Reja: Hakamlik sudlari haqida ma'lumot

Mavzu : Hakamlik sudlarida xo'jalik nizolarini hal qilishning huquqiy asoslari va istiqbollari
Reja:
1. Hakamlik sudlari haqida ma'lumot.
2. Hakamlik sudlari - muqobil hal qilishning eng samarali usuli
3. Hakamlik sudlari tadbirkorlar himoyachisi

Doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudining qoidalari — doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudining nizomi va reglamenti;

doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudining nizomi — hakamlik sudini tashkil etgan yuridik shaxs tomonidan tasdiqlanadigan lokal hujjat bo‘lib, u doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudining huquqiy maqomini, tashkil etilishini, faoliyatini tartibga soladi, shuningdek uning mazkur hakamlik sudini tashkil etgan yuridik shaxs hamda boshqa yuridik shaxslar bilan o‘zaro munosabatlarini belgilaydi;
doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudining reglamenti —hakamlik sudini tashkil etgan yuridik shaxs tomonidan tasdiqlanadigan, hakamlik muhokamasi qoidalarini qamrab olgan lokal hujjat;
hakamlik bitimi — taraflarning nizoni hakamlik sudiga hal qilish uchun topshirish haqidagi kelishuvi;
hakamlik bitimi taraflari — hakamlik bitimi tuzgan yuridik va jismoniy shaxslar;
hakamlik muhokamasi — nizoni hakamlik sudida hal etish jarayoni;
hakamlik muhokamasi taraflari — o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun hakamlik sudiga da’vo taqdim etgan yuridik va jismoniy shaxslar (da’vogarlar), shuningdek o‘ziga nisbatan da’vo taqdim etilgan shaxslar (javobgarlar);
hakamlik muhokamasi qoidalari — hakamlik sudida nizoni hal etishni tartibga soluvchi, hakamlik sudiga murojaat qilish, hakamlik sudyalarini saylash (tayinlash) qoidalarini va hakamlik muhokamasi tartib-taomilini o‘z ichiga oluvchi normalar;
Oldingi tahrirga qarang.
hakamlik sudi (doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi hakamlik sudi yoki muvaqqat hakamlik sudi) — fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolarni, shu jumladan tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida vujudga keluvchi iqtisodiy nizolarni hal etuvchi nodavlat organ;
(3-moddaning o‘n birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2017-yil 14-sentabrdagi O‘RQ-446-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2017-y., 37-son, 978-modda)

hakamlik sudyasi — hakamlik sudida nizoni hal etish uchun hakamlik bitimi taraflari tomonidan saylangan yoki belgilangan tartibda tayinlangan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi.

4-modda. Hakamlik sudlari faoliyatining asosiy prinsiplari
Hakamlik sudlarining faoliyati qonuniylik, mustaqillik, hakamlik muhokamasi ma’lumotlarining oshkor qilinmasligi, hakamlik sudyalarining xolisligi, dispozitivlik, hakamlik muhokamasi taraflarining tortishuvi va teng huquqliligi asosida amalga oshiriladi.
5-modda. Hakamlik sudlarini tashkil etish
O‘zbekiston Respublikasida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi va muvaqqat hakamlik sudlari tashkil etilishi mumkin.
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hakamlik sudlarini tashkil etishi hamda hakamlik bitimi taraflari bo‘lishi mumkin emas.
Hakamlik sudlari yuridik shaxs bo‘lmaydi.
Mamlakatimizda inson huquq va erkinliklarini, yuridik shaxslarning qonuniy manfaatlarini samarali himoyalashga, buning bozor munosabatlari tizimiga aynan mos mexanizmlarini yaratishga yo‘naltirilgan sud-huquq islohotlari izchil amalga oshirilmoqda.
Mazkur islohotlarning mahsuli, shuningdek, fuqarolik jamiyatining muhim elementi hisoblangan hakamlik sudlarining qaror topganligi diqqatga sazovordir.

Mamlakatimizda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, hakamlik sudining mohiyati hamda afzalliklari xususida O‘zbekiston Hakamlik sudlari assotsiatsiyasi raisi, oliy darajali haqiqiy hakamlik sudyasi Hamza MAHMUDOV O‘zA muxbiriga quyidagilarni gapirib berdi.

– Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada kuchaytirish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli kafolatlash, qonun ustuvorligi hamda ijtimoiy adolatni ta’minlash borasida salmoqli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Ushbu islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘lgan sud-huquq tizimini liberallashtirishning hozirgi bosqichida hakamlik sudlari nizolarni muqobil hal qilishning fuqarolar va tadbirkorlar ishonchiga sazovor bo‘ladigan instituti sifatida qaror topdi va samarali faoliyat yuritmoqda.

Demokratik fuqarolik jamiyati shakllana borgani sayin ko‘plab ijtimoiy munosabatlarning ishtirokchisi bo‘lgan fuqarolarning muammolarini hal qilish vazifasini yangi-yangi ijtimoiy institutlar o‘z zimmasiga olishi mumkin va lozim. Bu nizolarni muqobil hal etish shakllari vujudga kelish jarayonini anglatadi. Ular vositasida nizolar ancha tez yechim topadi, ularning taraflari davlat byurokratiyasidan xoli tarzda fuqaroviy shakl va usullar yordamida, kam harajat evaziga o‘z huquqlari tiklanishi imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bunday afzalliklar tadbirkorlik sub’ektlari uchun, ayniqsa, kichik tadbirkorlik sub’ektlari uchun nihoyatda muhimdir.

Hakamlik sudlari faoliyati va nizolarni hal etishning muqobil usullari nafaqat fuqarolar va yuridik shaxslar, balki davlat uchun ham ahamiyatlidir. Hakamlik sudlarining roli davlat sudlariga qarama-qarshi emas, balki nizolarni hal qilishning o‘zgacha, yangi usulini taklif qilishdir. Binobarin hakamlik sudlarini tashkil etishdan maqsad qandaydir yangi huquqiy tizimni shakllantirish, deb o‘ylash to‘g‘ri emas.

Prezidentimizning 2020 yil 17 iyundagi “Nizolarni muqobil hal etishning mehanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori nizolarni sudgacha ko‘rib chiqishning yagona tizimini yaratish, mediatsiya, hakamlik sudlari hamda xalqaro arbitrajlarning rolini tubdan oshirish, ularning fuqarolar hamda tadbirkorlarning ishonchiga sazovor bo‘ladigan institutlarga aylanishida muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.

Bu yangi institut bo‘lib, agar davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning g‘ayriqonuniy harakatlari natijasida fuqarolar, yuridik shaxslarning huquq va erkinliklari buzilsa, fuqarolar va yuridik shaxslar Apellyatsiya kengashlariga murojaat qilishlari mumkin bo‘lmoqda.

Hakamlik sudi – fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolarni, shu jumladan, tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasida vujudga keluvchi iqtisodiy nizolarni hal etuvchi nodavlat organ. Hakamlik sudi nizolarni O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va qonunosti hujjatlari asosida hal qiladi. Hakamlik sudi nizolarni hal qilishning eng samarali usullaridan biridir. Hozirgi vaqtda uning qonuniy asosi yaratilgan.

Prezidentimiz rahnamoligida tadbirkorlik va xususiy sektorga nisbatan munosabatlarni tubdan o‘zgartirish, ularning qonuniy manfaatlarini himoya qilishning mustahkam tizimi shakllantirilgani va uning tashkiliy mexanizmi takomillashtirib borilayotgani ta’kidlandi. Qulay ishbilarmonlik muhiti yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar tufayli ushbu tarmoqning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi ortib bormoqda.

Ijtimoiy hayotda turli subyektlarning manfaatlari to‘qnashuvi, ular o‘rtasida bahs-munozaralar bo‘lishi tabiiy. Nizolarni hal etish tizimi ularni sud orqali va muqobil usullar bilan bartaraf qilishni o‘z ichiga oladi. Hakamlik sudlari nizolarni muqobil hal etishda asosiy nodavlat organ sifatida faoliyat yuritib kelmoqda. Bunda soha vakillarining huquq va manfaatlari izchil ta’minlanayotgani muhim ahamiyat kasb etayotir.

Bugungi kunda tadbirkorlarning aksariyati nizolarni hakamlik sudida hal etish uchun shartnomaga hakamlik bitimini kiritmoqda. O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi va uning hududiy boshqarmalarida 15 hakamlik sudi faoliyat yuritmoqda. Ular tomonidan 2007-yildan buyon olti mingga yaqin ish ko‘rilib, tadbirkorlar foydasiga 302 milliard so‘m undirilgan. Qabul qilingan hal qiluv qarorlarining 90 foizi ixtiyoriy ijro etilgani e’tiborga molik.

– Korxonamiz tomonidan o‘tgan yili O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasining Xorazm viloyati hududiy boshqarmasi huzuridagi Hakamlik sudiga kiritilgan qirqqa yaqin davo arizasining barchasi ijobiy hal qilindi, – deydi “Urganch neftbaza” unitar korxonasi Hazorasp tumani filiali yurist-konsultanti Arslon Matyoqubov. – Eng muhimi, biz murojaat etgan Hakamlik sudi ishni qisqa muddatda va xolis ko‘rib chiqdi. Tijorat sirlarining saqlanishini ta’minladi.

Seminarda “Hakamlik sudlari faoliyatining huquqiy asoslari, ularning nizolarni hal qilishdagi roli va ahamiyati”, “Hakamlik sudining hal qiluv qarori bilan bog‘liq ishlarni xo‘jalik sudlari tomonidan ko‘rishning o‘ziga xos xususiyatlari, uning sudlar tomonidan ko‘rib chiqilish amaliyoti”, “Hakamlik sudlari qarorlarini ijro qilish tartibi va muammolari” kabi mavzularda ma’ruzalar tinglandi.

Vakolatli sudlar (xo‘jalik sudlari) tomonidan hakamlik sudining hal qiluv qarorini bekor qilish va majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish bilan bog‘liq ishlarni ko‘rishning o‘ziga xos xususiyatlari atroflicha yoritilib, tahliliy materiallar ishtirokchilarga namoyish etildi.

Toshmirzayev Nodirbek 2-I-2021