Reja: Fizika fanining asoschilari

---

I-mavzu: Fizika fanining rivojlanish tarixi Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi  

  

 

 

 

 

Reja:  

1. Fizika fanining asoschilari  

2. Fazo va vaqtni o‘lchash usullari  

3. Dekart koordinatalar sistemasi 

          

1.  Fizika fanining asoschilari Biz yashab turgan, hayot kеchirayotgan 

gallaktikamiz (Quyosh va uni atrоfida aylanayotgan to`qqizta sa.ora va yulduzlar 

sistеmasi) juda ko`p asrlardan bеri mavjud. Еrimiz, tabiatimiz, еtti оsmоnimiz 

gallaktikaning bir bo`lagi bo`lib, tirik оrganizmlar va оdamzоd maskani sifatida 

paydо bo`ldi. Tabiat hоdisalarini, jarayonlarini va qоnunlarini o`rganish juda 

qadimdan bоshlangan. Tabiat sirlarini o`rganish, qоnunlarini оchish asоsida 

insоniyat o`zining tumush sharоitini, yashash imkоniyalarini yaхshilab bоrdi. 

Tabiat sirlarini o`rganish o`z navbatida, o`z zamоnidagi fikrli, mulоhazali, ilg`оr 

kishilarni o`ziga tоrtdi. Qadimgi YUnоnistоnda tabiat hоdisalarini o`rganuvchi 

tabiatshunоslik fani vujudga kеldi. Fizika yunоncha so`z bo`lib, “rhusis” (fyuzis) – 

tabiat dеgan ma’nоni anglatadi. Fizika fanini birinchi bo`lib, qadimgi yunоn 

mutafakkiri Aristоtеl (.eramizdan avalgi 384-322 yil) o`zining kitоblarida bayon 

etgan. O`sha davrda fizikaning tarkibiga hоzirgi хimiya, astrоnоmiya, biоlоgiya, 

gеоlоgiya dеb nоm оlgan bir qatоr tabiiy fanlar kirgan. Kеyinchalik, ular 

mustaqil fanlar bo`lib ajralib chiqqan, lеkin ular o`rtasida kеskin chеgara 

yo`q,ular dоimо bir-birlarini to`ldirib hamisha alоqada bo`ladilar. Bu gaplarni 

isbоti sifatida tabiatdan yangi-yangi hоdisalarning kashf qilinishi va ularning 

amalda qo`llanishi natijasida fizikaviy-хimiya, astrоfizika, gеоfizika, biоfizika kabi 

birlashgan fanlarning vujudga kеlishini ko`rsatish mumkin. SHuning uchun, 

fizika – barcha tabiiy va amaliy fanlarning pоydеvоridir dеyish mumkin. 

2. 

Fazo va vaqtni o‘lchash usullarI Fazo va vaqt, makon va zamon — borliqning 

umumiy yashash shakllari; fazo dunyoni tashkil etuvchi obʼyektlar va ulardagi 

tarkibiy nuk,talarning oʻzaro joylashish tartibi, koʻlami va mikyosini ifoda etea, 

vaqt dunyoda sodir boʻluvchi xrdisa va jarayonlarning ketma-ket roʻy berishi va 

davomiyligini ifodalaydi. F. va v.ning tabiati hamda mohiyati haqida qadimdan 

faylasuflar xilmaxil nuqtai nazarni ilgari surgan. Ularni umumlashtirib 2 ga: 

substansial va relyatsion konsepsiyaga ajratish mumkin. Substansial konsepsiyada 

F. va v.ning mutlaq jihatlari, relyatsio n konsepsiyada esa ularning nisbiy jihatlari 

mutlaqlashtiriladi. Substansial yondashuv tarafdorlari (Demokrit, Platon, 

Eronshaxriy, Zakariyo arRoziy, Beruniy, Patritsiy, Kampanella, Gassendi, 

Nyuton, Eyler va boshqalar)ning fikricha, fazo—materiya va moddiy 

---

aloqadorliklardan tashqarida, ularga bogʻliq boʻlmagan holda mavjud boʻlgan 

mustaqil substansiyadir; u moddiy obʼyektlarning joylashish makoni, fazo 

mutlakdir. Vaqt esa borliqqa, fazo va harakatga jiddiy taʼsir koʻrsatadi; vaqt 

munosabatlari hamda hisob sistemalarida bir xilda oʻtadi. F. va v.ni mustaqil sub. 

stansiya deb qisoblaganliklari uchun ularning yondashuvi fanga substansial 

konsepsiya nomi bilan kirgan. Relyatsion yondashuv vakillari (Aristotel, 

Avgustin, al-Kindiy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Faxriddin Roziy, Nasriddin Tusiy, 

Dekart, Leybnits, Toland, Yum, Fixte, Kant, Gegel)ning fikricha, fazo—moddiy 

dunyoning tarkibiy tuzilishi tartibining namoyon boʻlishi, jismlarning oʻzaro 

joylashish oʻrni va moddiy narsalarning mavjudligi tartibini ifodalaydi. Fazo 

juzʼiy holda ham, umumiy holda ham moddiy dunyoning holatiga bogliq; 

materiya fazoning mavjudligi uchun asosiy vositadir, vaqt esa materiyaning 

atributa (ajralmas xususiyati), u materiyadan tashqarida mavjud boʻlishi mumkin 

emas, u nisbiydir. Fanda uzok, davr mobaynida fazoni vaqtdan ajratib tushunish 

hukmronlik qilib keldi. Shu jixatdan vaqtga nisbatan dinamik va statistik 

qarashlar ham mavjud. Dinamik qarash boʻyicha, vaqtning faqat hozirgi 

zamonigina real mavjud, oʻtmish oʻtib ketgan, kelajak esa hali yoʻq. Statistik 

qarash vakillarining fikricha, vaqtning barcha lahzalari bir yoʻla, yaxlit holda, bir 

vaqtda mavjuddir, vaqtning lahzalarini har bir subʼyekt oʻz boshidan kechiradi va 

unga goʻyoki vaqt oqib oʻtayotgandek tuyiladi. 20-asr boshlarida A. Eynshteyn 

tomonidan nisbiylik nazariyasining yaratilishi F. va v.ning oʻzaro chambarchas 

bogʻlikligi, F. va v. sistemaning harakat tezligi bn, vaqtfazo strukturasining 

modda zichligi bilan bogʻlikligi haqidagi fikrlar tabiiyilmiy va nazariy isbotini 

topdi. Bundan ilgariroq yaratilgan noyevklid geometriyasi tamoyillari bilan 

dunyo elektrodinamik manzarasining bogʻlanishi fazoning strukturasi haqidagi 

tabiiyilmiy tasavvurlarni yanada kengaytirdi. Fan yutuqlari F. va v.ning 

xususiyatlari mikro, makro va megadunyolarda birbiridan farq qilinishini 

isbotladi. hozirgi zamon fanlari aniklab bergan F. va v.ning xususiyatlarini 2 

turga ajratish mumkin. 1turga tegishli oʻlchov asboblari (lineyka, ruletka, soat 

kabilar) bilan oʻlchash mumkin boʻladigan, turli hisob sistemalarida turlicha 

namoyon boʻladigan nisbiy xususiyatlari kiradi va ular metrik xususiyatlar deb 

ataladi. Bunday xususiyatlarga fazoning koʻlami, bir jinsliligi, izotropliligi, 

egilganligi, vaqtning bir jinsliligi, bir xilligi, davomiyligi, anizotropligi va boshqa 

kiradi. 2turdagi xususiyatlari F. va v.ning tub mohiyatiga aloqador boʻlgan, 

barcha hisob sistemalarida bir xilda namoyon boʻladigan, oʻzgarmas, fundamental 

xususiyatlardir. Ular topologik xususiyatlar deb atalib, fazoning uzluksizligi (yoki 

diskretligi), oʻlchamliligi, tartiblanganligi, kompaktligida, vaqtning esa 

uzluksizligi, bir oʻlchovliligi, orqaga qaytmasligi, chiziqli bogʻlanganligida va 

boshqa da namoyon boʻladi. F. va v.ning metrik xususiyatlari borliqning 

miqdoriy munosabatlarini ifoda etea, topologik xususiyatlari esa tub sifat 

jihatlarini aks ettiradi. Shu sababli falsafada F. va v.ning metrik xususiyatlari — 

---

miqdoriy xususiyatlar, topologik xususiyatlari esa sifatiy xususiyatlar deb ataladi. 

F. va v.ning metrik xususiyatlari oʻzgarganda voqeliqsa jiddiy strukturaviy 

oʻzgarishlar roʻy bermasligi mumkin, topologik xususiyatlarning oʻzgarishi esa 

voqelikni, albatta, tubdan strukturaviy oʻzgartiradi. F. va v.ni anglashda real, 

perseptual va konseptual F. va v.larni birbiridan ajrata olish lozim. Obʼyektiv 

voqelikdagi real, jismoniy, fizik obʼyektlar, narsa va hodisalarning oʻziga xos F. 

va v. aloqadorliklari real F. va v. deyiladi. Real F. va v. ning inson tasavvurida 

idrok etilishi — perseptual F. va boshqa boʻlsa, real F. va v.ning matematik 

tenglama va hisobkitoblarda modellashtirilishi — konseptu al F. va v.dir. 

Perseptual va konseptual F. va v. real F. va v.ning inʼikosi ekanligini hisobga 

olish lozim, ularni aynanlashtirish kishini chalgitishi mumkin. Hozirgi Davrda 

borliqning turli tashkiliy struktura darajalariga aloqador fizik, kimyoviy, 

geologik, biologik, fiziologik, ijtimoiy (sotsiologik), psixologik F. va v. haqidagi 

konsepsiyalar ham yaratilmoqda. Ularda olamning tuzilish jihatdan xilma-xilligi 

va birligi, koʻp qirraliligi va cheksizligi, murakkabligi va nihoyasizligi 

asoslanmokda. 20-asrning oxiri — 21-asrning boshlarida nazariy fizika, 

topologiya, chiziqli algebra, kvant fizikasi, relyativistik kosmologiya kabi 

fanlarning rivojlanishi F. va v. haqidagi tasavvurlarni jiddiy oʻzgartirdi, F. va 

v.ning turlituman modellarini tadqiq qilishga keng yoʻl ochildi. Bu tadquqotlar 

olamdagi yagona eng umumiy, universal va fundamental aloqadorlik — F. va v. 

aloqadorligidir, deb xulosa chiqarishga asos berdi. 

3. Dekart koordinatalar tizimi — tekislik yoki fazodagi toʻgʻri chiziq 

koordinatalar tizimi. Rene Dekart kiritgan (1637). Bir nuqta (koordinatalar boshi) 

dan oʻtadigan ikki va oʻq (tekislikda) yoki uch va oʻqdan (fazoda) iborat. Bunda 

koordinata oʻqlariga qoʻyiladigan uzunlik birliklari oʻzaro teng boʻladi. 

Koordinata oʻqlari oʻzaro tik boʻlgan Dekart koordinatalar tizimi toʻgʻri 

burchakli koordinatalar tizimi deb ataladi. Dekart koordinatalar tizimi deganda 

koʻpincha aynan shu tizim tushuniladi, umumiy Dekart koordinatalar tizimi esa 

affin koordinatalar tizimi deb ataladi. Affin geometriya – mat.ning bir sohasi. 

Unda l o‘lchovli fazoda chekli sondagi vektorlar, shuning-dek algebraik chiziq va 

sirtlarning affin almashtirishlar (mas, to‘g‘ri chiziqlar to‘g‘ri chiziqlarga, nuqtalar 

nuqtalarga o‘tadigan almashtirishlar)da saqlanadigan (invariant) xossalari 

o‘rganiladi. Affin almashtirishlarning muhim xossalaridan biri – tekisliqsa 

berilgan uchburchakni berilgan ikkinchi uch-burchakka o‘tkazuvchi yago-na affin 

almashtirish mavjud; shunga o‘xshash tasdiq l o‘lchovli fazo uchun ham o‘rinli. 

Vektorlar, chiziq va sirtlarning affin almashtirishda saqlanadigan xos-salari affin 

invariantlar deyiladi. Mac, uchburchakning to‘g‘ri burchakliligi affin 

almashtirishda saqlanmaydi, binobarin, bu xossa affin invariant emas, shuningdek 

kesma uchburchakning bissektrisasi bo‘lishi ham affin invariant emas, ammo 

uchburchak medianalarining kesishish nuqtasida 1:2 nisbatda bo‘linishi 

invariantdir. Affin almash-tirish natijasida ellips yana ellipega, giperbola yana 

---

giperbolaga, parabola yana parabolaga almashinadi. Shuning uchun hamma 

ellipslar (shuningdek, giperbola va parabola ham) bitta affin sinfni tashkil qiladi.