallasini ham qimirlata olmay qolishi mumkin. Til ketib qolishi, nafas siqishi yuzaga keladi.

Bariy nitrat tuzi, fizik va kimyoviy xossalari

Bariy nitrat, bariyli selitra, Ba(NO₃) – nitrat kislotaning bariyli tuzi, kubik panjarali rangsiz kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 595^o, zichligi 3240 kg/m³. Suvda eruvchanligi 100 g da 5 g (0^o da), 9,2 g (20^o), 34,2 g (100^o da). Spitrda va konsentralgan nitart kislotada erimaydi. Ishqoriy metallar nitratlari, ammoniy nitrat va bariy bromid bilan evtektik aralashmalar, kobalt va stronsiy nitratlar bilan qattiq eritmalar hosil qiladi. 595^o dan yuqori temperaturada bariy nitratga aylanib, 670^o atrofida bariy oksidgacha ajraladi. Tabiatda nitrobarit minerali holida uchraydi. Bariy nitrat, bariy sulfide yoki bariy korbonatga nitrat kislota, shuningdek, almashinish reaksiyalaridan foydalanib bariy xlorid, bariy gidroksid yoki bariy bariy sulfidga kalsiy, ammoniy, kaliy yoki natriy nitratlar ta’sir ettirib olinadi. Bariy oksid va bariy peroksid olishda, emal va sirlarning komponenti sifatida hamda yashil Bengal olovlari tayyorlashda qo’llaniladi.

Bariy nitrati bariyning nitratidir, formulalar Ba(NO₃)₂ dir. Bariy nitrat - suvda eritilgan, konsentrlangan sulfat kislota rangsiz yoki oq kubik kristall, spirtli eritma va konsentralangan nitrat kislotadir. Bariy nitrat kislorodni parchalab tashlaydi va organik moddalar bilan ishqalanish yoki zarba bilan aloqa qilish yonish yoki portlashga olib kelishi mumkin. Boshqa eriydigan kabi, bariy nitrat zaharli hisoblanadi va foydalanilganda ham e’tiborga olinishi kerak. Bariy nitrat ko’plab sohalarda, noorganik sanoatda bariy tuzlari (bariy xlor, bariy sulfat, bariy karbonat va boshqalar), bariy oksidi, bariy peroksid va boshqalarni ishlab chiqarish uchun keng qo’llaniladi. Shisha sanoati shisha bo’yoq moddasi sifatida ishlatiladi. Mudofaa sanoati portlovchi moddalar, yashil chiroqlar va tomoshabinlarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Yengil sanoat yashil favqulotda vaziyatlarda ishlov berish uchun ishlatiladi. Sulfirik kislota va xrom kislotasini aniqlash uchun analitik kimyo. U elektronika va farmatsevtika sanoatida ham qo’llaniladi. Bariy nitrat tez-tez favqulotda vaziyatlarda, yashil raketa, harbiy mudofaa, analitik reaktivlar, optik oynalar, seramika uran, past haroratli tuzli hammom, bariy tuzi va bariy nitrat ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Bariy oksidi, bariy peroksid va boshqa bariy tuzlari bilan bir qatorda, optik shisha va chinni buyumlarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Portlovchi moddalar, yashil havo favvorasi, olovli va tomoshabin sifatida ishlatilishi mumkin, shuningdek, korroziyaga qarshi, kimyoviy reagentlar va tibbiyotda ishlatilishi mumkin, lekin past haroratli tuzli hammomni metalli isiqlik bilan ishlash uchun ham ishlatilishi mumkin.

Ammo barcha eriydigan bariy aralashmalari kabi, bariy nitratining yutilishi yoki nafas olish zaharli hisoblanadi. Zaharlanish belgilari mushaklarning qisqarishi ( ayniqsa, yuz va bo’yin), qusish, diareya, qorin og’rig’i, mushak fibrillatsiyasi, tashvish, kuchsizlik, mehnat nafasi, aritmiya va konvulsiyalarni o’z ichiga oladi. Bir necha soatdan keyin yoki bariy nitratiga ta’sir qilish kunlaridan so’ng sodir bo’lgan yurak yetishmovchiligi yoki nafas olish buzilishi o’limga olib kelishi mumkin. Bariy nitrat ham buyraklarga zarar yetkazishi mumkin.

Quyidagi jadvalda Ba(NO₃)₂ tuzi haqida ma’lumotlar keltirilgan

Umumiy xossalari
Nomi	Bariy nitrat
Kimyoviy formulasi	Ba(NO3)2
Jismoniy xususiyatlari
Tuzilishi	Kristall
Molyar massa	261,337 g/mol
Zichlik	3,24 g/sm^3
Termodinamik xossalari
Erish issiqligi		595 ^oC
Xuddi shunday issiqlik quvvati		151,6 J/(mol-K)
Entalpiya		-978,6 kj/mol
Kimyoviy xossalari
Eruvchanligi: suvda		4,95 g/100 ml (0 ^oC da) 10,5 g/100 ml (+25 ^oC da)
Eruvchanligi: ichida		34,4 (100 ^oC da) Spirtli ichimliklarda erimaydi

Fizik va kimyoviy xossalari: Bariy nitratning molyar massasi 261.337 g/mol, bu kimyoviy preparatning zichligi 3.24 g/sm³. Shuni takidlash kerakki bu modda suvda osongina eriydi. Suv harorati qanchalik yuqori bo’lsa, nitrat kislota tuzi tezroq va yaxshiroq eriydi. Suv harorati 0 ^oC ga tengbo’lsa, ushbu moddaning eruvchanligi 4,95 g/100 ml, 25 ^oC da 10,5 ml suvda bariy nitrat 100 g eritiladi. Qaynoq suv muhitida qaynayotgan suvli muhit eriydi 34,4 g/100 ml.

Bariy nitratning olinish usullari

1-usul. Natriy nitrat va bariy xlorid bilan reaksiyaga asoslangan:

Na(NO₃)₂ + BaCl₂ → Ba(NO₃)₂ + NaCl

Reaksiyadan so’ng bariy nitratining issiq eritmasi sovutiladi, filtralanadi va quritiladi. Filtrlangan material nitrat kislota bilan oksidlanadi. Shundan so’ng filtralash va quritish jarayoni sodir bo’ladi.

2-usul. Bariy sulfatidan foydalanishga asoslangan. Bu holda bariy nitrat tuzining olinishi ikki reaksiyaga asoslangan.

BaSO₄ + 4C → BaS + 4CO

BaS + 2HNO₃ Ba(NO₃)₂ + H₂S

3-usul. Laboratoriya sharoitida suvsiz suvsiz bariy nitrat suv molekulalarini olib tashlash orqali olinadi. Eritma bug’lanadi, keyin quritiladi va tayyor quruq mahsulot olinadi.

Asosiy kimyoviy reaksiyalar:

Bariy nitratining oltingugurt bilan reaksiyasi kislota.Bariy sulfat cho’kma bo’lib qoladi va nitrat kislota eritmasi hosil bo’ladi.

Bariy nitratining o’zaro ta’siri kaliy sulfat kaliy nitrat va bariy sulfat ko’rininshida hosil bo’ladi, bu esa cho’kadi. Nitrat kislota tuzlari bariy sulfat bilan reaksiyaga kirishishi mumkin.

Ba(NO₃)₂ + H₂SO₄ = 2HNO₃ + BaSO₄

Bariy peroksid bariy selitrasining ,,faoliyat mahsuloti’’deb atash mumkin. Ushbu kimyoviy pereparat qog’oz va to’qimalarni ishlab chiqarish va oqartirishda faol ishtirok etadi, ba’zi pirotexnika tarkibiga kiradi.

Pirotexnika sohasida bariy nitrati alohida e’tibor talab qiladi. Yashil havo kemalari uchun ishlatiladi. Biroq bu modda kichik gigroskopiklikka ega ekanligini sedan chiqarmaslik kerak. Nirat kislota bariy tuzi portlovchi moddalarning ayrim turlari uchun eng ko’p terilgan moddalardan biri hisoblanadi. Kimyoviy laboratoriyalarda bu reagent parchalanish uchun eritmalarga kiritiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.N.A. Parpiyev, A.G. Muftaxov, H.R. Rahimov ,,Anorganik kimyo’’, 2003-yil

2. A.G. Muftaxov 11-sinf darsligi (2004-yil).

3. M.M. Abdulhayeva, O’.M. Mardonov ,,Kimyo’’ (2000-yil).

4. S. Masharipov, I. Tirkashev ,,Kimyo’’ (2008-yil).

5. I.R. Asqarov, N.X. To’xtayev, K.G’. G’opirov (9-sinf darsligi) 2017-yil

6. www.wikipedia.org

7. www.ziyonet.uz

8. www.google.com

9. Umumiy va anorganik kimyo (Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov) 2012-yil