Reja: Fotoretsepsiya haqida tushuncha 2

Mavzu: Fotoretsepsiya, ko’rish hujayralarining tuzilishi. Fotoretsepsiya hujayra membranalarining molekulyar tuzilishi
Reja:
1. Fotoretsepsiya haqida tushuncha
2. Ko’rish hujayralarinig tuzilishi
3. Fotoretseptsiya hujayra membranalarining tuzilishi

Fotoresepsiya (rasmdan... yorug'lik sezgir pigmentlarni o'z ichiga olgan yagona hujayrali organizmlar yoki maxsus tuzilmalar (fotoreseptorlar) tomonidan nurni idrok etish. FOTORESEPSIYA-yorug'lik axborot manbai sifatida ishlaydigan asosiy fotobiologik hodisalardan biri. Yorug'lik energiyasi kimyoviy ish uchun ishlatiladigan fotosintezdan farqli o'laroq, FOTORESEPSIYA molekulyar, membrana va hujayra jarayonlarining murakkab zanjirini tetiklash orqali tetiklash, informatsion funktsiyani amalga oshiradi. Ushbu jarayonlar fototropizmni o'z ichiga olgan FOTORESEPSIYA ning nisbatan oddiy shakllarini ta'minlaydi – biriktirilgan hayvonlar va o'simliklarning yorug'lik manbaiga nisbatan yo'nalishni o'zgartirish; fototaxis – yorug'likka yoki erkin harakatlanuvchi organizmlarning nuriga yo'naltirilgan harakat; fotokinezis – yorug'lik darajasidagi o'zgarishlarga javoban tananing harakatchanligini oshirish yoki kamaytirish. FOTORESEPSIYA ning murakkab va yuqori shakli-turli darajadagi mukammallik maxsus organlari tomonidan amalga oshiriladigan ko'rish.

Evolyutsion va qiyosiy fiziologik jihatlarda FOTORESEPSIYA tadqiqotlari katta qiziqish uyg'otadi. Eng oddiy ibtidoiy Fotoreseptör tizimi ko'z dog ' va flagella, ya'ni.retseptorlari va effekt. Chlamydomonadlarda fotosensitiv ko'z nuqtasi xloroplastga, evglenlarga – to'g'ridan-to'g'ri flagella bilan bog'liq. Diffuz yorug'lik sezuvchanligi (fotoreseptorlar ishtirokisiz) umurtqasiz hayvonlar va ba'zi umurtqali hayvonlarning (baliqlarning ayrim turlari, amfibiyalar) ko'pchiligiga xosdir, ba'zilari esa maxsus hujayra organellari – kromatoforlar bilan ta'minlanadi. Ixtisoslashgan fotosensitiv elementlar butun vujudga tarqalib, uning yuzasiga va chuqurligiga jamlangan bo'lishi mumkin.
Vizual FOTORESEPSIYA fotoreseptorlarda amalga oshiriladi. Protozoa stigmalari va ko'zlari, shuningdek, ichak bo'shlig'i, tekis va anulus qurtlari, artropodlarning ko'zlari ko'rish organlarining eng oddiy shakllari sifatida qaralishi mumkin. Mollyuskalarda Fotoreseptör tizimining tuzilishi va funktsiyasi yanada murakkab (masalan, ahtapot va mürekepbalığı uchun, masalan, umurtqali hayvonlarning ko'zlari bilan solishtirish mumkin). Artropodlarning murakkab (faset) ko'zida va umurtqali hayvonlarning kamerali ko'zida yuqori darajada ixtisoslashgan fotoreseptorlar eng mukammal ko'rish organlarini hosil qiladi. Vizual jarayonlarning asosiy jarayoni barcha hayvonlarda keng tarqalgan va optik hujayraning fotosensitiv fotoreseptiv membranasida amalga oshiriladi. Omurgalılarda va omurgasızlarda membranalarning tarkibi va molekulyar tashkiloti asosan bir xil. Farqlar, odatda, turli fotoreseptorlarning yorug'lik sezgir qismlarida membranalarni qadoqlash usullari bilan bog'liq. Fotoreseptor membranasining asosiy fotosensitiv elementi - vizual pigment (odatda va yaxshi o'rganilgan vakil – rodopsin).
Nisbatan biokimyoviy jihatdan, b-karotin-retinalning hosilasi barcha vizual pigmentlarni istisno qilmasdan xromofor bo'lib xizmat qiladi; bundan tashqari, uning barcha mumkin bo'lgan izomerlaridan faqat 11-cis shakli optik pigment molekulasining xromofor qismi bo'lishi mumkin. Shunday qilib, FOTORESEPSIYA mexanizmida bir marta molekulyar-biokimyoviy yechim muvaffaqiyatli topildi, filogenetik jihatdan mustahkamlandi. Vizual pigment molekulalarining protein qismi aniqdir. Proteinning o'ziga xosligi, ehtimol, rangli ko'rinishda retinada konus hujayralarining spektral sezuvchanligidagi farqlar bilan aniqlanadi. FOTORESEPSIYA ning fizik-kimyoviy mexanizmi butunlay trans shaklida 11-cis-shakldan retinal fotoizomerizatsiya reaktsiyasiga asoslangan. Ushbu fotoreaktsiya natijasida optik pigment molekulasining protein qismining tuzilishi (konformatsiyasi) va funktsiyasi, fotoreseptiv membrananing xususiyatlari o'zgaradi. Natijada, ingl. hujayra ionlarning harakatlanishini va, ehtimol, ayrim fermentativ reaktsiyalarning tezligini o'zgartiradi. Vizual pigment molekulasi va Fotoreseptör membranasidagi fotodinamik o'zgarishlar oxir – oqibat vizual signalning retseptorlari hujayrasida paydo bo'lishiga olib keladi-tarqalgan Fotoreseptör elektr salohiyati.
Ko’rish nervi ( nervus opticus ) bosh miya nervlarining ikki jufti. Ko’z to’r pardasining yorug’lik sezuvchi hujayralari qabul qilgan tasirotlar ko’rish nervi orqali bosh miyaga o’tadi. Ko’rish nervi to’r pardaning ganglioz hujayralari tolalaridan boshlab ko’z kosasidagi maxsus yoshlikdan kalla bo’shlig’iga kiradi. Ko’z ichidagi qismi ko’rish nervi so’rg’ichi yoki diski ko’z soqqasi orqa tubining sal ichkarisida joylashgan.
Ponasimon suyakning turk egari ustida bir ko’zning ko’rish nervi impulsa aylanib multipoloyar va gangloiz hujayralarga nerv tolalariga yetib boradi. O’tkazuvchi yo’llar esa to’r pardadan boshlanib, ko’rish nervi , xitana, ko’rish trakti va bosh miya po’stloq osti markazidan iborat. U yerdan markaziy neryon boshlanib, ko’rish yo’llari bosh miyaning ensa bo’lagidagi po’stloq qismi ko’rish analizatorining markaziga yetib boradi va shu joyda ko’rish sodir bo’ladi.
Ko’rish analizatorining faoliyati markaziy nerv sistemasining nazorati ostida boshqariladi. Ko’rish analizatori uch qisimdan iborat : retseptor yoki periferik, o’tkazuvchi yo’llar va ko’rish markazi yoki markaziy qism. Ko’rish analizatorining birinchi qismi to’r pardada joylashgan. Inson ko’zi 380 dan 760 m gacha bo’lgan uzunlikdagi yorug’lik nurlarini qabul qiladi.
Ko’zga tushayotgan yorug’lik nurlari shax pardada sinadi, qorachiq orqali o’tib , gavharda sinib, shishasimon tanadan o’tib to’r pardada joylashgan kolbachasimon va tayoqchasimon hujayralarga tasir etadi. Bu hujayralarda yorug’lik energiyasi nerv qo’zg’alishi ikkinchi ko’zning ko’rish nervi bilan qisman kesishadi. Ko’rish charraxasini hosil qiladi va shundan keyin ko’rish yo’llariga aylanib, bosh miyaning po’stloq ostidagi ko’rish do’mbog’iga boradi.
Bu yerdan tasirotlar maxsus tolalardan bosh miya po’stlog’ ensa qismining ichki sathidagi ko’rish markaziga boradi. Shundan ko’z ko’radi. Ko’rish analizatori odam va hayvonlarda ko’rish tasirotlari va axborotlarni qabul qilib idrok etadigan va taxlil qilib bradigan murakkab neyroretseptor sistemasi: asosiy analizatorlardan biri xisoblanadi.