Режа: Диний фундаментализм ва экстремизм мазмуни, вужудга келиши сабаблари

Жоҳилиядаги мафкуравий-курашлар. Терроризм ва экстремизм ҳаракатлари. ХХ асрнинг бошларида ташкил топган хорижий мусулмон давлатларида юзага келган диний оқим, ташкилот, партиялар ўз олдига асосан империализмга қарши кураш, миллий мустақилликка эришиш вазифасини қўйганлар. Аммо исломдаги бундай оқимларнинг деярли барчаси ҳам бу ҳаракатларга восита деб қарамасдан, охирги мақсад деб қараганлари учун ё муваффақиятсизликка учраганлар, ё муайян бир даражадаги салбий оқибатларга олиб келганлар.
Ўрта асрлар тарихи шуни кўрсатадики, бу ҳаракатларнинг аксарияти фақат хаёлдагина (утопия) бўлиб қолган; айрим ҳолларда эса бутун бир мамлакатлар ва халқлар ўртасида даҳшатли, беқиёс бўлган қонли урушларга олиб келган. Масалан, ХVI асрда бошланган шиизм (сафавийлик) ва суннизм (шайбонийлар) ўртасидаги гўё ҳақиқий дин учун кураш ниқобидаги урушлар бутун бир Хуросон ва Мовароуннаҳр ўлкаларини бир неча аср давомида ижтимоий-иқтисодий ва маданий жиҳатдан таназзулга тушишининг асосий сабабларидан бири бўлган эди.
ХХ асрда вужудга келиб, исломни восита деб эмас, мақсад қилиб олган турли оқимлар эса оқибатда ислом фундаментализмига олиб келди. Бунинг исботи учун узоққа боришнинг ҳожати йўқ. Кўпчилик хорижий мусулмон мамлакатларидаги террористик ҳаракатлар, яқин қўшни ўлкалардаги қонли тўқнашувлар бунга мисол бўла олади. И.Каримов ўзининг “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” китобида бу ҳақда бундай деб ёзган эди: “Афсуски, инсоният тарихида диний онгнинг ажралмас қисми бўлган одамлардаги эътиқоддан фақат бунёдкор куч сифатида эмас, балки вайрон қилувчи куч, ҳатто фанатизм (ўтакетган мутаассиблик) сифатида фойдаланганлигини кўрсатувчи мисоллар кўп”⁵. Бу фикрнинг ғоят тўғрилигини Наманган шаҳрида ваҳҳобийлар уюштирган дин ниқоби остидаги машъум жиноятчилик мисолида ҳам кўриб, тўла ишонч ҳосил қилдик.
Ваҳҳобийлар ҳаракати ХVIII асрнинг бошларида вужудга келган бўлиб, у ХIХ асрда яна ҳам кучайди. ХХ асрнинг биринчи, хусусан иккинчи ярмида турли мусулмон мамлакатларида (Тожикистон, Афғонистон, Чеченистон, Доғистон, Жазоир ва бошқаларда) юзага келган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазиятдан фойдаланиб ваҳҳобийлар ўз таъсирларини кучайтирдилар ва натижада салбий оқибатларнинг келиб чиқишига, ҳаттоки, қонли тўқнашувларнинг юзага келишига сабаб бўлдилар.
Кейинги ўн йилликлар даврида ваҳҳобийлик ҳаракатининг намояндалари Ўзбекистондаги мусулмонларга ҳам ўз таъсирини ўтказиш учун турли йўллардан фойдаландилар. Матбуот берган хабарларга кўра: “Хизби” ҳаракати, “Жиҳод”, “Даъват ул иршод” ва “Покистон ислом уламолари жамияти” каби ташкилотлар ёрдамида Ўзбекистонлик, аксарияти Фарғона водийси ёшларидан Пешовор туманида жойлашган диний ўқув юртларида ўқиётгани маълум бўлди. Тайёрланган жангарилар турли ишлар билан Ўзбекистонга келиб ислом давлати барпо этиш мақсадларини амалга оширишни мўлжаллаган эдилар.
Профессор Х.Кароматовнинг шоҳидлик беришича, Наманганда Ислом уйғониш фирқасини тузиш ҳаракати 1990 йилдаёқ юзага келган эди; бу ташаббус ваҳҳобий жамоалари фаолияти асосида авж олди. Уларнинг асосий шиори дунёвий ҳокимият барча ишларни диндорлар билан мувофиқлаштириш, яъни мусулмон давлатини барпо этиш эди⁶. Бу узоққа бормай бартараф бўлди. Шу воқеа билан боғлиқ ва фош этилган баъзи далилларни келтирамиз. Ваҳҳобийлик оқими вакили Қўқонлик Яҳё Исҳоқов бу оқимнинг тескари ғояларини ёйиш билан бирга, олтин валюта билан чайқовчилик қилгани учун 5 йилга кесилган, унинг маслакдоши Рустам Алимов унга қўшилиб долларлар билан шуғулланган. Марғилонлик Х.Мадумаров мусулмонлар орасида динни сиёсий воситага айлантириш, ҳокимият тепасига чиқиб олишни тарғиб этувчи минглаб нусҳадаги ёт адабиётни тарқатиш билан шуғулланган. Унинг ҳамшаҳари Ш.Назарбеков бугунги мустақил, адолатли, демократик, ҳуқуқий, адолатли тузумни ёқтирмай, унга таъна тошларини отиб, уни ағдариб, исломий давлат тузишга даъват қилиб чиққан.
Фундаменталистлар 1990 йил 2 декабрда 5 аскарни автобусда ёқиб юбордилар; ўша йили баҳорда эса турклар билан низо чиқарган ҳам шулар эди. “Айрим жиноятчиларни жавобгарликдан қутултириш мақсадида вилоят прокуратураси биносини ўраб олиб, баъзи бир ҳужжатларни ёқиб юбордилар”⁷. Бунинг устига у йиртқичлар Э.Маматқулов, М. Носиров, Б.Убайдуллаев каби лавозимли кишиларни ваҳшийларча ўлдирдилар.
Бундан ташқари, республикамизда турли христиан тоифалар, будда, кришна динлари тарафдорлари, шунингдек, аҳмадийлар, баҳоийлар, кодиёнийлар, огоҳийлар ва бошқа оқимдагилар ҳам фуқароларни ўз тарафларига оғдиришга уриндилар.
Баъзи эътиқоди суст мусулмонларда уларнинг таъсирига берилиш ҳоллари бор. Чет элдаги тоифалардан бири “Дор-ул Аркам” дир. Унинг маркази Малайзияда. Бу тоифа аъзоларидан эркаклар тўпиғидан сал юқори турадиган узун кўйлак ва кичик салла билан, аёллар эса қора либос, юзларига фақат кўзи очилиб турадиган ниқоб кийишлари билан ажралиб турадилар.
Охирги йилларда бу тоифанинг таъсири оз бўлса-да, Ўзбекистонда сезилмоқда. Бу тоифанинг аксарияти сармоядорлар ва тижоратчилардир. Улар биздаги талайгина шахслар билан алоқа ўрнатганлар. Мазкур тоифа Индонезия, Таиланд, Покистон ва бошқа мамлакатларда ҳам ўзига тарафдорларини топди.
“Дор-ул Акрам” ҳаракати кучайиб, Малайзияда ҳатто жиддий муаммога айланди. Улар исломдан чиққан кофирлар деб эълон қилинди, юртдан қувилди. Ҳозир бу гуруҳ раҳбари Таиландда истиқомат қилмоқда⁸.
Ваҳҳобийлар ҳаракатининг мақсади ва мазмунини таҳлил этадиган бўлсак, у ҳанбалия мазҳабидан бошқа бир мазҳабни тан олмаган ва ислом динидаги ҳар қандай янгиликни рад этган; айни пайтда бу диннинг ривожланишига катта ҳисса қўшган азиз-авлиёларнинг хизматини инкор этиб, ёдгорликлар, қабрларни вайрон қилишга чақирган.
Далилларга мурожаат қилайлик. Исломшунос олимларнинг берган маълумотларига кўра, ваҳҳобийлар давставвал Расули Акрам саҳобаларидан бирининг Жубайилидаги қабрини вайрон қилдилар. 1802-1803 йилларда Муҳаммад пайғамбарнинг набиралари - Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайнларнинг қабрларини вайрон қилдилар. Қабр мақбараларидаги қимматбаҳо безакларни, олтин суви юритилган ғиштларни туяларга ортиб ўлжа сифатида олиб кетдилар. Бу ваҳшийликларга қарши чиққан мўйсафидлар, аёллар, ҳатто болалар шафқатсизларча қириб ташланган. Қабрлардаги талон-тарож 8 соат давом этган. Шу вақт ичида қаршилик кўрсатганлардан тўрт минг одам қиличдан ўтказилган.
Тарихий воқеалар шуни кўрсатадики, ваҳҳобийлар ислом динини “асл ҳолатига келтириш” даъвати остида босқинчилик, талончилик билан шуғулланишган.
1803 йили ваҳҳобийлар Маккани, кейин Мадина шаҳрини босиб олишди. У ердаги барча қабртошларни, ҳатто Биби Фотима ва саҳобалар соғанасидаги қабр тошларни бузиб ташлашди. 1810 йилга келиб Муҳаммад пайғамбарнинг масжидини ҳам талон-тарож қилишди.
Бундай хунрезликларга чидай олмаган Миср ҳукмдори Муҳаммад Али 1811 йили бу ёвузликка қарши чиқиб, ўз қўшинлари билан аввал Хижозни, сўнг 1818 йили Диръани ваҳҳобийлардан тозалади. Шундан сўнг ҳокимият мисрликлар қўлига ўтса ҳам, барибир, ваҳҳобийлар вақти билан ўша давлатни тиклашди. Унинг пойтахти Ар-риёд бўлди⁹.
Ваҳҳобийлик ғоялари ўтмишда Ўрта Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистонда яшайдиган мусулмонлар ўртасида бўлмаган. Биздаги мусулмонлар, асосан, ҳанафия мазҳабига эътиқод қилувчилардир. Ҳозирги даврда бизнинг диний, миллий қадриятларимиз мезонларига қарама-қарши бўлган ваҳҳобийлар ғоялари катта маблағларга эга бўлган ажнабий кучлар ва уларга эргашган кишилар томонидан тарғиб қилинмоқда.
Фундаменталист ваҳҳобийлардан аранг қутулганимизда уларнинг ҳорижий ҳомийлари мафкуравий кураш жабҳасига чиқдилар. Бу хуружни Президентимиз И.А.Каримов “мафкуравий таҳдид” деб атаган. У шундай деб ёзган эди: “Биздан узоқ-яқин масофаларда жойлашган айрим ислом давлатларида ўрта асрларда мавжуд бўлган мусулмон халифалигини тиклашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган муайян ташкилотлар мавжуд”¹⁰.
Гарчи бундай ташкилотларнинг нияти хомҳаёл бўлса ҳам, унга қизиқадиган калта фаҳмлар, бир уриниб кўрайликчи, ноумид шайтон дегувчи кимсалар бўлган.
1999 йил 16 феврал куни Тошкент шаҳрида қабиҳ ва разил ниятли кимсалар террорчилик ҳуружлари содир этдилар. Президентимизнинг “Тошкент шаҳридаги фожеали ҳодисалар муносабати билан мотам куни эълон қилиш тўғрисида” ги Фармонида қайд қилинганидек, “Мустақиллигимизга, халқимизнинг осойишта ҳаётига, юртимиз хавфсизлигига тажовуз қилишга қаратилган бу ёвуз уриниш оқибатида бегуноҳ одамлар ҳалок бўлди”¹¹.
Портлаш оқибатида 15 киши ҳалок бўлган, юздан зиёд одам жароҳатланган; жабрланганларнинг деярли барчаси тинч аҳоли вакиллари эди. Бу мудҳиш ҳодиса рўй берган жойга етиб келган Президентимиз И.А.Каримов журналистлар берган саволларга жавобида бундай деган эди: “Бизни ҳеч ким танлаган йўлимиздан қайтара олмайди. Қўпорувчилик қилганларнинг мақсади халқимизнинг тинчлигини бузиш, қўрқитиш, юрагига ваҳима солиш, юритаётган сиёсатимизга ишончини сўндириш, амалга ошираётган улкан ишларимизга зарба беришдан иборат бўлган”¹².
Давлатимиз раҳбари бу фожеанинг асл сабабини очиб бериб, бу ноҳуш ҳодиса мамлакатимизда сўнгги йилларда пайдо бўлган ўта ҳотиржамлик кайфиятининг оқибати эканлигини таъкидлаган эди.
Одамларга бирон-бир диний эътиқодни зўрлик билан сингдириб бўлмайди. Бизнинг халқимизнинг дини, эътиқоди ва миллий қадриятлари кишилар онги ва психологиясига чуқур сингиб, жамиятда тинчлик ва тотувликни таъминлашга, ижтимоий тараққиётга хизмат қилиб келган.
Диний фундаментализм ва экстремизм соҳасидаги мафкуравий курашнинг бир жиҳати ХХ асрнинг биринчи ярмида вужудга келган диний ташкилотлар ва ҳаракатларга бориб тақалади. Шулардан бири «Ихвонул-муслимин» («Мусулмон биродарлари») диний оқими бўлиб ХХ асрдаги исломий ҳаракатлар ичида энг катталаридан ва кучли мафкуравий базага эга бўлган диний ташкилот ҳисобланади. Унинг асосчиси диндор оилада дунёга келган мактаб ўқувчиси Шайх Хасан ал-Банно (1906-1949) ҳисобланади. У ўз фаолиятини 1928 йилда бошлаб, асосий эътиборини динни тарғибот қилиш, Қуръон ва ҳадис кўрсатмаларига оғишмай амал қилиш ҳамда масжид ва диний мактаблар қуриш зарур деб билган. 1933 йилда ҳаракатнинг «Ихвон ал муслимин» номли ҳафталик газетаси ташкил этилди. «Ихвонул муслимин» ўта радикал, экстремистик ташкилот бўлиб, ўз ғаразли ниятларини амалга ошириш учун мавжуд давлат ва ҳукуматларга қарши, жиҳод эълон қилди. Бу мақсад йўлида ўзини-ўзи ўлдириш масаласини ҳам дастлаб Ал-Банно «Фанул-моут» («Ўлим санъати») китобида асослаб берди. Ал-Банно таълимоти асосида жангарилик амалиётини тайёрлаш ва амалга ошириш билан боғлиқ бўлган барча экстремистик ҳаракатлар, ҳатто зарур бўлса ўзини-ўзи қурбон қилиш бўйича фатво ҳам берилган эди. «Мусулмон биродорлар» ташкилотининг асосий вазифаси террорчилик хужмлари бўлгани учун уни бошқарувчи «Маҳфий аппарат»ни тузди. Бу ташкилот аъзоларининг кучли террористик фаолияти шу асосда давом этди ва 1948 йили ўз кулминациясига етиб, Миср бош вазири Маҳмуд Фаҳмий Ан-Нақрошийни ваҳшиёна ўлдиришда кузатилади. Бу жиноят ижрочилари деб, «Ихвон ал-муслимин» вакиллари гумон қилинади ва бош вазир ёрдамчилари унинг қатли эвазига Ҳасан ал-Баннонинг қатл этилишини талаб қиладилар. 1949 йил 12 февралда раҳнамоси Ҳасан ал-Банно қатл этилади. Ушбу ҳаракат каби мутаассиб диний оқимлардан бири бўлган «Жиҳод» ҳаракати вакиллари тарафидан Анвар Содат жонига қасд қилинди. Бугунги кунда ҳаракат фаолияти Мисрда расман тўхтатиб қўйилган. Ҳозир бу ташкилотнинг аъзолари қанчалиги номаълум, аммо 1952 йилдаги маълумотларга асосан 4 млн. аъзолари бор эди.
Мисрда яна шундай ўта радикал экстремистик гуруҳлар ва ташкилотлар борки, жумладан «Ал-жамоа ал-Исломия» (1970); «Ал-жиҳод ал-Исломия» (1970-1979); «тақдир ва Хиджра» (1967), «Жиҳод» ва бошқаларни фаолиятининг асосий йўналиши исломни тарғибот қилиш мамлакат ичидаги диндан чекинган худосизлик элементларига қарши курашиш ислом давлатини тиклашда жиҳод йўли ёки турли зўравонлик ва қўпарувчилик воситалари орқали ўз мақсадларига эришишдан иборат. Айни замонда бошқа мусулмон халқлари бўлган давлатларда ҳам шундай тартиб ўрнатишга ҳаракат қилишдир.
1953 йилда «Мусулмон биродарлар» уюшмасининг бир гуруҳ аъзолари Иорданияда «Хизбут таҳрир ал-исломий» номли янги партияни тузди. Ҳозирги вақтдаги ғайри исломия диний ташкилотлардан бири «Хизбут-таҳрир ал-исломий» диний эксремистик партияси бўлиб, бу йўналиш мазмуни ва ҳаракати жиҳатидан ўз қамровига «Ислом уйғониш партияси», «Адолат», «Ислом лашкарлари», «Тавба», «Ҳизбуллоҳ», «таблиғ», «Узун соқол», «Акромийлар», «Нур» кабиларни олади.
«Хизбут-тахрир ал-исломий» партиясининг асосчиси фаластинлик илоҳиётчи Тақий ад-дин ан-Набиҳоний (1909-1979) ҳисобланади. У «Ислом низоми», «Хизбут-тахрир» ва бошқа китоблар ёзган. Партиянинг дастури 187 бобдан иборат бўлиб, асосий мақсади ҳокимиятга эришиш. Яъни барча мусулмон давлатлари ҳузурида ягона ислом давлати-«Халифалик» тузишни мақсад қилиб олган.
Унинг таълимоти уч босқичдан иборат:
1. /оявий фикрий кураш.
2. Жамиятда ғоявий инқилобни амалга ошириш.
3. Ҳокимиятга фақатгина умма жамоасининг тўлиқ розилигидан сўнг келиш.
«Хизбут-тахрир ал-исломий» тарафдорлари Тунис, Ироқ, Жозоир, Судан, Яман ва бошқаларда ўз фаолиятини яширин олиб бормоқдалар. Унинг ҳозирги кундаги раҳбари Абд ал-Қадим аз-Зуллумдир. «Хизбут-тахрир» тузилиши жиҳатидан пирамида шаклида яъни халқа тартибида ҳар бир гуруҳ 5-6 кишидан иборат. Унинг ўқув ишига Мушриф раҳбарлик қилади, Амир Мушрифга машғулотларни ўтказишда ёрдам беради. Қароргоҳи-Англия-Лондон. Ўзбекистон худудида «Хизбут-тахрир»нинг бошланғич бўлимлари ташкил топа бошлаган эди.
Терроризм ва экстремизмнинг тарқалиши ва фолиятини амалга оширилиши молиявий жиҳатдан таъминланишига боғлиқлигини ҳар бир одам чуқур идрок этиши лозим.
МДҲ давлатларида 1990 йиллардан бошлаб кириб келган турли экстремистик гуруҳларни «ал-Қоида» ва шунга ўхшаш экстремистик, террористик ташкилотлар молиявий таъминлаб келганлар. «Ал-Қоида» бу вазифани бажариш учун қўпорувчилик операцияларини сурункали ўтказиб келмоқда, унинг йўллари турлича. Масалан, наркобизнес, киднеппинг (товон олиш мақсадида кишиларни гаровга олиш), бой мусулмон оилаларидан қўрқитиш орқали пул ундириш каби усуллар орқали маблағ тўплайди.
Энди терроризм тушунчаси ва унга қарши курашиш йўллари ҳақида фикр юритамиз. Террор лотинча сўз бўлиб, «қўрқув», «дахшат» маъноларини англатиб, жамиятда барқарорликни келтириб чиқаришга, халқ кўнглига ваҳима солишга қаратилган сиёсий курашдир. Терроризм энг хавфли ва олдиндан кўра билиш мураккаб бўлган жиноятлар сирасига киради. Унинг кўламини кенгайиб бораётганлиги ва ақл бовар қилмас шаклларни олаётганлиги жаҳон ҳамжамиятини энг хавотирли муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда.
Маълумки, терроризмни ташкил қилувчи ва амалга оширувчи яширин ташкилот бўлиб, улар шу йўл билан ҳокимиятни қўлга киритмоқчи бўладилар.
Терроризмнинг асосий мақсади тинч, осойишта яшаётган давлатларда қўпорувчилик ишларини амалга ошириб, халқлар кўнглида ваҳима, қўрқув хиссиётларини кучайтириб жамиятда беқарорликни юзага келтиришдир. Улар бу ҳаракатларини кенг омма номидан қилиб кўрсатишга интиладилар. Бу ҳеч қачон оммавий характерга эга бўлмайди, аксинча айрим шахслар ва гуруҳлар томонидан амалга оширилади.
Яна терроризмнинг асл мақсади кўп сонли қурбонлар ёки катта моддий зарар етказиш эмас, балки улар мақсадга эришиш воситаси холос. Бинобарин, террористик хуружлар орқали миллионлаб инсонларда ва охир оқибат жамиятда парокандалик туғдиришдир.
Терроризм бугунги кунда пайдо бўлган ҳодиса эмас. Ўтмишда содир этилган террористик ҳаракат бирор шахс ёки сиёсий арбобга қарши уюштирилган бўлса бугунги кунда уни кўлами кенгайиб бораётганлигини тушуниб олишимиз лозим.
Халқаро терроризм-бу давлатлар, халқлар муносабатларини, сиёсий партия ва ҳаракатларни беқарорлаштиришга қаратилган сиёсий қўпорувчилик фаолиятдир.
Халқаро террорчилик ҳаракатлари мазмунига:
-халқаро ҳуқуқ ҳимоясидаги объект ёки субъектларга қарши мустақил давлатлар чегараларини бузиш;
-қўпорувчилик ишлари икки ёки ундан ортиқ кишилар, шунингдек, ёлланма шахслар бўлган экстремистик гуруҳлар томондан содир этиш;
-экстремистик гуруҳ аъзоларининг бошқа давлатлар худудига ташкил этилган махсус лагерларда тайёрлаш;
-халқаро терроризми экстремистик гуруҳларни тайёрлашда халқаро тус олган ноқонуний қурол-яроғ савдоси ва наркобизнесдан келадиган молиявий манбалардан фойдаланиш¹³ кабилар киради.
Бундай террорчилик, қўпорувчилик ишларини амалга ошириш учун катта молиявий маблағ талаб қилинади. Бундай маблағни чет элдаги террористик йўналишдаги норасмий ва расмий экстремистик ташкилотлар турли йўллар орқали топишга ҳаракат қилмоқдалар. Жумладан, «ал-Қоида» ташкилоти Яқин Шарқ ва Шимолий Африка мамлакатларида транспорт, қимматбаҳо метал қазиб олиш, соҳта пул ишлаб чиқиш, наркобизнес, босқинчилик, товон тўлатиш каби кўпгина ғайриинсоний ҳаракатлар орқали молиявий базаларини мустаҳкамламоқдалар.
Ҳозирги кунда глобал муаммога айланиб бораётган халқаро терроризм ва экстремизмга қарши курашиш барча давлатларнинг ички ва ташқи сиёсатининг муҳим йўналишларидан бирига айланмоқда. Терроризмни олдини олиш ва зарарсизлантиришда биринчи навбатда молиявий манбани қирқиш зарурий ҳол ҳисобланади. Фақат героин моддаси билан савдо қилиш соҳасини олиб кўрсак қуйидагичадир. Масалан, 1 кг героин Афғонистон чегарасида 900 АҚШ доллорига тенг, Ўзбекистон вилоятида-20000, Тошкентда-25000, Москвада эса-100000 АҚШ доллорига тенг ва ҳаказо. Бундан келадиган даромаднинг миқдори катта бўлганлиги учун йил сайин героин экиладиган майдон чет элда кўпайтирилмоқда, жумладан, 2003 йилда героин экиладиган майдон 80000 гектар бўлган бўлса, 2004 йили бу 120000 гекторни ташкил этди.
Шунинг учун экстремизм ва терроризмга қарши кураш давлатларининг доимий эътиборидан бўлган муаммодир. Ўзбекистон Республикасини бу борада Марказий Осиё ва чет элдаги мавжуд терроризм, наркобизнес, ноқонуний қурол савдоси каби қатор таҳдидлар мавжудлигини ҳисобга олиб, ўз ички ва ташқи сиёсатини ишлаб чиққан ва шунга амал қилади. Шунингдек, Ўзбекистон бутун дунёда хавфсизликни таъминлашга қаратилган барча халқаро дастурларда иштирок этиш билан экстремизм ва терроризмга қарши курашишда фаол қатнашиб келмоқда.