|
1-МАВЗУ: Х1Х -ХХ АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР ТАРАҚҚИЁТИ
Режа
1.Х1Х асрнинг 2-ярмида Туркистонда мактаблар тизими. Чор Россиясининг таълим сиёсати.
2.Туркистонда рус мактабларининг очилиши. Ерлик аҳоли учун рус-тузем мактабларининг ташкил этилиши.
3.Туркистонда жадидчилик ҳаракати. Янги усул мактабларининг очилиши.
Таянч сўз ва иборалар: қўлёзмалар, халқ оғзаки ижоди, адабий ёдгорликлар, ҳужжатлар, бадиий адабиёт, мемуарлар, Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг асарлари, халқ педагогикаси, қўлёзмалар, халқ оғзаки ижоди, адабий ёдгорликлар, ҳужжатлар, бадиий адабиёт,.
.
1. Х1Х асрнинг 2-ярмида Туркистонда мактаблар тизими.
The traditional education system was not the only option for Central Asian students, but it was far more popular than the alternative. Beginning in 1884, the tsarist government in Turkestan established "Russo-native" schools. They combined Russian language and history lessons with maktab-like instruction by native teachers. Many of the native teachers were Jadids, but the Russian schools did not reach a wide enough segment of the population to create the cultural reinvigoration the Jadids desired. Despite the Russian governor-general's assurances that students would learn all the same lessons they could expect from a maktab, very few children attended Russian schools. In 1916, for example, less thан 300 Муслимс аттендед Руссиан higher primary schools in Central Asia1
|
Ан'анавий та'лим тизими Марказий Осиё аҳолиси учун ягона таълим шакли эмас эди, лекин у муқобилларига қараганда анча машҳур эди. 1884 йилда бошлаб, Туркистонда чор ҳукумати томонидан "Рус-тузем" мактаблари ташкил этилган. Уларда о'қитувчилари томонидан рус тили ва тарихи фанларидан сабоқ берилган. Маҳаллий ўқитувчиларнинг аксарияти усули жадид таълими тарафдорлари эди. Россия Генерал-губернаторининг "Рус-тузем" мактабларида ҳам усули жадид мактабларидаги таълимнинг айнан ўқитилиши ҳақидаги иддаоларига қарамасдан, бу мактабларда жуда кам сонли ўқувчилар ўқиганлар. Масалан, 1916 йили "Рус-тузем" мактабларида 300 тадан кам мусурмон болалари таълим олган.
|
Ўлкани Россия империяси босиб олгандан сўнг 1870 йилларда қизлар талими бўйича бази малумотлар мавжуд. Туркистонда шаҳар ва қисман қишлоқларда қизлар учун бошланғич мактаблар ҳам мавжуд бўлган. Қишлоқ жойларда қизлар мактаби жуда кам ҳолларда учрар эди. Бази ҳудудларда 100 та мактабга битта қизлар мактаби ҳам тўғри келмас эди. Бироқ бази шаҳарларда қизлар мактабларининг сони ўғил болалар мактабларининг чорак қисмига тенг келган. Тошкент рус қўшинлари томонидан эгалланган пайтда шаҳарнинг бази қисмларида қизлар мактаблари ва ўқувчилари сони ўғил болалар мактабларининг ½ қисмига тўғри келган ва уларда ўқувчилар сони нисбатан кам бўлган.
А.П.Хорошхин ва Тошкент шаҳрида яшовчи муллаларнинг хабар беришича, 1864 йилда руслар билан бўлган уруш учун солиқ жорий этиш бўйича рўйхатга олиш ўтказилганда, 8000 минг нафар ўқувчи болалар, 4000 нафар ўқувчи қизлар қайд этлган. Биргина Себзор даҳасида 25 нафар ўғил болалар ва 15 нафар қизлар, Шайхонтоҳур даҳасида эса 20 та ўғил болалар ва 10 та қизлар мактаблари мавжуд бўлган. Отнбиби мактабида ўқувчи қизлар билан биргаликда ўғил болалар ҳам бирга талим олган ҳоллари ҳам бўлган. Қизлар мактабларидаги машғулотларда асосан форс-тожик ва туркий тлдаги асарлар ўргатлган. Ушбу талим муассасаларида “Талими баёнот”, “Муошарат одоби”, “Тарбияли хотун” ва бошқа Шарқ ахлоқий маданиятни ўз ичига олувчи фанлар ўқитлган.
А.П.Хорошхиннинг 1876 йилдаги малумотга кўра, қизлар 7-11 ёшдан ўқитлган, 11-15 ёшдан эса ткувчиликка ўргатлган. Бундан шу нарса кузатладики, қизлар мактабларидаги талим дастурлари ўғил болалар мактаблари дастурларига нисбатан кам қамровли бўлган.Ўрта Осиёда ўғил ва қиз болалар бирга талим олувчи аралаш мактаблар бўлганлиги ҳақида малумотлар деярли учрамайди. 1906 йил Каспиёрт вилоят мактабларининг аҳволи ҳақида малумот берган Н.П.Остроумов туркманлар орасида, бази жойларда ўғил ва қиз болалар бирга талим олувчи мактаблар мавжуд бўлганлиги, уларда атги икки ёки уч йил давомида талим берилиши ҳақида малумот беради.
Мустамлакачилик тзимини ўрнатлиши ва ўлкада рус аҳолиси сони ўсиб бориши билан рус тлида сўзлашувчи аҳоли қизларини талимига бўлган эҳтёж ўсиб борди. Қизлар учун гимназия, Мариин билим юртлари каби талим муассасаларини ташкил этлди ва мазкур масканларда маҳаллий аҳоли вакилларини талим олишларига имкон берилиши кам миқдорда бўлсада, қизлар талимига ижобий тасир ўтказди. ХИХ аср 70 йилларида Тошкент ва Чимкентда қизлар учун бўлим ҳамда ҳунармандчилик синфлари, Казалинскда қизлар учун якшанба синфлари бўлган бошланғич билим юртлари ташкил этлди. Ушбу билим юртларининг барчаси муайян режаларсиз, асосан, ўлкадаги рус аҳолисининг талим олишга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида ташкил этлган эди.
Чор Россиясининг таълим сиёсати. В.П.Наливкиннинг таълим ривожидаги хизмати.
Ерли халқнинг аксарий қисми, ба'зи руспараст бой-зодагонларни ҳисобга олмаганда, о'з болаларини рус-тузем мактабларига беришнинг оқибатларидан чо'чир эди. Бу мактабларда биринчи навбатда православ маҳзабиниг асослари, рус тили, подшони улуг'ловчи мадҳиялар о'ргатилгани учун маҳаллий халқ бу очиқдан-очиқ динбузарликдан қочиб о'з фарзандларини рус-тузем мактабларига бермасди. Буни ўз вақтида Сирдарё вилоятидаги рус мактабларини тафтиш этган чор амалдори Н.К. Смирнов ҳам қайд этган эди. У руслаштиришга ё'налтирилган та'лим сиёсатининг муваффақиятсизлиги сабабларини қуйидагича изоҳлайди ва ёзади:
ерли аҳолининг шаҳарлардаги рус мактабларининг қабул қилмаганлиги сабаби уларнинг дастурларида мусулмонча савод дарслари ё'қлиги, дарслар болалар учун тушунарсиз бо'лган рус тилида олиб борилиши ва о'қитувчиларнинг маҳаллий тилларни билмаслиги;
(рус) болаларига православ дини асосларини мусулмон болалар ҳузурида о'ргатиш.
Шунингдек, русча хат-савод оддий туркистонликка фойда келтирмас эди, чунки о'лканинг мусулмон аҳолиси барча нарсани - хатлар, ҳисоб-китоблар ва бошқа ёзишмаларни маҳаллий тиллларда ва араб ёзувида амалга оширар, мусулмонча хат-саводли киши бунда, табиий, ко'проқ ютар эди.
1879 йилда Тошкентда Туркистон муаллимлар семинарияси очилди. Бу семинария мактаблари рус бошланғич синфлари учун ўқувчиларга она тилидан муаллимлар тайёрлаб бериши лозим эди. ХИХ асрнинг 80-йиллари ўрталаридан бошлаб семинария рус-тузем мактаблари учун хам муаллимлар тайёрлашга хам киришди. Махаллий тилни ўрганиш мажбурий қилиб қўйилганлиги Тошкентдаги бу семинариянинг хусусиятларидан бири бўлди. Семинарияда В.П.Наливкин ўзбек тилида дарс бера бошлаган биринчи ўқитувчи бўлди. 1887 йилда Наливкин тузган луғат ва грамматика рисоласи нашр этилди. Булар тилшунослик тарихида ўзбек тилига доир биринчи қўлланма бўлди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
