Reja: I. Kirish II. Asosiy qism Soliq va buydjet siyosati

4-§. Soliqlarning obyektiv zarurligi

Soliqlar davlatning paydo bo`lgan qadimgi davrlardan, ya'ni quldorlik tuzumidan boshlab mavjuddir. Lekin, xususiy mulkchilik tugatilib, davlat mulkchiligi hukmron sho`ro davrida soliqlar o`rniga markazlashgan rejalashtirish mohiyatiga mos keladigan majburiy to`lovlar va ajratmalar joriy etilgan edi. U davrda soliqlarni tamomila qoralangan, ularni qo`shimcha ekspluatatsiya quroli deb atalgan.

Shuning uchun ham soliqlarni zarurligining faqat davlatni paydo bo`lishi bilan bog`lash hamisha ham to`g`ri bo`lmaydi. Soliqlarning zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda muayyan vazifalar bajarilishi zarur ekanligidan kelib chiqadi. Davlat o`z funksiyalarini toiiq bajarish uchun albatta moliyaviy manbalarga suyanishi lozim. Buning yagona yo`li soliqlardir.

Bozor iqtisodiyoti davrida davlatning an'anaviy funksiyalaridan tashqari, ya'ni ta'lim tarbiya, xalq xo`jaligini boshqarish, mamlakat xavfsizligini ta'minlashdan tashqari, aholini ijtimoiy himoya qilish ham zarurdir. Ana shu funksiyalarni moliyaviy mablag` bilan ta'minlash uchun soliqlar xizmat qiladi.

lkkinchi tomondan, soliqlarning zarurligini bozor iqtisodiyotining iqlisodiy

qonunlari talablardan kelib chiqadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik shakllari nihoyatda xilma-xil bo`ladi va har birmulk shakli teng huquqlidir. Mulk egalarining mulki daxlsizdir. Bunday sharoitda davlat o`z xohishicha va istagancha ular mulkini davlat mulkiga ajratma yoki boshqa to`lovlar bilan jalb qilib ololmaydi. Bozor iqtisodiyotining mohiyati yuqori erkinlik, demokratiyani ifoda etganligi uchun har xil mulk egalarining mulkidan umumdavlat ehtiyojlari uchun ham foydalanish faqat demokratik yo'1soliqlar orqali amalga oshiriladi.

Shunday ekan, bozor iqtisodiyoti qonunlarining mohiyatiga tushungan davlat uning rang-barang staikturasini yaratadi, turli mulk shaklidagi korxona, birlashma, firma, shirkat, ijara, xususiy korxonalarni ko`paytiradi. Bu esa o`z navbatida davlatga soliq to`lovchilarning sonini ko`paytiradi va soliq obyektlari doirasini kengaytiradi.

Bu davrda korxona, birlashma xilma-xil tashkilotlar va aholi keng damokratik huquqlarga ega bo`lganligi uchun ular bilan davlat o`rtasidagi munosabat faqat soliqli munosabat bo`ladi. Demak, bozor iqtisodiyoti soliqlarni obyektiv zarur qilib quyadi.

Soliqlar quyidagi funksiyalarni bajaradi:

- xazina (fiskal) funksiyasi; - rag`batlantirish funksiyasi; - nazorat funksiyasi.

Ayrim iqtisodchilar bu funksiyalar safiga taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solishni ham qo`shadilar. Lekin, fikrimizcha, soliqlar asosan 3 ta funksiyani bajaradi. Bular xazina, rag`batlantirish va taqsimlash fuksiyalaridir.

Xazina (Fiskal) funksiyasi (fiskal lotincha Fiscus so`zidan olingan bo`lib, g`azna degan ma'noni anglatadi). Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart-sharoit vujudga keltiradi.

Budjet daromadlarini ta'minlash soliq tizimi vazifalaridan bittasi xolos. Soliq tizimi ana shu vazifani hal etar ekan, jamg`arma va ishlab chiqarishning o`sish jarayonlariga to`sqinlik qilmasligi, ijtimoiy adolatni buzmasligi, xalq xo`jaligi tarkibiy tuzilishiga salbiy ta'sir etmasligi, bozor jarayoniga putur yetkazmasligi zarur.

Bozor munosabatlarning shakilanishi va rivojlanishi sharoitida aynan soliqlar davlatning iqtisodiyotga ta'sir o`tkazishidagi asosiy vositalardan biri bo`lib qolmoqda. Davlatning iqtisodiy funksiyalari bajarilishi orqali xo`jaligining rivojlanishi rag`batlantiriladi, shuning barobarida soliqlarning xazina (fiskal) funksiyasi uchun bazani kengaytiriladi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq siyosati soliqlar mexanizmini ishlab chiqarishni rag`batlantirish, rivqjlantirish uchun foydalanishga imkon beradi.

Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining ahamiyati bozor sharoitida o`sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma'muriy qaram qilish usullari yo`q bo`lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoishlar, ko`rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega boigan «yuqori tashkilot» tushunchasining o`zi asta-sekin yo`qola boradi. Biroq, iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo`lgan yo`nalishda rag`batlantirish zaruriyati saqianib qoladi.

Shunday qilib, soliqlarning rag`batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarish korxonalari yangi tashkil etilgan paytlarida soliqlardan ozod etiladi va boshqa imtiyozlar beriladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish korxonalarga soliq imtiyozlari berish orqali ularning moliyaviy-iqtisodiy ahvolini yahshilashga erishiladi.

Soliqlarning nazorat funksiyasiga kelsak, soliq mexanizmi milliy daromadning muayyan qismini soliqlar orqali budjetga to`plash zarurligidan kelib chiqqan holda, ularning obyektlarini, soliq to`lovchilarini, soliq stavkalarini to`g`ri belgilash hamda soliqlami o`z vaqtida to`g`ri hisoblab budjetga o`tkazish jarayonini nazorat qilib boradi. Bu nazorat doimo taqsimlash funksiyasi bilan yonma-yon olib boriladi. Soliqlarning nazorat funksiyasi ba'zan taqsimlash funksiyasidan ham kengayib ketadi. Chunki taqsimlashda faqat pul munosabatlari bilan chegaralanib qolinsa, soliqlarning nazorat funksiyasi pul munosabatlari orqali taqsimlashdan tashqari soliq obyektlarini buyum shaklida ham to`liqligi, mahsulotlar qoldiqlari, homashyo va yoqilg`ilardan boshqa manbalardan foydalanish ustidan ham nazoratga aylanadi. Demak, soliqlarning nazorat funksiyasi soliq idoralari tomonidan olib boriladigan umumiqtisodiy nazoratining nazariy asosini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq idoralarining nazorati xo`jalik qonunchiligi talablari asosida olib boriladigan nazoratga aylanadi. Korxonalar soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimiga o`tishi uchun ular ro`yxatdan o`tgan joyidagi davlat soliq xizmati organlariga yil choragi boshlanguniga qadar bir oy qolishidan kechiktirmasdan yozma ariza berishi zarur. Bunda yuqorida nazarda tutilgan shartlarga rioya qilinishi lozim.

Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimiga o`tishda korxonalarning bundan oldingi davr uchun o`sha davrda amal qilib turgan soliqqa tortish tizimi asosida soliqlarni to`lashga doir majburiyatlari saqlab qolinadi.

Korxonaning soliqqa tortish soddaiashtirilgan tizimiga o`tishi haqidagi qaror yoki dalillangan raddiya davlat soliq xizmati organi tomonidan korxonaning ariza bergan kunidan boshlab o`n kun davomida chiqariladi.

Hisobni soddalashtirilgan shakl bo`yicha yuritishga o`tishga qaror qilgan korxona arizasi qondirilganidan so`ng davlat soliq xizmati organiga belgilangan shaklga ko`ra xo`jalik operatsiyalarini hisobga olish daftarini ro`yxatdan o`tkazish uchun taqdim etadi.

Davlat soliq xizmati oigani xo`jalik operatsiyalarini hisobga olish daftarining birinchi sahifasida ariza imzolangan sanani qayd qiladi.

Xo`jalik operatsiyalarini hisobga olish daftariga O`zbekiston Respublikasining amaldagi me'yoriy hujjatlariga binoan belgilangan hisobot bilan muomala qilish qoidalari tegishli bo`ladi.

Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini qo`llanishdan voz kechish va soliqqa tortishning belgilanmagan tizimiga qaytish navbatdagi taqvimiy yil boshidan boshlab davlat soliq xizmati organiga tegishli arizani takvimiy yil tugallanishiga 15 kun qolishidan kechiktirmasdan berilgani holda amalga oshirilishi mumkin.

Davlat soliq xizmati organining soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimiga o`tishni rad qilish haqidagi qarori ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilinishi mumkin.

Yagona soliqni to`lashdan soliqqa tortishning bundan oldingi tizimiga o`tish yil davomida amalga oshirilmaydi.