Reja: Buyuk ipak yoʻli haqida antik mualliflar fikrlari
Download 213 Kb.
|
Buyuk ipak yoʻli. Ma\'ruza
|
1-mavzu: Buyuk ipak yoʻlini oʻrganilish tarixi Reja: 1.Buyuk ipak yoʻli haqida antik mualliflar fikrlari. 2.Buyuk ipak yoʻli tarixi sovet tarixshunoslari talqinida 3.Oʻzbekistonda buyuk ipak yoʻlini oʻrganilishi Ilk bor Xitoy hududidan boshlanib gʻarbga tomon minglarcha kilometr masofaga choʻzilgan (12 ming km), Sharq bilan Gʻarbni tutashtirgan bu noyob savdo yoʻli ulugʻ ajdodlarimiz saʼy-harakatlari samarasi oʻlaroq umumbashariyat tadrijiy taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan. Buyuk Ipak yoʻli tushunchasini birinchi boʻlib fanga taniqli nemis olimi Fon Rixtgofen olib kirgan. U XIX asrning 70-yillarida yozgan “Xitoy” nomli klassik asarida bu terminni chuqur ilmiy asoslab berdi. Maʼlumki, Xitoyning Sian shahridan boshlangan Ipak yoʻli Lanjou orqali Dunxuanga (Sharqiy Turkiston) kelib, bu yerdan u ikkiga ajraladi. Ipak yoʻlining janubiy - gʻarbiy tarmogʻi Taklamakon sahrosi (Moʻgʻuliston) orqali Xoʻtanga, undan Yorkentga kelib, undan Balxga tomon oʻtadi. Balxda yoʻl yana uch tarmoqqa ajraladi. Gʻarbiy tarmogʻi Marvga, janubiy tarmogʻi Hindistonga, shimoliy tarmogʻi Termiz orqali Darbent, Nautak va Samarqandga tomon yoʻnaladi. Ipak yoʻlining shimomiy-gʻarbiy tarmogʻi esa Dunxuandan Bami, Turfon orqali Tarim vohasi-Qashqarga boradi. U yerdan Toshqoʻrgʻon orqali Oʻzgan, Oʻsh, Quva, Axsikent, Popga, Asht orqali Xoʻjand, Zomin, Jizzaxga, soʻngra Samarqandga borib tutashadi. Samarqanddan esa bu yoʻl yana davom etib, Dabusiya, Malik choʻli orqali Buxoro, Romitonga, undan Varaxsha orqali Forobga borib Amul shahriga oʻtadi. Amulda esa bu yoʻl Marvdan Urganch sari yoʻnalgan yoʻlga qoʻshiladi. Marv shahri Oʻrta asrlar davrida Buyuk ipak yoʻli chorrahalari kesishgan eng muhim hayotiy nuqta boʻlgan. Eng muhimi shundaki, Buyuk ipak yoʻlining gʻarbdan keladigan savdo karvonlari, aytaylik, Italiya, Ispaniya va boshqa Oʻrta yer dengizi mamlakatlarining savdogarlari ham oʻz mollarini Tir, Damashq, Kichik Osiyo, Eron orqali yana Oʻrta Osiyoning yirik savdo markazi - Marvga olib kelar, shu yerdan Sharq tomon yoʻllarini davom ettirardilar. Shu maʼnoda Marvning turli dinlar ildiz otgan, turli madaniyatlar tutashgan joy boʻlganligi alohida ahamiyatga molikdir. Buyuk Ipak yoʻli Sharqu Gʻarbni bogʻlovchi, turli mamlakatlarning savdo-sotiq, tijorat aloqalarining eng asosiy vositasi boʻlganidan, bu yoʻnalishda joylashgan davlatlar undan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanishga, yoxud bu borada oʻz mavqeini mustahkamlashga intilganlar. Shu bois turli tarixiy bosqichlarda turli davlatlar bunga intilib, Buyuk ipak yoʻli ustidan oʻz nazoratlarini oʻrnatganlar. Masalan, mil. av. VI-IV asrlarda Eron ahomaniylari, mil. av. IV asrda esa makedoniyalik Iskandar, mil. av. II-I asrlarda Rim-Parfiya davlatlari oʻrtasida bu boradi qattiq raqobat kechgan. Yoxud Arab xalifaligi vujudga kelgunga qadar bu yoʻlning Eron va Soʻgʻdiyona hududlaridan oʻtgan qismida Eron va Soʻgʻd savdogarlari yetakchilik rolini oʻynaganlar. Arab xalifaligi kuchayib, koʻplab hududlarni qoʻlga kiritgach, bu yoʻl arab savdogarlari tasarrufiga oʻtadi. Chingiziylar davrida Buyuk ipak yoʻlining tasarrufi butunlay ularning qoʻl ostida boʻladi. Buyuk Sohibqiron Amir Temur davriga kelib uning qudratli saltanati vujudga kelgach, Buyuk ipak yoʻli sarhadlari yangidan kengayib, katta miqyoslar kasb etib, yanada rivoj topadi. Mil. av. II asr boshlarida Davan va Qangʻ davlatlariga tashrif buyurgan Xitoy elchisi va sayyohi Chjan Syan safaridan soʻng Xitoy bilan Oʻrta Osiyo davlatlari oʻrtasidagi diplomatik va savdo-sotiq aloqalari yangi bosqichga koʻtariladi. Elchining bu yurtda koʻrgan-kechirganlari, ayniqsa uzumchilik, vino tayyorlash, rangli shishalar ishlab chiqarish, zargarlik, zotdor, uchqur otlar Xitoy hukmdorlarini qiziqtirgan. Bu esa ikki oʻrtadagi aloqalarga keng yoʻl ochgan. Xitoy Oʻrta Osiyoning zotdor otlari, rangli shishalari, zargarlik mollari, laʼliga xaridor boʻlsa, ayni chogʻda Xitoydan yurtimizga koʻproq ipak va ipak mollari, chinni buyumlar, choy mahsulotlari keltirila boshlangan. Shuningdek, Hindistondan ip gazlama, ziravor va dorivor mahsulotlar, guruch, mushk anbar va shu kabi narsalar keltirilgan. Ayni chogʻda oʻzbek diyoridan bu mamlakatlarga qishloq xoʻjalik mahsulotlari, mevalar, chorva mollari, otlar, gilamlar, zargarlik mahsulotlari, nafis junli matolar chiqarilgan. Oʻrta Osiyo hukmdorlari Buyuk ipak yoʻlida savdo karvonlarining tinchligi, xavfsizligi va ularning bexatar, muntazam qatnovini taʼminlash borasida ham doimiy chora-tadbirlar koʻrib borganlar. Shu maqsadda kerakli nuqtalarda, aholi siyrak boʻlgan joylarda karvonsaroylar, yemakxonalar barpo qilingan, suv oladigan quduqlar qazilgan, chor atrofi shinam bino shakliga keltirilib qurilgan rabotu sardobalar tiklangan. Hozirda ham Qizilqum, Mirzachoʻl, Malik choʻli sarhadlarida oʻtmish arxitekturasining noyob namunalari sanalgan shunday meʼmoriy obidalar xarobalari koʻplab uchraydi. Buyuk ipak yoʻlining shuhrati ayniqsa XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrda, yaʼni Amir Temur va temuriylar davrida yanada ortdi. Sohibqiron mamlakatning yuksak rivojida xalqaro savdoning nechogʻlik ulkan ahamiyat kasb etishini bilganligidan, bu sohani butun choralar bilan oʻstirishga alohida eʼtibor bergan. Bunda yurt tinchligi, ulus farovonligi masalalari har doim uning diqqat markazida turgan. Shu bois ulugʻ Amir savdo yoʻllarini qoʻriqlash, odamlar, musofirlar, turli yurt savdogarlari manfaatlarini bosqinchilar, qaroqchilar tajovuzidan muhofaza qilishni muhim davlat ahamiyatiga molik vazifalardan deb hisoblagan. Amir Temur tashabbusi bilan mamlakatning har bir yirik shaharlarida savdo karvonlarining kirishi va chiqishini nazorat qiluvchi davlat nazorat xizmati va maxsus bojxonalar tashkil etilgan. Savdo karvonlaridan mollarning hajmi, miqdoriga qarab boj toʻlovlari undirilgan. Bu davrda poytaxt Samarqand dunyo savdogarlarining yirik markaziga aylandi. Uning keng koʻchalari boʻylab maxsus qurilgan muhtasham karvonsaroylar, savdo bozorlari, rastalarida tunu kun savdo-sotiq ishlari toʻxtamagan. Turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar oʻz mollarini xaridorlarga sotganlar yoxud oʻzlariga kerakli mollarni xarid qilganlar. Amir Temur va uning avlodlari zamonida davlatlar oʻrtasidagi oʻzaro savdo-tijorat aloqalari yangi hududiy kengliklar kasb etib bordiki, bu bir tomondan, yurtimizning iqtisodiy-madaniy, maʼnaviy yuksalishini taʼminlagan boʻlsa, ikkinchidan, uning xorijiy ellar, xalqlar bilan yaqinlashuvi, hamkorligiga kuchli turtki berdi. Bu esa Buyuk ipak yoʻli shuhratining yanada ortishiga olib keldi. Prezidentimiz I.A Karimov taʼkidlaganidek, “Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona jugʻrofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi”.1 Shu tariqa, Amir Temur va temuriylar davrida Buyuk ipak yoʻlining dovrugʻi beqiyos katta boʻlganligi, u mamlakatlarning umumiy yuksalishiga, bir-birlari bilan yaqindan bogʻlanishlariga jiddiy ijobiy taʼsir oʻtkazganligiga shohid boʻlamiz. Buyuk ipak yoʻli XVI asrdan eʼtiboran oʻz ahamiyati va rolini yoʻqotib, tushkunlik sari yuz tutdi. Bu hollarni qanday sabablar bilan izohlash mumkin. Tabiiyki, bu jarayon oʻz-oʻzidan, bir lahzada toʻsatdan sodir boʻlib qolgani yoʻq, albatta. Bizning nazarimizda, Buyuk ipak yoʻli ahamiyatining soʻnib, pasayib borishi bir qator obyektiv va subyektiv sabablar orqasida, tarixiy jarayonlarning murakkab, ziddiyatli kechishi davomida yuz berganligi shubhasiz. Birinchidan, Amir Temur va temuriylar sulolasining pirovard oqibatda chuqur inqirozga yoʻliqishi va tarix sahnasiga boshqa hukmron sulolalarning, chunonchi, Shayboniyxonlar, Ashtarxoniylar sulolasining chiqishi hamda ularning boshqaruv usulining gʻoyatda murakkab kechganligi, markaziy hokimiyatning kuchsizlanib, mamlakat hududlarining tarqoq holatga uchrashi oʻz qobigʻiga oʻralishi va hokazo hollar bu hududning tashqi dunyodan tobora ajralishiga bois boʻldi. Ikkinchidan, Movarounnahrga kelib oʻrnashgan oʻzbek urugʻlari, ularning amir-beklari, sultonlari oʻrtasida hokimiyat talashib olib borilgan oʻzaro jangu jadallar, doimiy qon toʻkishlar natijasida oʻlka tobora iktisodiy boʻhronlarga duch kela bordi, siyosiy beqarorlik avj oldi. Mamlakat tashqi davlatlar bilan aloqalar bogʻlash, iqtisodiy, savdo-sotiq bobida hamkorlik qilish imkoniyatlaridan mahrum boʻldi. Uchinchidan, ilgʻor Yevropa olimlari, sayyohlari tomonidan XV-XVI asrlardan eʼtiboran boshlangan buyuk geografik kashfiyotlar, bularning natijasida jahonning turli qutblari tomon yangi, qulay suv yoʻllarining ochilishi, shu jumladan, Hindiston, Xitoy va boshqa sharqiy-janubiy mamlakatlarga tomon shunday yoʻllarning kashf etilishi, bular Buyuk ipak yoʻli shuhratining pasayishi va soʻnib borishga olib keldi. Oʻzbekistonning milliy istiqlolga erishuvi va oʻz mustaqil davlatchiligiga ega boʻlishi uning oldiga keng istiqbol ufqlarini ochib berdi. Mustaqillik tufayli Oʻzbekiston yangidan yuz ochib, jahon afkor ommasining nigohiga tushdi. Ayni chogʻda u BMTning teng huquqli aʼzosi sifatida turli ijtimoiy tuzumdagi davlatlar bilan oʻzaro foydali, manfaatli asoslarda hamkorlik qilish, aloqalar bogʻlashga muvaffaq boʻldi. Ayniqsa bunda Buyuk ipak yoʻli anʼanalarini yangidan tiklash borasida hozirda jahon miqyosida olib borilayotgan davlatlararo harakatda Oʻzbekistonning alohida tashabbus koʻrsatayotganligi boisi ham mana shundandir. Zero, qadimdan Sharq bilan Gʻarbni bir-biriga bogʻlagan, xalqaro savdoning qaynoq, tutash nuqtasi hisoblangan Oʻzbekiston hududi va uning qadimiy shaharlari bugun ham mustaqil davlatimizni keng xorijiy davlatlar bilan bogʻlovchi muhim vosita rolini oʻynamogʻi ayni muddaodir. “Qadim zamonlarda Sharq bilan Gʻarbni bogʻlab turgan Buyuk ipak yoʻli, -deb taʼkidlaydi Yurtboshimiz, - Oʻzbekiston hududi orqali oʻtgan. Bu yerda savdo yoʻllari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir birini boyitish jarayoni jadal kechgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yoʻllar shu yerda kesishadi”.1 Shu boisdan ham mustaqil Oʻzbekiston Buyuk ipak yoʻli anʼanalarini butun choralar bilan tiklash va rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. Shuningdek, YUNESKO rahbariyati bilan hamkorlikda “Ipak yoʻli-muloqot yoʻli” mavzusida oʻtkazilayotgan amaliy tadbirlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekistonning soʻnggi paytlardagi faol xatti-harakatlari Sharq va Gʻarbga hamda Janubga bevosita chiqish uchun qulay yoʻllarga ega boʻlish, oʻz mahsulotlarini jahon bozoriga olib chiqish va davlatlararo keng muloqotlarga erishishga qaratilgan. Oʻzbekiston oʻz milliy manfaatlari ustivorligidan kelib chiqib, dunyoga chiqishga, xalqaro bozor uchun raqobatbardosh mahsulotlar, mollar ishlab chiqarishga hamda Gʻarb bilan Sharq oʻrtasida azaldan davom etib kelgan muhim vositachilik - koʻpriklik rolini oʻynashga faol intilmoqda. U shu olijanob maqsadlar yoʻlida faol izlanishlar olib bormoqda. Bu esa Oʻzbekistonning xalqaro maydondagi pozitsiyasini yanada mustahkamlab, uning nufuzi va obroʻsining koʻtarilib borishga xizmat qiladi. .2 mavzu
lazurit yoʻli Qadim-qadimdan insoniyat tabiiy va iqtisodiy ehtiyojlarining oshib borishi turli mamlakatlar va xalqlar o rtasidagi savdo aloqalarining vujudga kclishida muhim rol oʻynavdi. Insoniyat tarixida miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda ilk davlatlarning vujudga kelishi, savdo-sotiq munosabatlaridagi takomilashuv jarayoniga sabab boʻldi. Shu bilan birga bu aloqalar xalqlaming urf-odati, xojaligi, tarixi haqida malumot beruvchi ilk yozma manbalar, afsona va rivoyatlar paydo bolishiga ma lum manoda turtki boʻldi. Afsona va rivoyatlar, yozma yodgorliklar, shuningdek arxeologik malumotlarga tayangan holad Buyuk ipak yoʻlining oʻtmishdoshlari boʻlgan xalqaro savdo-sotiq yoʻllari haqida fikr yuritish mumkin. Bu biz uchun davlatchiligimiz tarixini oʻrganishda ham muhiin ahainiyatga ega. Savdo-sotiq, iqtisodiy aloqalar va unda Oʻrta Osivo. jumladan Oʻzbekiston hududida tashkil topgan qadimiy davlatlarning tashkiloti haqida gap ketganda. shuni alohida takidlash lozimki, xalqimiz miloddan avvalgi III-II ming yilliklardayoq dunyoning eng taraqqiy etgan davlatlari va xalqlari bilan iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy, savdo-sotiq aloqalari olib borganlar. Mesopolamiya. Old Osiyo, Misrdagi arxeologik qazilmalardan topilgan moddiy ashyolar buni isbotlab turibdi. Butun Yaqin va Oʻrta Sharqda Baqtriyaning tabiiy boyliklari qadim- qadimdan mashhur edi. Ayniqsa Baqtriya[1] oʻzining lazuriti (maftunkor lal) bilan Sharq dunyosini oʻziga rom etgan. Lazurit qimmatbaho tosh boʻlib, u Baqtriya hududidan savdoning eng daromadli ashyosi sifatida olib ketilardi. Mesopotamia afsonalaridagi fikrlar buni isbotlaydi. Shunday afsonalardan hirida IJruk podshosi enmerkar oʻz elchilarini Mesopotamiyaning shimoliy-sharqidagi Aratta podshosi, ayni paytda bosh kohini huzuriga yuborib undan Mesopotamiyaga koʻproq lazurit yuborishni soʻraydi[2]. enmerkar afsonada aytilishicha Aratta podshosiga elchi yuborib Shummer xalqining muqaddas shahri hisoblangan eridu shahrida xudolar uchun ibodatxona qurmoqchi va uni bezashda lazuritdan foydalanmoqchi edi. Biroq Aratta podshosi unga rad javobini beradi. enmerkar Arattani jang bilan boʻysoʻndirishga harakat qiladi. Bu kurashda oʻzining singlisi. urush mabudasi Inannaga murojaat qiladi. Agar enmerkar Arattaga yurish qilsa. gʻalaba uning tomonida boʻlishi aytiladi. Lekin Aratta podshosi enmerkarga urush boshlansa, Uruk shahri aholisi ochlik, qahatchilik, qurgʻoqchilik girdobida qolishini bildiradi. Ikki hukmdor kelishadilar. Aratta podshosi Uruk shahri hokimi boʻlgan enmerkarga turli sovgʻa- salomlar yuboradi. eredu shahrida qurilayotgan ibodatxona turli qimmatbaho buyumlar, jumladan lazurit bilan ham bezatiladi. Bundan koʻrinadiki, “Lazurit yoʻli” (“Lal yoʻli”) mil.av. III-II ming yilliklardayoq amalda boʻlgan. Afsuski, ushbu afsona 23x23 smli sapol taxtaga yozilgan bo lib bir qismi oʻchib ketgan. Aks holda Baqtriya lazuriti haqida yanada kengroq malumot olish mumkin edi[3]. [1] “Baqtriya”- tarixiy manbalarda “Sharqdagi oʻlka”, “Ming shahar davlal”, “Baland bayroqli goʻzal yurt” kabilar bilan ham ataladi shoh yoʻli Uming III culolasi davrida Mcsopotamiya va uning sharqdagi mamlakatlar bilan olib borilgan iqtisodiy munosabatlari natijasi sifatida lazuritga boʻlgan talab ortdi. Ayni shu davrda “Yenmerkar va Aratta podshosi”, “Lugalbanda va Ansu”, Lugalbanda va Kurumkura» kabi afsonalar vujudga keldi. Bu afsonalarning mazmun mohiyati bir-biriga yaqin boʻlib nlarda lazurit savdosi va uni Mesopotamiyaning shimoliy - sharqidagi Zagros togʻIan orqali olib kclinishi bayon qilinadi. Shummer afsonalaridagi A rata, hattoki tarixiy manbalarda ham uchraydi. Jumladan Ossuriya podshosi Sargon II yozuvlarida (mil.av. VIII asr) ham Aratta mamlakati haqida, lazurit savdosi haqida malumotlar bor. Lingvist olimlar fikricha hind-yevropa xalqlarining tilida “art” oʻzagi daryo, suv, katta suv manolarini berar ekan. Sargon yozuvlarida ham Aratta Yetti togʻ xududidan oqib oʻtuvchi daryo deb tasvirlanadi. Uch ming yillikda vujudga kelgan Shummer afsonalarining talaygina qismi savdo aloqalarida Aratta davlati bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarda qimmatbaho metallar, minerallar. toshlar orasida lazurit asosiy oʻrinda ekanligi haqida guvohlik beradi. Afsonaviy mojarolarga sabab boʻlgan ushbu mamlakat Kaspiy dengizi va Urmiya koʻ li oraligʻida boʻlib. u yerga yetib borish juda mushkul edi[1]. Nafaqat afsonalar balkim qoʻshiq, lapar. poyemalar va madhiyalarda lazurit kuylanganini guvohi boʻlamiz. Mil.av. 3-2 ming yillikda Lazurit Mesopotamiya hayoʻlining turli jabhalarida yirik oʻrin tutgan. Qudratli davlatda boy Iik va kuch- qudratning timsoli aytish mumkinligini lazurit boʻlgan. “Tilmun Savdosh haqida” nomli afsonada “Yensi va Nimxurga” nogʻmasi kiritilgan boʻlib, uni Tukrish mamlakatidan Mesopotamiyaga lazurit olib borilishi mohirona qoʻshiq tarzida kuylanadi[2]. Tukrisli mamlakati haqida gap kelganda shuni alohida lakidlash kerakki Shummer afsona va rivoyatlarida bu davlat koʻp eslanadi. Yaxmad podshosi Sargon I (mil.av. 2316-2261) va Xammurapining qonunlarida Tukrisli mamlakati Mesopotamiyaning markazidan soʻnggi (640 km) uzoqlikda ekan. Shamshi Adad I yozuvlarida Tukrisli mamlakatidagi soliq tizimi haqida yozib qoldirilgan. Taniqli arxeolog V.I.Sariamidi malumoticha lazurit yoʻli Daqtriyadan boshlanib shimoliy Kron orqali Zagros togʻlariga burib lulashgan. Shu yerdan Mesopotamiya va Old Osiyogacha yetib borgan. Tukrisli mamlakati esa, shu yoʻlning markazida, Gʻarbiy eron-hozirgi Kermonshoh atroflarda boʻlishi taxmin qilinadi[3]. Lazurit orqali Baqtriya va Old Osiyo savdo aloqalari haqida antik zamon tarixchilari ham maTumot beradilar. Jumladan, Bron ahmoniylari saltanatida saroy tabibi boʻlib ishlagan yunon olimi Ktesiy lazurit savdosi haqida qiziqarli malumot yozib qoldiradi. lining malumoticha aftidan Ossuriya podshohlari oʻzlarining xufiyalarini Baqtriyaga yuborib, turgan. “Podshohim meni lazurit qidirib togʻli joylarga borganimni janobi oliylari bilmaydilar, men lazurit olib ketayotganimdan xabar topgan xalq menga qarshi gʻalayon koʻtardi. Agar hazratlari lozim topsalar bu tomonlarga qoʻshin torsinlar va lazuritni olib ketsinlar. Faqat men mahalliy xalqqa yaqinlashmayman non va suv xam ichmayman, bir dasturxon atrofida oʻtirmayman ham[4]. Ushbu fikrlardan shu narsa ma lum boTadiki, mahalliy aholi lazuritni doimiy ravishda oʻz boyligi deb hisoblagan. Uni talon-taroj qilganlarga qarshi kurashgan. Haqiqatdan ham Ktesiy bu voqeani katta qoʻshin bilan Baqtriyaga hujum bilan bogʻlaydi. Baqtriya podshosi Oksiart esa unga qattiq qarshilik koʻrsatadi. l aqatgina slinhning xotini Semiramida katta qoʻshin bilan yordamga yetib kelgandan so ng baqtriyaliklar magʻ lub boʻladilar va ikki oʻrtada sulh tuziladi. Biroq bu urushlar tarixiy haqiqatmi yoki afsonami? - degan masalada ham mulohazalar bor[5]. tuz yoʻli
Akademik B. Badirov ham Ossuriya va Baqtriya harbiy toʻqnashuvlariga ishonchsizlik bilan qaraydi. Lekin Baqtriyada mustahkam shaharlarga borligi, uning Mesopotamiya, Old Osiyo, Hindiston, Misr bilap qizgʻin lazurit savdosi olib borganligini yozadi. Moddiy topilmalarga asoslanib, aytish mumkinki xalqaro savdo-sotiq yoʻllari mil.av. III-II minginchi yillardayoq vujudga kelgan Mesopotamiya-Old Osiyo- Hindiston iqtisodiy aloqalari shahar davlatlar oʻrtasida rivojlanib. Baqtriya ham chetda turmagan. Badaxshon lazuriti dunyoning rivojlangan hududlariga olib ketilib muntazam karvon savdo yoʻlini vujudga kelishini taminlagan. Lazurit yoʻli mamlakatlararo toʻngʻich savdo-sotiq yoʻli sifatida keyingi davrlarda ham muhim tarmoq boʻlib qolaveradi. Xitoyiiklar Badaxshon lali bilan nefritdan toju-taxt yasashgan. Ossuriya hukmdori Tiglatpalasar III (mil.av. 745-727) oʻz hududidan oʻtgan yoʻl orqali 9 tonna lojuvardni soliq sifatida qoldirgan. Buyuk ipak yoʻlining oʻtmishdoshi hisoblangan ikkinchi yoʻl eron ahmoniylar sulolasining (mil.av. VI-IV asrlar) «shoh yoʻli” deb atalgan. Bu yoʻl dunyoda hirinchi saltanat boʻlgan ahmoniy hukmdorlarining poytaxti Suza (Persepol) ga borib tutashgan. Ahmoniylar yoʻli Kichik Osiyo shaharlarini Oʻrta Osiyo dengizi boʻyidagi etyes, Sardi shaharlarini Fors viloyati bilan bogʻlardi. Uning bir tarmogʻi eron va Baqtriya orqali Soʻgʻdiyona, Toshkent vohasi va Qozogʻiston hududidan oʻtgan va Oltoygacha yetib borgan. Bazi malumotlarga qaraganda ahmoniylar saltanati hududidagi 20 dan ortiq satrapliklar (xshatriya- viloyat) orasida ko p tarmoqli savdo-sotiq yoʻllari boʻlgan. Salkam 2400 kmli masofaga choʻzilgan yoʻllar boʻyida yom(pochta)lar tashkil etilgan. Ushbu savdo yoʻllari orqali ahmoniylar poytaxtiga soliqlar yetkazib turilgan. log li Oltoydagi koʻchmanchilarning zodagonlari qoʻrgʻonlaridan mil. av. V-IV asrlarga doir Paziriq qoʻrgʻonidan kigiz. giiam. jun, ga/lamalar, oltin, jez va kumush buyumlar topildi. Ular Oʻrta Osiyo va eron hududlarida tikilgan boʻlib, bu narsalar qalin muz bilan qoplangani uchun yaxshi saqlangan. “Shoh yoʻli” keyinchalik buyuk ipak yoʻlining muhim tarmoqlaridan biriga aylanib qolgan. Tarixda “Kelgindi yunonlar yoʻli” ham mavjud boʻlib. bu yoʻl mil.av. IV asrdayoq hozirgi Skandinaviya hamda Sharqiy Yevropa hududlarini bogʻlagan. Yoki Afrika qitasida Saliroi Kabimi kesib oʻtgan “Tuz yoʻli” boʻlganligi ham qayd qilinadi. Xitoy shaharlarining Buyuk ipak yoʻlidagi ahamiyati
Qadimgi va oʻrta asr yozma manbalarida Fargʻona vodiysining Axsikat, Koson, Qubo kabi shaharlari qatorida Pop ham tilga olinadi. U 1987-89-yillarda akademik Ahmadali Asqarov boshchiligidagi arxeolog olimlar tomonidan oʻrganildi. Arxeologik qazilmalar natijasida sopol. ipak va yogʻoch buyumlari bilan birga bu yerdan nomalum hoqon tomonidan zarb etilgan xitoy tangalari ham topildi. Bulardan bittasi ilk oʻrta asrlarga oid. ikkinchisi esa somoniv va qoraxoniylar davriga oid. Pop tangalari qoraxoniylar sulolasi davriga oid boʻlib, bu shahardan Janubiy Fargʻonani Axsikat bilan bogʻlagan yoʻl oʻtgan. Bu Buyuk ipak yoʻlidir. Buyuk ipak yoʻli davrida Pop Turk hoqonligi, Somoniy va Qoraxoniylar sulolasi ham Shayboniylar davrida ham oʻz mavqeyini saqlab qolgan. Balandtepa va Munchoqtepadan topilgan 600 dan ortiq tangalar turli tarixiy davrga oidligi buni isbotlaydi. Choch viloyatidagi koʻpgina shaharlar oʻsha paytlarda koʻnchilik va charm mahsulotlarini ishlab chiqarish marka/iga aylanishgan. Samarqand qogʻoz va ipak toʻqimachilik buyumlari ishlab chiqarish markazi boʻlgan. Samarqandda qogʻoz ishlab chiqarish keng rivojlangan va keyinchalik Gʻarb mamlakatlariga ipak yoʻli orqali keng tarqala boshlagan. XIV asrda Samarqand har xil mol-matolarga boy boʻlib, Tataristondan charm. Xitoydan surp. ipak matolar keltirilgan. Samarqandda ishlab chiqarilgan Xitoy mollari bu shaharda boshqa mollarga qaraganda koʻp boʻlgan, arzonligi bilan ajralib turgan. Bobur: “Samarqand shahri ajib, orasta shahardur, bu shaharda bir xususiyat borki, oʻzga ham shaharda andogʻ boʻlgʻay. Har hirfagarining bir boshqa bozori bor, bir-birlariga maxlut emastur, tavr rasmedun, - deb bejizga yozmagandi. Yoki manbalardan birida: «Samarqanddin 2 farsah (14-15 km) narida Vodar degan qishloq bor. Ibn Havqaining yozishicha eng oliy navli vodariy matosi shu qishloqda toʻqilib, sargʻish tusli, juda chiroyli. shuningdek pishiq toʻqilgan bu mato boy tabaqalar oʻrtasida juda mashhur boʻ lib ketgan va yuqori baholangan.
Budda dini tarqalishida Buyuk ipak yoʻli ahamiyati Xalqaro savdo-sotiq yoʻlining paydo boʻlishi yuzlab xalqlar oʻrtasida nafaqat iqtisodiy aloqalarni rivojlanishiga sabab bo ldi, balki davlatlararo ilmiy-madaniy oʻzaro tasir kuchaydi. Tarixchi olim G.A.Hidoyatov «Buyuk ipak yoʻli boʻylab gʻoyalar, ishlab chiqarish malakalari , madaniy boyliklar ayriboshlashardi” - deb yozgandi. Bu yoʻllar tizirii qadim zamonlardan XXI asrga qadar Xitoy, llindiston, Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharqni Yevropaning asosiy madaniyat markazlari bilan tiitashtirgandi. Avvalo, karvonlar bilan yurigan savdogar va uning manaviy qiyofasi, ilmiy bilimlar rivojiga qoʻshgan beqiyos hissasi tahsinga sazovordir. Savdogarlar odamlaming Iwjatini chiqaruvchi. mollar va buvunilarni bir joydan ikkinchi joyga cltuv chigina cmas. balki bir paytning oʻzida elchilik vazifasini bajargan. elchilik qobiliyatiga ega bo lish, ushbu kasb egasidan qanchalik mahorat va ilm talab qilishi oʻz-oʻzidan ayon. Savdogarlar oʻzlari borgan o lkalardagi aholi lurmush tarzi, urf-odatlari, mashgʻuloti, xoʻjaligi haqida batafsil maIn mot toʻplaganlar. Shuning natijasida hozirda barchani qiziqtiradigan ctnografiya fanining paydo boʻlishi va rivojlanishiga beqiyos hissa qoʻshganlar. Oʻzga mamlakatlardagi yer osti va yer usti boyliklari, bozorlar, mahsulot turlari va narx-navosi kabi masalalar savdogar diqqat-yetiborida boʻlgan. Haqli suratda savdogarlarni iqtisodiy geografiya fanining asoschisi ham dcyishadi. Savdogarning mislsiz uzoq masofalarga choʻzilgan karvon yoʻlida joylashgan hududlar iqlimi jihatidan ham keskin farq qilardi. Togʻli yoʻllardan qachon oʻtish kerak? Yoki sahroning yoʻllaridan yil taslining qaysi oylarida yurish mumkin? kabi muammolar tabiiy geografiya fanini bilishni taqazo qilardi. Demak. tabiiy geograflya fani taraqqiyotida ham savdogarlar muhim oʻrin tutadi. Yoʻllar. shaharlar, mamlakatlarning mufassal xaritasini yaratish esa kartografiya sohasidan xabardor boʻlish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Turli til va yozuvlar integratsiyalashuvi Toponimika (joylar nomi) aniq fanlar (matematika. geometriya); zoologiya, biologiya. tabobat kabi fan yutuqlarini bir mamlakatdan ikkinchi bir davlatga olib boruvchilar ham savdogarlar edi. Buyuk ipak yoʻlida yurigan savdogarning manaviy qiyofasi ham oʻrnak olarli boʻlgan. Zeroki, hadisu-sharifda ham: “Rostgoʻy. ishonchli savdogarlar paygʻambarlar, siddiqlar va shahidlar bilan birga boʻlurlar”- deb yozilgan. Oʻtmishda ota-bobolarimiz ushbu hikmatga amal qilib halol va vijdon amri bilan ish koʻrib rizq-roʻz topishgan. Madaniyatli, bilimli va diplomatik salohiyatga ega boʻlgan savdogar yurtdoshlarimizga Mulla Farux. Saidqul, ernazarbiy Maqsud, Mahmud Yalovoch, (garchi vatandoshlari nazdida sotqin sifatida yomon otliq boʻlsa ham) kabilarni sanab oʻtish mumkin. Saidqul Rassiya davlatining Xitoydagi elchisi vazifasini bajargan. U uch marta Rossiyadan Xitoyga elchi boʻlib borgan. Oʻzbek romanchiligi asoschisi Abdulla Qodiriy “Oʻtgan kshilar” romanida Otabek Yusufbek Hoji oʻgʻli obrazi orqaii madaniyatli va marifatli savdogarning manaviy qiyofasini yaratgan. Moddiy va manaviy madaniyat rivojining uzoq oʻtmishiga murojaal qilsak madaniyatni boʻlish ipakning paydo boʻlishidanoq roʻy bergan. Bir oz uzoqroq tarixga murojaat qilib muhokama bilan fikr yuritsak fikrimiz oydinlashadi. Madaniyat almashunivida Buyuk ipak yoʻlining ahamaiyati Ipak hind olimi Mukerji malumoticha qadimdan Hindiston tog li tumanlarida yovvoyi ipak qurti tut daraxtlari ustida pilla oʻraydi deb hisoblab aynan Xitoyda ipak paydo boʻlganiga qoʻshilmaydi. Ipak miloddan avval III minginchi yilda paydo boʻlgan. Xitoy hukmroni Chin Chong ipak va ipak qurti boqish. tut maydonlarini kengaytirish haqida g amxoʻrlik qilgan. Rivoyatlarda mil. avval 2698, 2600 yillarda Xitoy malikasi Si Ling Chi bogʻda, tut daraxti soyasida s hoy ichib oʻtirganida uning piyolasiga yuqoridan pilla tushib piyolada yoyilib ketadi. Malika Si uni choyda yoyilgan ingichka chuvalib ketgan tolalarni qancha urinmasin tozalay olmaydi. Pilla olish shu voqcadan malum boʻladi. Si osmon xudosi Si Ling Chinning nazari lushgan malika. ilohiylashtirilib ibodatxona qurilgan. Xitoyda malika Siga atab har yili “Ipak bayrami“ oʻtkaziladigan boʻladi. Xitoy yilnoinalarida Fu Gu ismli hunarmandning mil. avval 3400 yilda musiqa asbobi yasab, uning torlarini ipakdan qilganligi xabar qilinadi. Dastlabki ipakchilik markazi Xuanxe daryosi quyi havzasidagi Shandun viloyatidir. Osiyoda Sopollitepada (Surxandaryo) olib borilgan qa/ilma ishlarida ipakchilik mil. avval II ming yillik oʻrtalarida bronza davridan mavjudligi aniqlandi. Lekin matolar Xitoyga tayyorlanganmi yoki mahalliymi nomalumdir. Yuqoridagilardan koʻrinayaptiki birgina ipak paydo boʻlishi bilan memorchilik obidasi hisoblangan ibodatxona qurilishi, ”Ipak bayrami“ ni nishonlash, musiqa asboblari torlarini sozlash roʻy berganligining guvohi boʻ lamiz. Buyuk ipak yoʻli xalq ogʻzaki ijodi va adabiyotning rivojiga ham oʻz tasirini koʻrsatdi. Safar qoʻshiqlari yaratildi. Savdo yollarida Buyuk ipak yoʻli afsonalari, rivoyat, matal va maqollari vujudga keldi. Xalqimizda «musofir boʻlmasang, musulmon boʻlmaysan” - degan naql bor. Yani oʻzga vurtlarni kormasang oʻz Vataningni, xalqingni qadriga yetmaysan, insoniy fazilatlar tajribasidan yiroq boʻlasan degan mano bor bu naqlda. Savdo yollarida savdogarlarning safar qoʻshiqlari aytishi, savdo xudolariga qurbonlik qilishi kabilar rasm boʻlgan. Safar qoʻshiqlarida savdogar fikr oʻylari, maqsadi aks ettirilgan. Qadimiy savdo yo llarida lurli xayvonlarning suyak uvumlari duch kelinishi savdo-sotiq barorini berishi maqsadida xudolarga qurbonlik qilib turilganligidan dalolat beradi. Buyuk ipak yoʻli koʻhna madaniyat tilining sirli sandigʻi ekan, hali ham bu madaniyat, manaviyat sarchashmasining bare ha buloq koʻzlarini ocholganimizcha yoʻq. Olimlarning aniqlashicha dunyoda mashhur sanalib kelgan Damashq xanjari Suriya mahsuloti emas ekan. Aslida Damashq poʻlat shamshir va pichoqlari Hindistondan olib kelinib. bu shaharda qayta ishlanar ekan. Yoki tuyalarga ortilgan yuk suv kesishish joylariga toʻgʻri kelib qolsa. ikki qigʻoqqa arqon tortib qoʻyilar ekan. Soʻngra arqon orqali oldin yuk ortilgan urgʻochi tuyalar va izidan nor tuyalar oʻtkazilar ekan. Tuya suvda suza oladimi? - degan savolga olimlar tarixiy manbalardan javob qidirib topdilar. Buyuk ipak yoʻli boʻylab turli diniy etiqodlar bir yurtdan ikkinchisiga oʻtib borgan. Bu jarayon goh tezlashib. goh sekinlashib boʻlsada uzluksiz davom etgan. Mil. Av. VI-V asrlarda vujudga kelgan buddaviylikning Sharq boʻylab tarqalishi bir necha asrlar davomida yuz bergan. Buvuk ipak yoʻ lining yoʻl tarmoqlari bilan bogʻliq xaritaga nazar tashlasak. budda markazlariga koʻzimiz tushadi. Buddizm oʻta rivojlangan joy Termiz yaqinidagi Dalvarzintepa ekan. Bu yerda arxeologlar tomonidan Buddaga bagʻishlangan butun boshli komplcks topildi. Qazilma ishlariga qarab fikrlaydigan boʻlsak. bu kompleks Oʻrta Osiyo janubidagi qudratli va cng yirik buddiylik markazi boʻlganiga ishonch tugʻiladi. Buddiylik karvon yoʻli bilan asta-sekin tarqalaverib. Xitoy shaharlariga qadar yetib boradi. soʻng Yaponiya va Janubiy-Sharqiy Osiyoga oʻtib. Hindi-Xitoy mamlakatlariga ham yoyiladi. Ayni paytda biz buddiylik mazkur mamlakatlarda juda teran tomir otganini koʻrib turibmiz. Bu dinning markazi Xitoy va Yaponiya hisoblanadi. Mazkur mamlakatlarda Budda ibodatxonalari va boshqa diniy imoratlar anchagina topildiki, bularga qarab Budda markazlari shu yerda ekaniga ishonch ortadi. Buddaga sigʻinish Moʻgʻiliston, Yaponiya va Xitoyda hozir ham kuchli. Mana shu dalillarga suyanib, biz Yevrosiyo qitasiga budda dini Ipak yoʻli orqali kirib kelgan. degan xulosaga boramiz. Axir Yevropada, buddiylikning ayrim maxalliy, xususiy oʻchoqlaridan boshqa markazlarini bilmaymiz. Demak,- buddiylikning keng yoyilishiga faollikni I lug Ipak yoʻli oʻtagan. Biroq Ipak yoʻli boʻylab faqatgina buddoiy roxiblargina emas, musulmon mullalari va darvishlari ham yurishgan. Islom dini koʻplab mamlakatlarga tarqalgan. Lining bir tomoni Volga boʻylarida, bir tomoni esa Qoshgʻarda toʻxtaydi. Xitoyning arab xalifaligidan ancha uzoqda ekani, ustiga ustak bu mamlakat ancha qudratli ekani islomning keng quloch yoyishiga to sqinlik qiladiyu, islomning oxirgi markazi Xitoy emas, Qashgʻar boʻlganiga xuddi shu sabab, Islom Hindiston va Xitoy orasiga suqilib kirib, buddiylik tarkib topgan har ikki mamlakatni bir-biridan ajratib tashladi. Demak, Buyuk ipak yoʻli boʻylab yashaydigan xalqlarning manaviv hayotida qadimda ham ilk oʻrta asrlarda ham buddizm islom dinlari muhim oʻrin tutgan. Oʻrta Osiyodan chiqqan Budda ruhoniylari oʻz diniy aqidalarini eramizning birinchi ming villigi l-chi yarmida Xitoyda tarqalishida. diniy kitoblarni Xitoy tiliga tarjima etishda. budda maktablarini tashkil qilishda beqiyos xizmat qilishdi. Buyuk ipak yoʻli boʻylab madaniyat yutuqlari va texnika yangiliklari tarqalardi. Ayni paytda bu yoʻl etnik guruhlarning koʻchib kelishlariga ham xizmat qildi. Xudi shu yoʻl bilan Sharqdan Gʻarbga son- sanoqsiz koʻchmanchi skiliar, sarmatlar, xunnlar, avarlar, boʻlgʻorlar. madyorlar, pechenglaroqimi koʻchib oʻtgan. Oʻrta Osiyo, eron va Vizantiyada Ipak ishlab chiqarish korxonalari barpo etilishi bilan Xitoyning ipak va ipak buyumlariga boʻlgan hukmronligi oʻz kuchini yoʻqotdi. Buyuk ipak yoʻli tarixining l-chi bosqichi shunday yakunlanadi. Savdo yoʻli Sharqu- Gʻarbni bogʻlab turuvchi muhim madaniy bo g in sifatida faoliyatini davom ettirdi. Ilk oʻrta asrlarda Xitoy gazmollariga soʻgʻdni ipagi raqobat sifatida qoʻshilib Vizantiya va Gʻarbiy Yevropaga kirib bordi. Birgina misol Yun (Belgiya) shahri ibodatxonasida VII-VIII asrlarga oid mato topilgan. unda soʻgʻd yozuvi boʻlib Zandani qishlogʻida toʻqilganligi koʻrsatilgan. Buyuk ipak yoʻlidagi gʻarbiy joʻ natish nuqtasi, buyuk davlat poytaxti Rim boʻlgan. Bu yerdan Yevropaning boshqa shaharlariga, Sharqqa quruqlik va dengiz yoʻli orqali savdo karvonlari va elchilar jonashgan. Oʻrta Osiyo xalqlarining Rim bilan jadal suratdagi savdo, elchilik va madaniy aloqalari Kushon davlati davrida alohida yorqin tarzda namoyon boʻlgan. Undan keyingi davrlarida ham Vizantiya bilan aloqalar davom etavergan. Oʻzbekiston hududidan Rim madaniyatiga xos turli buyumlar, jumladan tangalar koʻplab topilgani ftkrimizni isbotlaydi. Hind daryosining yuqori qismidan topilgan koʻplab tagxat va rasmlar oʻzaro madaniy aloqalar haqida malumot bcradi. Bu tagxat va rasmlar I-VIII asrlarga taluqli boʻlib, ularning aksariyati I-III asrlarga ham tegishli edi. Bu yozuvlar turli Hind, Baktriya, Parfiona va Xitoy yozuvlarida aks etgan. Soʻgʻd yozuvlari ham anchagina qismini tashkil etadi. Bu tagxat rasmlarni Kushon, Soʻgʻd jangchilari, Xitoy savdogarlari. musavvirlar. budda monaxlari va rohiblari chizib qoldirgan. Bular ulugʻ ipak yoʻlidan oʻtgaii halqlaming oʻziga xos qadimiy qayd daftarini eslatadi. Oʻrta Osiyo Uygʻonish davrida Buyuk Ipak yoʻli
Arablar istilosidan mugʻullar isiilosiga qadar oʻtgan (VIII-XIII asrlar) davr ichida qancha oʻzgarishlar yuz bermagan. VIII asr boshlarida Samarqandda boʻlgan Xitoy elchisi Vey Sze: “Kan (Samarqand) podsholigidagi kishilar oʻgʻli besh yoshga toʻlishi bilan savod oʻrgatishni boshlaydilar. Qachonkim, u kitob oʻqishni bilganidan so ng savdo ishini o rganish uchun yuboradilar”, -deb yozgan edi. Qutayba ibn Muslim bosqini davrida Samarqandning Sharqiy darvozasi “Xitoy darvozasi”, deb alalgan. U Samarqand shahriga Kesh darvozasidan kirib Xitoy darvozasidan chiqib ketgan. Yoki tarixchi Tabariyning yozishicha 721-722 yillarda “400 ta soʻgʻd savdogarlari qimmatbaho tovarlar bilan Xitoydan qaytib kelgan edi”. Oʻrta Osiyo aholisi islomga etiqod qildirilganidan so ng Sharqning islomiy madaniy dunyosiga tortildiki, X-XII asrlarda yuksak darajadagi taraqqiyotga erishildi. Davrimiz olimlari X-Xll asrlarni Oʻrta Osiyodagi uygʻonish davri[1] deb ataydilar. X asrdagi uygʻonish davri XII asr oxiriga qadar davom etdi; XIII asr boshlaridan iqtisodiyot va madaniy taraqqiyotda moʻgʻullar istilosi bilan tushkunlik davri boshlandi. Sohibqiron Amir Temur davrida (1370-1405 yillar) Movarounnahr hayotida yangidan jonlanish va yuksalish yuz berdi. Temurning vorislari davrida, ayniqsa Mir/o Ulugʻbek (1409-1449 yillar) zamonida fan va madaniyat gullab yashnadi. Temuriylar saltanati qulaganidan so ng ular avlodidan boʻlgan Z.M.Bobur va uning vorislari oʻzga yurt Hindiston zaminida iqtisodiy hamda madaniy turmush taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshdilar. Buyuk Ipak yoʻli boʻylab xalqaro savdo -sotiq ahamiyati ortib borishi
Melalga ishlov bcrishning murakkab usullarini oʻrganib olgan yurtdoshlarimiz qilich, qalqon. dubulgʻa. dudama, nayza, siparsingari jang qurollarini koʻplab xorijga chiqarar edi. Xorijiy ellarda Samarqand. Buxoro. Marvda ishlangan oltin va kumush tangalar qadrlanib, savdo- sotiqda valyuta rolini oʻynagan. Sharqiy Yevropadagi Kiyev Rossiya davlatining Novgorod. Pskov shaharlarida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida samoniylar davri tangalari topildi. Bu ikki davlat ortasida qizgʻin savdo-sotiq boʻlganligidan dalolat berib turibdi. X-XI asrlarda Termizda sovun. taroq. (talas), echki juni chiqarilgan. Samarqandning Vodar qishlogʻidan chiqadigan “vadariy” niatosi xorijiy savdo-sotiqda muhim oʻrin egallagan. Maqdisiyning yozishicha vadoriy matosini Bogʻdod hokimi Xuroson kimxobiga tenglashtirgan. Buxoroda toʻqiladigan “zandaniy” va Samarqandning vodariy matolari shuhrati Yevropagacha yoyilgan edi. Xorazmshohlar davlatidan oʻzga portlarga gilam. movut, qoqilar. meva, kimxob. qulf. baliq kabilar olib borilgan. Xorazm Movarounnahr shaharlari va butun Sharqda rus davlati va Ovrupa mollarini oʻtkarishdagi vosita boʻlgan. Oʻsha davrlarda Zarafshon mush killing shuhrati keng tarqalgan edi. Xorijiy mamlakatlarda tibet mushki. undan keyin esa Zarafshon mushki koʻa qadrlangan. Hallo Xitoy mushki ham sifat jihatidan Zarafshon mushkidan keyingi oʻrinda turgan. Somoniy va qoraxoniylar davrida xorijiy ellarga savdo karvonlari yuborib turilardi. Tarixchi Gardiziyning malumoticha Orol dengizi boʻylab pecheneg va bulgʻorlar yurtiga oʻnlab savdo karvonlari borgan. Xalifa Muqtadirning ibn Fadlon boshchiligidagi 3 ming tuya yuk va 5 ming kishidan iborat savdo-yelchilik karvoni ham Bulgʻor davlatiga oʻsha davrda yuborilgan edi. Somoniylar davrida musulmonlaming birinchi savdo karvoni Moʻgʻilistonga (922 yil) borgan. Ulami moʻgʻullar xuddi elchidek kutib olib, izzat-hurmat koʻrsatishgan. Horazmshohning svdo karvonlari Xurosonga yuborilib turilar, ular u erda Movarounnahr savdogarlari bosh vazir vazifasini bajarardi. Somoniylar davrida Buyuk Ipak yoʻli Bu yerda Oʻrta Osiyoning Xorazm bilan xalqaro madaniy aloqalari ham rivojlandi. Abu Rayhon Beruniy. Abu Ali ibn Sino, Ahmad ibn Muhammad al Fargʻoniy, Abu Nasr ibn Muhammad Farobiy singari oʻnlab mutafakkirlar yetishib chiqdiki. ulaming ilmiy-madaniy merosidan butun jahon bahramand boʻ Idi. Abu Rayhon Beruniy 1017 yildan boshiab Hind olimlari bilan aloqada boʻlib faoliyat yuritgan. U Sulton Mahmud saroyida yashagan paytida bir necha bor Hindistonga sayohat qilgan. liind falsafasi, tarixi. adabiyotiga bag ishlangan “Tahqiqi moliki hind” (“Hindiston”) asarini yozgan. Sanskrit tilini yashi bilgan Abu Rayhon Beruniy hind qadimiy qoʻlyozmalarini oʻqib bilgan. U Bagʻdod va Basra olimlarining asarlari bilan tanishib. ular kitobi ancha past saviyada ekanligini aniqlagan. Ibn Sino oʻz umrining malum davrini Isfahonda (Yeron) yashab, arab va fors tilida asarlar yozdi. Uning “Kitob al-qonun” (“Tib qonunlari”), “Lison-ul-arab” (“Arab tili”) va yigirma jildli “Kitob al-insof (”Insof- adolat kitobi“) kabi asarlari nafaqat sharqda. balki Gʻarbiy Yevropada ham keng tarqalgan. Ibn Sinoning ”Tib qonunlari“ asari XIII asrga qadar Angliya incditsina institutlarida asosiy darslik boʻlgan. Ahmad ibn Muhammad al Fargʻoniy Ptolomeyning ”Al Mojistiy“ asariga izohlar yozgan. Musulmon kalendari tuzilishini tarflab bergan. U 861 yilda Nil daryosidagi suv sathini oʻlchaydigan asbobni oʻrnatish uchun Qohira (Misr) shahriga borgan edi. Fargʻoniy yozgan ”Astronomiya va astrologiya faniga kirish“. ”I alakdan boʻladigan sababalar haqida kitob“. ”Osmon harakatlari va yulduzlari haqida kitob“ kabi asarlar oʻnlab jahon mamlakatlariga tarqalgan cdi. Abu Nasr Farobiy esa oltin davr falsatlv merosini tiklash va rivojlantirishda katta ishlar qildi. U Aristotelning ”Fizika“. ”Kategoriyalar“, ”Analitika“. ”Statistika“. ”Ritorika“ va boshqa asarlariga sharhlar yozgan. Farobiyning ”Aql haqida risola“. ”Davlat haqida risoda“. ”Vaqt“ singari oʻnlab asarlari Bogʻdod. Damashq, Halab singari shahar olimlari orasida mashhur boʻlgan.
Amir Temurning Buyuk Ipak yoʻlini mustahkamashga qaratilgan tadbirlari Amir Temur shaxsi va uning faoliyati faqat maxalliy. qolaversa xorijlik tarixchi va tadqiqotchilarni xam qiziqtirib keladi. Markaziy Osiyoda iqtisodiyot va madaniyat rivojiga beqiyos hissa qoʻshgan Amir Temur davrida (1370-1405) turli mamlakatlar bilan xam hamkorlik rivojlangan. Sohibqiron oʻzining buyuk davlatini tuzar ekan, faqal oʻz davlati doirasida cheklanib qolmay Sharq va Gʻarbning oʻniab mamlakatlari bilan doʻstona elchilik va savdo - sotiq aloqalarini ornatdi. Uning davlatida amal qilgan qonun-qoidalar va qafiy tartib xalqaro munosabatlarni rivojlantirishga loʻla imkon bergan edi. Temur xorij sayyoh va elchilari. savdogarlari oʻz davlaliga emin-yerkin kirib. chiqishi uchun shart-sharoit yaratish haqida o ylagan. Xar bir shaharda masjidlar. madrasalar. xonaqolar qurishni, musofir yoʻlovchilar uchun yoʻl ustiga rabotlar (qalalar) bino qilishni, daryolar ustiga koʻpriklar qurishni buyurdim. Har mamlakat, diyor sayohatchilariyu musoflrlarining boshini siladimki. turli mamlakatlardan menga xabarlar keltirib turdilar. Har bir mamlkatga va diyorga savdogarlar va karvonboshilar tayinladim. Ular oʻsha mamlakalda yashovchi kishilaming hol-ahvoli, turish turmushlari haqida menga xabar olib kelsinlar[1]-deyiladi Temur tuzuklarida. Amir Temur dunyoning turli mamlakatlaridan oʻz mamlakatiga yoʻl olgan karvoniar uchun ulami bir-biriga bogʻlovchi qalalar. karvon - saroylar, daryo boʻylarida koʻpriklar qurdirgan. Savdo yoʻllarini qattiq qo riqlashni tashkil etgan. Bizningcha Amir Temur zamonida xalqaro voʻllar tinch va osuda bo lishiga alohida etibor berilgan. Shuning uchun poytaxt Samarqand shahri xalqaro savdo-sotiq markaziga aylangan. Dunyoning koʻplab mamlakatlaridan savdogarlar Temur davlati poytaxtiga turli xil maxsulot olib kelganlar. Asli Suriyada tugʻilgan tarixchi ibn Arabshox ”Amir lemur tarixi“ kilobida Samarqandga olib kelingan zeb- ziynat buyumlarini sanab: feruza Nishopur, Kozirun va Xurosondan yoqut. Hindistondan olmos, Sinddan marvarid. Xormuzdan duxoba, baxmal. yashm va mushk Xitovdan olib kelinardi[2], - deb qayd qilinadi. Oʻsha vaqtda Samarqand bozorlarida Ovrupa va Sharqning oʻniab mamlakatlaridan kelgan savdogarlarni, shaharda ular joylashgan koʻchalarni koʻrish mumkin edi. Amir Temur oʻz poytaxtini jahonga mashxur boʻlishi uchun xorij fuqarolariga uning darvozalarini ochib qoʻygan edi. Shahar atrofida bir qancha qishloqlar barpo clib. ulami Misr(Qohira), Damashq (Damashq), Bogʻdod, Sultoniya, Sheroz, Forij nomlari bilan atab. yer yuzidagi yirik shaharlarga qiyos qilgan.
Shaharda turk, arab, hind, katolik dinga etiqod qiluvchi, grek, arman vakillari ham boʻlgan. Shahar har xil mul va matolarga toʻldirib tashlangan. Rus va Tataristondan charm va surp, Xitoydan ipak kcltiriladi. Chunki bu mamlakatlarda dunyodagi eng yaxshi atlaslar toʻqilardi. Bu yerga mushk. laI va gavharlaming asosiy qismi xam Hindiston hududidan olib kelinadi. Hindistondan bu yerga mayda mollar. chunonchi muskat. yongʻogʻi, qalampirmunchoq. muskat guli, dolchin inbar, dolchin guli va mananning eng yaxshi navlari xamda Aleksandriyaga joʻnatilmaydigan eng yaxshi narsalar keltiriladi. deb yozadi. ispan elchisi Gonzalis de Klavixo. Ispan sayyoxi va elchisi Samarqand bogʻ va uzumzorlar bilan oʻrab olinganligi, bazi joylarda bogʻlar I.S liggacha (6 km) masofaga choʻzilganligi, bozorlarda dunyoning turli chekkalaridan keltirilgan moʻl-koʻl meva, tovuq va qushlar solilishi haqida ham eslatib oʻtadi. Amir Temur xorij bilan savdo aloqalarida yetarli etibor beribgina qolmay, balki savdogarlarning manfaatini ximoya qiluvchi qonunlar xam chiqargan. Xalqaro savdo-sotiq mamlakat gullab yashnashining omillaridan biri deb qaralgan. Oʻz mamlakat vakillarini jahon savdogarlarining qurultoyi kabi anjumanlariga yuborib turgansavdogarlarning manfaatini ximoya qiluvchi qonunlar xam chiqargan. Xalqaro savdo-sotiq mamlakat gullab yashnashining omillaridan biri deb qaralgan. Oʻz mamlakat vakillarini jahon savdogarlarining qurultoyi kabi anjumanlariga yuborib turgan. ”Temur tuzuklari“dan : ”uzoq yaqindan biror kishi kelib mening majlisimga kirar ekan. qaysi toifadan boʻlsa xam davlatim dasturxoni nematlaridan uni quruq qaytarmasinlar... Sarmoyasi qoʻlidan ketib qolgan savdogarlarga oʻz sarmoyasini qavtadan tiklab olish uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilsin ... kimki birovning molini zoʻrlik bilan tortib olgan boʻlsa, mazlumning molini zolimdan tortib olib egasiga qaytarsinlar[1]. - kabi fikrlarni oʻqiymiz. Movarounnaxr Amir Temur davrida Gʻarb mamakatlari bilan xam qizgʻin savdo-sotiq munosabatlari oʻrnatgan. Temurning Farangiston qiroliga yoʻllagan ikki maktubi va Mironshohning Ovroʻpa qirollariga yoʻllagan nomasida xam asosiy maqsad mamlakatlararo tijorat oʻrnatishga qaratilgan. Ovroʻpoda Amir Temurga chuqur hurmat bilan munosabatda bolganlar. Fransiyada sohibqironga xaykal oʻrnatib, shoxsupasiga Ovrgpa xaloskoriga“ - deb yozib qoʻyilgan. Ovroʻpa muzeylarida yasalgan Amir Temurning otliq xaykali saqlanayotganligi, rus knyazlari Tobolsk shahri yonida Amir Temurning qiziga hagʻishlab yodgorlik minorasi tiklanganligi fikrimizga dalil boʻladi.
Amir Temurning Farangiston qiroli Karl VI[1] ga yollagan ikki maktubi 1402 yitning I avgustida yozilgan. Nomalardan: ”Xazratlari oʻz tojirlarini biz tomon yuborsalar va bizda ularning xurmal-izzatlari saqlansa. ularga xech kim zoʻrlik koʻrsatmasa, ziyon yetkazmasa. chunki dunyo tojirlar bilan oboddir“. Kisolatni (yelchilik) oʻrnaturmiz yoki sizning va bizning odamlarimiz bu ikki etiborli mamlakat (Farangiston va Temur davlati) oʻrtasida ozaro bordi-keldi qilsinlar. toki sizning va bizning ulugʻvorligimiz \amma yerda maqtovga oid boʻlsin. I ijorat ishlarining foydali boʻluviga erishaylik dcgan fikrlarini oʻqiymiz. Amir l emur ushbu maktublari bilan Farangiston qirolini turk sultoni Boyazid Yildirim (1389-1402) tor-mor qilinib, Ovroʻpani xavf-xatardan qutqarib qolganligidan xabardor qiladi. Mamlakatlar orasidagi toʻsiqlar olib tashlandi. I ijorat orqali hamkorlik qilishga vo l ochilganligi. hamda qirolni oʻzaro savdo-sotiq qilish uchun ”Sizlaming (Farangiston) fuqarolaringizga vetarli shart-sharoitlar yaratiladi“. deb ishontiradi. Gʻarbiy Ovroʻpa bilan elchilik va savdo aloqalarini oʻrnatishdan lemur davlati manfaatdor ekanligini oʻgʻli Mironshoh Mirzo ham oʻz maktubida takidlaydi. Mironshoh oʻz vakillarini oʻrta asrlarda mashhur boʻlgan Gcnuva va Venetsiya (Italiya) shaharlariga maktub bilan vubordi. Maqsad qizg in savdo-sotiqni oʻmatish, shu orqali jahon bozoriga chiqish boʻ Igan. ”Tojirlar xususida esa, biz istar edikki, ular biz tomonlarga omon- eson yetib kelsinlar. Biznikilar sizning yurtingizda sizlamiki esa bizning yurtlarda xavf-xatarlardan xoli boʻlsinlar. Alqissa, siz va bizning oʻrtamizda diniy tofovut boʻlishiga qaramasdan, biz bu dunyoda barchaning. xususan tijorat ahlining manfaati yoʻlida doʻstlikni asrab- avaylamogʻimiz zarur“- deb yozadi, Mironshoh. Temur kishilaming dini, millatiga qaramay ular o rtasida savdo-sotiq. elchilik aloqalarini oʻrnatish doʻsllikning asosiy tamal toshi deb hisoblagan. Ovroʻpa qirollari esa. ham siyosiy, ham iqtisodiy manfaat nuqtai nazaridan Amir Temur va lining davlati bilan bogʻlanishga harakat qilganlar. Usmoniylar hukmroni Boyazid 1 Yeldirim turklarning Kosovo yonidagi jangdan so ng (Serbiyaning Kosovo maydonida 15 iyun 1889 yil turklar bilan Serb va bosniyaliklar oʻrtasida boʻlib oʻtgan urush) Ovroʻpaga qarab tezkor harkat qilgan. Ayniqsa. 1393 yil Bolgariyaning poytaxti Tirnovoni egallanishi Farangiston. Kastiliya. Angliya qirollarini tashvishga solgan. Boyazidga qarshi venger qiroli Sigizmund fransuz, ingliz, italyan, nemis, chexlardan iborat 100 ming kishilik salibchilar otryadini tuzadi. 25 sentyabr 1396 yilda turklar bilan salibchilar oʻrtasida Nikopol (Bolgariya) shahrida urush boʻlib, ovroʻpaliklar yengildi, va turklar tomo nidan 10 ming kishi asr olinib qatl qilindi. Bizningcha Ovrupa qirollari mazkur voqeadan keyin Boyazid Yeldirim tasiriga tushmaslikning asosiy chorasi Amir Temur bilan doʻstona aloqa oʻrnatish. undan madad kutish deb hisoblangan. Iqtisodiy alokalar masalasiga qaysak, Amir Temurning buyuk davlati bilan savdo-sotiq munosabatlarini oʻrnatish Ovroʻpa qirollari uchun faxrli, hamda foydadan xoli bo Imaganligi oʻz-o zidan ayon. Chunki 1403 yilning 15 iyunida Karl-VI Amir Temurga javob maktubi yoʻllab: ”Malumkim. bu nomalar bizga birgina zavq bag ishlab qoʻymaydur. boz ustiga siz oliy hazratlariga malum boʻlganidek bizning va oʻzga nasroniy davlatlarning tojirlari sizning fuqarolaringiz bilan savdo-sotiq qilsalar. oʻz mollarini xavf-xatarsiz olib borib ayriboshlash imkonivailariga ega boʻlsalar, hamda sizning tasarrufingizdagi yerlarda emin-yerkin yursalar... Toki sizning odamlaringiz ham biznikilar sizning mamlakatingizda boʻlgani kabi, bizning yerlarga muzofatlarga kelsinlar, savdo-soliq bilan mashgʻul boʻlsinlar“ deb yozgan edi. Karl-VI oʻz maktubini ”Shavkaili va MuzafTar hoqon Temurbek janobi oliylariga“ - degan soʻzlar bilan boshlaydiki, bu yerda Temurning qudrati va gʻolibligini tan olish, Ovroʻpa haloskori boʻlganligiga ishora bor. Farangiston qiroli Temur nomalaridagi savdo-sotiq haqidagi taklitlami toʻla maqullab unga oʻz elchisi arxiyepiskop loann va farang savdogarlarini yuboradi. Karl-VI bilan lemur oʻzaro yozishmalarida monax Fransu Satru. arxiyepiskop Ioann kabi ismlar uchraydi. Arxiyepiskop Ioann Amir Temur huzurida xristian davlatlarining elchisi boʻlgan. Oʻz vaqtida Ioann uning tarjimoni ham boʻlib, Farangiston qiroli maktublarini lotinchadan forsgacha. Amir Temur maktublarini forschadan lotinchaga tarjinia qilib turgan. U Ovrupa mamlakatlari bilan hamkorlik qilishda sohibqironga maslahatchi sifatida ham yuborilgan. Temur Genuya va Veneisiyaga elchilar yuborib, dengiz janglari uchun maydon tayyorlashga Ioann ham ishtirok qilgan. Rohib Fransisk esa Temur saroyida tarjimon va elchilik vazifasini bajargan. U aslida Vizantiya davlatining Temur saroyidagi elchisi boʻlgan edi. Amir Temur saroyida bavariyalik asir Shiltberger ham boʻlib, uning faoliyati asosan tarjimon I ikdan iborat edi. Amir Temurning Kastiliya qiroli (Ispaniya) bilan ham hamkorligi haqida ancha malumotlar saqlangan. XV asming oxirlarida Kastiliya Pirine\ yarim orolining 5/3 qisniini oʻzida birlashtirgan boʻlib, uning tarkibida koʻplab shaharlar mavjud edi. Shuning uchun uni Qal alar mamlakati” deb atashgan. Kastiliyada Sevilya, Santvago-Teledo, Medina del Karnno kabi oʻnlab shaharlar boʻlib. ularda bir yilda ikki marta (bahorgi va ku/gi) yarmarka oʻtka/ilgan. Yarmarka savdosida xorijlik savdogarlar ham ishtirok etgan. Yarmarkalarda Movarounnahr savdogarlari ishtirok qilganligi ehtimoldan holi emas. Kastiliya qiroli Genrix III Lankaster (1399-1413) davrida mamlakat maydoni kengayib oʻnga qadar yangi viloyatlar qoʻshib olingan. Kastiliya qiroli oʻzining Paydo de Salo Mayod va Sanses de Palasuslos degan elchiiarini Amir Temur saroyiga joʻnatgan. Ularni doʻstona kutib olgan Amir Temur oʻz elchisi Muhammad al-Karxiyni sovgʻa-salom bilan va doʻstona maktublar bilan Kastiliyaga yuboradi. I.Genrix III - 1403 vil may oyida Muhammad al-Karxiy bilan oʻz elchilari Alinzo Payez, R.G.KIavixo, Gomez Sebezarni qoʻshib yuborgan. Ispan elchisi R.G.KIavixo uch yil (1403-1406) Movarounnahrda boʻlib oʻzining “Temurbek saroyiga sayohal” kundaligini yozgan. Mazkur asar Temur davri xalqaro munosabatlar tarixini oʻrganishda asosiy manbalardan biri boʻlib kelmoqda. (ion/ales de Klavixo bilan birga Samarkand shahriga Misr va Turkiya sultonining elchilari ham kelgan. Klavixo Temur davlatidagi savdo va elchilik munosabatlari haqida yo/ib. 1404 yil iyun oyida Xonbaliq (Xitoy) shahridan qariyib 800 tuyadan tashkil topgan savdo karvoni Samarqandga keldi “... deb. malumot beradi. Kundalikda 1404 yil 9 oktyabrda Amir Temur oʻzining 6 nevarasini to y qilganligi, tantanalarda xorijdan kelgan elchi va savdogarlarga sovgʻa-salomlar berganligi maroqli hikoya qilinadi. Temur davlatidan birinchi: Xorazm-Astrobod-Nijniy-Novgorod- Moskva yoʻli, ikkinchi yoʻl esa, Hirol - Kazvin, -Tabriz, - Trabzun hamda Genuya va Venetsiya savdo yoʻllari orqali Ovroʻpaga oʻtilganligi haqidagi malumotni Klavixo kundaliklaridan olamiz. Gonzales de Klavixo asari bilan bog” 1 is| materiallar keyingi nashrlarda ko plab bosilib chiqqanligi ah ami u alga molikdir. Bu oʻrinda G.A.Pugachenkova, X.Vamberi, I.Moʻminov, B.Ahmedov, B.V.Lunin kabi olimlar roli beqiyosdir. Umuman Temur davri xalqaro tarixini organish masalasi hali oʻzining poyoniga yetgan emas. Amir lemur va uning oʻgʻli Mironshoh bilan Angliya kiroli Genrix-IV ortasidagi elchilik va savdo munosabatlariga oid yozishuvlar. ularning amaliy natijasini hamda Bavariya fuqarosi Shiltberger. Vizantiya elchisi Fransisk loann kabilar Iaoliyatini toʻla o rganish kerak. Bu ishda bizga nafaqat oʻzimizdagi qoʻlyozma asarlar. qolaversa Fransiya, Angliya, Ispaniya singari mamlakatlaming arxivlarida saqlanib kelinayotgan hujjatlar, hamda xorijda Amir Temur davriga oid elon qilingan asarlar qoʻl keladi. Turkiyada istiqomal qilgan vatandoshimiz Zakiy Validly lo g on singarilarning lemur va temuriylar davri tarixiga oid 30 ta kattayu-kichik asarlar muallifi ekanligi, bu kabi tarixchilar tadqiqotini mukammal organish, jamoalchilikka elon qilish ulugʻ bobomizga bo I nan hurmat ehtirom ramzi bolishini unutmaslik kerak Amir Temur davri xalqaro aloqalarini organar ekanmiz u haqda ilk bor asarlar yozgan Bizantinus, Dukas. Franchesko, Kolkandilos, Makiavelli, hamda Gans Robert Reller. Xilda Xukem, Jon Pol Roks, Beatritsa Manz, Jon Vuds, Xristofor Morlo. I .angle. P. Sayks kabi Ovroʻpa ijodkorlarining kitoblari ham muhim ahamiyatga egadir. Zeroki, ular Temur obraziga obyektiv yondashishga harkat qilgan edilar. Agar Makiavelli “Hukmdor” asarida Amir Temurni “adolatli podshoh”,- deb atagan boʻlsa, K.Mario esa oʻzining “Buyuk Temurida ”Temur kuchli faoliyati bilan xalqlarga erkinlik berdiVdeb uni ulugʻlaydi. Amir Temur qadami qayerga yetmasin, oʻsha yerda oʻzidan iz qoldirdi. Dogʻistonda “Temurxon shur” nomi bilan ataluvchi joy boʻlsa, MaxachqaPadan 30 kilometr narida istiqomat qiluvchi qumiqlarning “Temur qoya” degan qishlogʻi bor. Rossiyaning Lipesk viloyati Yeles shahrida (Temur qadami yetgan) Temur sharafiga dubulgʻasimon ibodatxona qurilgan. Oʻzbekiston mustaqilligi tufayli Amir l emur shaxsi oʻzining haqiqiy bahosini oldi. 1996 yil respublikamiz xalqi va ilmiy jamoatchiligining buyuk sohibqiron 660 yilligi toʻyini tantanali nishonlashi ulugʻ bobokalonimi/ga chuqur hurmat va ehtirom ram/.i boʻldi. Tadqiq qilinadigan davrda. ayniqsa Hindislon bilan Oʻrta Osiyo oʻrtasida aloqalar rivojlangan. Moʻgʻullar istilosi arafasida xo/irgi Oʻrta Osiyo eron hamda Afgʻonistonning katta qismini oʻzida birlashlirgan Xorazmshohlar davlati mavjud edi. Moʻgʻullar istilosi (1218-1220 yillar) Oʻrta Osiyo xalqiari taraqqiyotiga juda katta salbiy tasir koʻrsaidi. Mamlakat iqtisodiyoti va madaniyati inqirozga yuz tutdi. XIII-XIV asrlarda Hindistonda birinchi turk musulmon davlati vujudga keldi va yashadi. Ushbu davlat “Dehli sultonligi” deh atalar edi. Uning asoschisi asli buxorolik boʻlgan Qutbiddin Shamsiddin eltutmish (Oybek) boʻlgan. Qutbiddin Fltutmish yoshligida asir olinib, qui qilib sotilgan. Keyinchalik oʻz xo“jayini tomonidan 1000 dinorga Gʻazna hokimi Muiziddin Gʻuriyga sotiladi. Yangi xoʻjayini far/andli boʻlmaganligi tufayli unga oʻz oʻgʻlidek munosabatda boʻladi. Dastlab ov boshligʻi (amiri shikor) lavozimida ishlagan. Qutbiddin keyinchalik Dehli taxtini egallaydi va 1211 -1236 yillarda Dehli sultonligini boshqaradi. Moʻgʻullar zulmidan jabr koʻrgan minglab Oʻrta Osiyoliklar uning davlatidan panoh opdi. Aholining Oʻrta Osiyodan Hindistonga qochishi salkairi yuz yilllar davom etib, faqat Kebekxon (1318-1326) zamonida toʻhtadi. Uning davrida moʻgʻullar mahalliy aholi bilan qoʻshilib kctdi va Oʻrta Osiy xalqlarining milliy- madaniyati yangidan jonlandi. Shamsiddin eltutmish va uning vorislari davrida saroyda xizmat qiladigan 25 vazirdan qariyb yarmi Movarounnahr vakillari boʻlgan. Yirik musulmon davlati boʻlgan. Dehli sultonligidan oʻnlab fan va madaniyat dargʻalari boshpana topdi. Ular qulay sharoitdan foydalanib tinch ijodiy mehnat bilan shugʻullandi. Asli buxorlik boʻlgan, 1172 yilda tugʻilgan Muhammad Aufiy Samarqand. Xorazm, Marv. Nishopur. Xirot, Isfaxon. Seiston va l.ahor orqali Hindiston poytaxti Dehliga, undan Uch shaxriga borib qolgan edi. Umrining oxirigacha (1233) Hindistonda yashagan Aufly oʻzining «Antologiya”, “Hikoyatlar to plami” kabi asarlarini yaratdi. ”Antologiya“ asarida Movarounnaxr, Afgʻoniston. eron, Hindistonda IX asrdan XIII asrga qadar yashab ijod etgan 299 shoir va mutafakkirlar haqida malumot beradi. Uning ”Antologiya“sida boshqa asarlarda ism-shariflari umuman uchramagan ijodkor laming hayoti va asarlaridan parchalar berilganligi yanada qimmatlidir. 2113 xikoyani oʻzida loʻplagan ” Hikoyalar“ toʻplamidan esa tarix, tarbiya. axloq, tabiatshunoslikka oid malumotlar olish mumkin. Dehli sultonligida yashab ijod qilgan, garchi oʻzi Hindistonda tugʻilgan, olasi Sayflddin Keshlik (Shaxrisabz) boʻlgan Amir Xusrav (1253-1325) nomi jahonga mashhurdir. Dehli sultonligidagi amirlardan biri boʻlgan Xusrav Dehlaviy xalq orasida ”Dehli bulbuli“ (”Andolahi Dehli“) nomini olgan edi. Amir Xisrav jami 400 ming sheriy baytdan iborat 99 ta asar yozib qoldirdi. Tojik va fors tillarida ijod qilgan Xusrav Dehlaviy muzika sohasida ham oʻnlab asarlar yaratdi. ”Agar men muzika sohasidagi asarlarimga tartib bersam uch tomdan ortiq boʻladi“, - deb yozib qoldirgan. Asli Movarounnahrda tugʻilib. ijod qilgan Badriddin Chochiy 1332 yil Makka hajidan qayta turib, Hindislonda yashab qolgan edi. U Dehli sultonligi podsholaridan Gʻiyosiddin shohga (1320-1325) bagʻishlab 35 ming baytli ”Shohnoma“ asarini yozgan. XIV asr arab sayyohi Ibn Batutta malumoiicha Oʻrta Osiyolik mashxur olim Voiz Termiziy Dehli sultonligida boʻlganida sulton uni 100 mingdinor pul, 200 quyma oltin tanga, faxrli kishilar kiyadigan yaktak, sarupolar bilan siylagan va yuksak hurmat-chtirom koʻrsatgan. Oʻrta Osiyo mugʻullar zulmi ostida boʻlishiga qaramay Chigʻatoy ulusi davrida (1224-1370) xorij bilan iqtisodiy va madaniy hamkorlik aloqalarini olib bordi. Savdo-soliq elchilik aloqalari ayniqsa, azaldan qardosh va ananaviy yaqinlikka ega boʻlgan Sharq mamlakatlari bilan saqlab qolindi. Amir Temur vafotidan so ng uning oʻgʻli Shohruh Mirzo va nevarasi Ulugʻbek /amonida ham xorij bilan savdo-sotiq va elchilik aloqalari rivojlandi. 1412 yilda Shohruh davlatining poytaxti boʻlgan Hirotga Dehli sultonligidan va Multondan (Hindistondagi davlatlar) elchilar keldi. Ular savdo-sotiq. yaxshi qoʻshnichilik xaqida shartnomalar imzoladi. Hindistondagi mashhur meva bozorida eron. Balx, Buxoro va Samarqanddan olib borilgan mevalar sotilgan. Oʻsha yillarda Buxorodan har yili Sharq mamlkatlariga 25 ming zotdor otlar olib borib sotilardi. 1407 - 1421 yillarda har yili Xitoy va Ulugʻbek davlati oʻrtasida elchilik almashuvlari boʻlib turdi. 1413-1420 yillarda Xitoy elchilari Samarqandda boʻlib. oʻzaro savdo-sotiq va diplomatik munosabatlar haqida shartnoma imzoladi. 1421 yil Ulugʻbek elchilari Xitoyda boʻlgan boʻlsa, 1432 yilda Movarounnahrga Xitoydan Li Puy boshchiligidagi elchilar keldi. Movarounnahrdan Xitoyga mayiz, qoqilar, olma. anor va kiyim kechaklar chiqarilsa, Xitoydan Ulugʻbek davlatiga qandil, chinni buyumlar koʻplab keltirildi. Movarounnahr Xitoy mahsulotlarini boshqa mamlakatlarga sotish bozori ham edi. Shuning uchun Minglar sulolasi (1368-1644) davrida Oʻrta Osiyoga qiziqish kuchli boʻlgan. Ming sulolasi vakillaridan Chin Szu (1403-1425) va In Szu (1436- 1449) davrida Xitoy ichki siyosiy ahvoli yaxshi boʻlgan va xalqaro aloqalarga keng yoʻ I ochilgan[2]. Oʻsha davr larixchilaridan Hofiz Obroʻ va Abdurazzoq Samarqandiylar Shohruh Mirzo va Ulugʻbek davridagi xorij bilan hamkorlik aloqalari haqida maroqli hikoya qiladilar. Ayniqsa. Shohruh Mirzo xorijdan kelgan elchilarni Hirot shahridan tashqariga chiqib muzika sadolari ostida kutib olganligi ularga yuksak hurmat ehtirom koʻrsatganligi sovgʻa salom va ziyofatlar berib kuzatganligi malam. Aburazzoq Samarqandiy “Shohruh elchixonasi” nomi bilan bogʻliq Shohruhning Hindistonga katta elchilar guruxini yuborganligini yozib qoldirgan. Shoxrux 1442 yilda Xoʻja Maqsud va Xoʻja Muhammadalar raxbarligidagi 20 kishilik elchilarini Hind davlatlari bilan savdo-soliq va diplomatik aloqalar oʻmatish uchun yuboradi. elchilarga larixchi A.Samarqandiy xam qoʻshib yuborilgan. IJ elchilar faoliyati bilan bog liq voqealarni yozib yuborgan. Shohruh clchilari 18 kun Hind dengizi boʻylab suzib Kalkutta portiga yetib boradi. Kalkuttada ularni musulmon savdogarlari kutib oladi. elchixona vakillari Hindistonda 3 yil bo lib Bengaliya. Kalkutta. Rijangar. Samir hokiinliklari bilan muzokaralar olib bordi. Hind shoxiariga Shoxruxning ot. poʻstin. oltin bilan bezatilgan bosh kiyimlari kabi sovg alari lopshirildi. elchilarga Hind yerida xurmat-izzal koʻrsatildi. Ular shoxona kutib olingan. elchilar Shoxrux xuzuriga 10 tuya dori-darmon. feru/a koʻzli oltin uzuklar, fil suyagidan yasalgan qimmatbaxo sovgʻalar bilan muvaffaqiyatli qaytib keladi. Oʻnlab davlatlar bilan shartnoma imzolanganligi clon qilinadi. A.Samarqandiy safar xarajatlari 50 ming tilloni lashkil ctganligi, elchilarga esa vazifasini yaxshi bajargani uchun 4 ming tillodan pul. I tadan oltin egarli ot, oltin qadalgan zardoʻzi doʻppi sovg a qilinganligini yozib qoldirgan. Shohruhning elchilar xizmatlarini bu qadar yuksak baxolashiga oldin yuborgan elchilarning Hindisotnga yetib bora olmay yoʻlda halok boʻlganligi ham sabab boʻlgan edi. Shohruh va Ulugʻbek oʻlimidan so ng xorij bilan diplomatik savdo-sotiq aloqalari susaygan hoʻlsa-da ma lum manoda davom etib turdi. Oʻrta Osiyoda hukmronlik uchun Temuriylar va Shayboniylar oʻrtasidagi kurash xalqaro aloqalarga salbiy tasir koʻrsatdi. Temuriylardan boʻlgan Zahiriddin Muhammad Boburning Hindistonda yirik davlatiga asos solindi. Uning vorislaridan Humoyun va Akbarshoxlar davrida Movarounnaxr aloqalari yangidan jonlanishiga sabab bo Idi. Buxoro xoni Abdullaxon davrida esa (1557-1598) Sibir va Sharq mamlakatlaridan Hindiston bilan munosabatlar taraqqiy qildi. [1] Karl VI Farangistonda 1380-1412 yillarda qirollik qilgan boʻlib ruhiy kasallmi liaqida ham maʻlumot berilgan lining davnda Farangiston kuchli davlal boʻlgan Chunki Karl V (1365-1380 yillar) mamlakatda harbiy maʻmuriy moliyaviy islohotlar o Ikazgan Shumng uchun 100 yillik urushda (1337-1453 yil Iransiya-Angliya oʻrtasida) tashabbus Farangiston lomomga oʻla boshlagandi 8-mavzu: TRASEKA-zamonaviy buyuk ipak yoʻlining tiklanishi Reja:
2. TRASEKA dasturi ishtirokchilari 3. TRASEKA dasturini amalga oshirishni muddati Buyuk ipak yoʻli sharqu-gʻarbni boglab turgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan ulkan voqelikdir. Uning tarixiy axamiyatini hisobga olib birinchi marta Bryussel uchrashuvida (Belgiya 1994 yil) yevropa va Osiyoni bir-biriga bogʻlaydigan ”yevropa-Kavkaz-Osiyo“ transport yoʻlagi-TRASEKAni barpo etish masalasi koʻrib chiqildi. shu boʻyicha Deklaratsiya qabul qilindi. Aytish mumkinki, ayni shu uchrashuv Buyuk ipak yoʻlini tiklash borasidagi dastlabki amaliy qadam boʻldi. Darvoqe tarixda mashriqdan magribga, magʻribdan mashriqqa oʻtgan yoʻllar koʻp boʻlganligi haqida oldingi boʻlimlarda yozdik. Muayyan sabablarga koʻra turlicha nomlangan: ”Lazurit yoʻli“, keyinroq ”Shoh yoʻli“, ”Buyuk ipak yoʻli“ bugun TRASEKA deb atalmoqda. oʻta zamonaviy trasport kommunikatsiyalarining barpo etilishi Markaziy Osiyo va Kavkaz orti davlatlarining yevropa va Tinch okeani sohillariga tez va qulay chiqish imkonini beradi. Xitoyning Lyanyungan portidan boshlanib ”Qoshgʻar-Toshkent-Turkmanboshi-Baku-Poti-Botumi-Konstansa“ yoʻnalishi boʻylab yevropaning Rotterdam korfazigacha choʻzilgan qariyb 10 ming km.lik yoʻl mintaqamiz mamlakatlarining jahon bozoriga chiqishida gʻoyat muhim ahamiyat kasb etadi. TRASEKA loyihasi doirasidagi yoʻllardan foydalanish istagi 1990- yillarda o nlab davlatlar tomonidan bildirildi. Hozirgi kunga kelib bu mamlakatlar soni 50 taga yetdi. O zbekiston prezidenti I.A.Karimov 1998-yiI 8 sentyabr kuni Ozarbayjon poytaxtida ish boshlagan Buyuk ipak yoʻlini tiklashga bag ishlangan xalqaro konfrensiyada ishtirok etdi. TRASEKA dasturi boʻyicha amalga oshirilayotgan ishlarga nafaqat unga ishtirokchi mamlakatlar, balki jahondagi boshqa davlatilar ham katta qiziqish bilan qaramoqda. Mazkur anjumanda jahonning 32 mamlakati, hamda BMT Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Jahon banki kabi oʻndan oshiq nufuzli tashkilotlardan vakillar ishtirok etdi. Aslida TRASEKAga dastlabki amaliy qadam 1991 yil dekabrida Markaziy Osiyo davlatlarining Ashgabad uchrashuvchida Tajan-Saraxs temir yoʻlini birgalikda qurish haqida qaror qabul qilingan edi. Oʻzbekistonlik yoSozlar ham bu yoʻnalishda samarali ishlab eKO davlatlari ortasida o ziga xos oʻringa ega boʻldilar. eKOning qonun chiqaruvchi organi Tashqi Ishlar Vazirlar Kengashi tomonidan bir qator uchrashuvlar otkazildi. Turkmaniston va eron kelishuviga muvofiq eron, Saraxs-Mashhad yoʻlini qurdi. Tajan- Saraxs-Mashhad masofasi 300 km boʻlib, uning 130 kilometri Turkmaniston hududiga toʻgʻri keladi. Turkmaniston Saraxsi bilan eron Saraxsi birlashdi. Agar Turkmaniston hududida barpo etilgan yoʻlga 45 mln. AQSH dollari sarflangan bo lsa, eron tomoni yoʻl qurilishiga 180 mln. AQSH dollari sarflandi. eron yeri tog liklardan iborat boʻlganlagi sababli 7 tunnel, o nlab kattayu-kichik koʻpriklar qurildi. Nihoyat 1996-yil Saraxsda Markaziy Osiyo bilan eron temir vo l tarmoqlarining tutashtirilgani TRASEKA loyihasini amalga oshirishda dastlabki katta ishlardan biri boʻlgan edi. Xuddi oʻsha 1996 yil 13 may Oʻzbekiston. Ozarbayjon. Gruziya, Turkmaniston oʻrtasida oʻzaro erkin tranzit toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi. Bu-yogʻi Yaponiyadan to Adriatika dengiziga qadar choʻzilagn ushbu qadim karvon yoʻlining muhim boʻlagidan foydalanishni bosh lagan respublikalarning sarf xarajati kamayadi. Birgina Oʻzbekiston uchun mazkur yoʻlning tiklanishi (TRASEKA) paxta tashishga ketadigan xarajatning 12 mln. dollarini iqtisod qilishga imkon beradi. Chunki TRASEKA shimoliy yoʻnalishga nisbatan 2000 km. qisqadir. Qolaversa mintaqa iqlimi undan oʻn ikki oy toʻxtovsiz foydalanish imkonini beradi. Yana bir misol: Oʻzbekiston oʻz paxtasini Qozogision va Rossiya orqali Ukraina portlariga yetkazish uchun tonnasiga 100 dollardan ziyod mablagʻ sarflaydi. TRASEKA orqali tashilganda esa ushbu koʻrsatkich 55 dollarni tashkil etadi xolos. Muhimi MDH mamlkatlari. Markaziy Osiyo respublikalari temir yoʻl vositasida Fors koʻrfazi bilan bogʻlandilar. Transosiyo - Pekin-Istanbul yoʻnalishi paydo boʻldi. U Urumchi, Doʻstlik, Almati, Toshkent, Chorjshy, Saraxs, Mashhad va Tehron shaharlaridan oʻtadi. Markaziy Osiyoda kechayotgan iqtisodiy islohotlar bozor munosabtalarining rivojlanishi keng savdo-sotiq aloqalarini taqozo qiladi. 1997-yilda Saraxs stansiyasi orqali 1 mln. tonna yuk oʻtkazilgan boʻlsa, 2002-yildan boshlab 3-5 mln.tonna yuk oʻtkazila boshlandi. Yuk joʻnatish harajati qisqarishi barobarida ikki yoqlama qisqardi. Gʻarbiy va Sharqiy Osiyo oʻrtasida yuk va yoʻlovchilar tashish muddatlari 5 kun Garbiy yevropadan Sharqiy Osiyoga esa 19 kunga qisqardi. yoʻlning birgina eron hududidagi qismi 2400 km, agar Mashhad bilan Bandargoh portini bog laydigan yoʻllar qurilsa masofa yana 900km.ga kamayadi. Ta” kid lash joizki bu yoʻl avvalo Trukmaniston va eronga katta foyda keltiradi. Turkmaniston tranzit yuklar tashishdan har yili 20 mill. AQSH dollari miqdorida foyda olmoqda. Tajan-Saraxs vodiylarini oʻzlashtirish, aholini ish joyi bilan taminlash imkoniyatlari kengaymoqda. eron va Turkmanistonning Saraxslari erkin iqtisodiy hududiga aylanmoqda. Bu shaharlarda jahon bozorlari shakllanmoqda. Biroq TRASEKA loyihasining amalga oshishi Oʻzbekiston uchun ham foydali boʻlib, Yevropa va Osiyo transport tartnoqlariga tutashtiribgina qolmasdan uning eksport imkomiyatlarini oshirdi, loyihada ishtirok stuvchi mamlakatlar bilan savdo aloqalarini yanada kengaytirdi. 1996 yil Transkavkaz yoʻlagi orqali Oʻzbekistonga keltirilgan va olib chiqib ketilgan mahsulot hajmi salkam 140 ming tonnani tashkil etgan boʻlsa, 1997 yil bu koʻrsatgichi 285 ming tonnaga yetdi. 2000 yillardan boshlab yuk tashishni 2 barobar oshirishga erishildi. Oʻzbekiston shu bilan cheklanib qolmay KKOning 1995 yilda mintaqa davlatlari oʻrtasidagi transport aloqasini rivojlantirishning 10 yilligi dasturida ham qatnashmoqda. Zeroki. biz uchun ochiq dengizgacha eng yaxshi yoʻl Afgʻoniston va Pokiston hududidan oʻtadi. Prezidentimiz “dengiz tushlarimga kiradi” deganda ushbu maqsadni koʻzlagandilar. I.Karimov 1996 yilda Afgʻoniston sobiq prezidenti Q.Rabboniy va Pokislon prezidenti F.A.Lexgariy bilan uchrashib shu masalani koʻrdilar. Bu uchun 3140 km.li Karachi avtomobil yoʻlini, keyinchalik temir yoʻl qurilishi zarur. eKO doirasida Oʻzbekiston, Pokiston, Afgʻoniston, Turkmaniston oʻrtasida memorandum imzolandi. eKOning har ikki yilda bir bor oʻtkazib turiladigan oliy darajadagi uchrashuvlarida bu masala muhimligi takidlanmoqda. Oʻzbekiston bugun TRASEKA dasturi boʻyicha amalga oshirilayotgan ishlarda faol ishtirok etish bilan cheklanib qolmay transport kommunikatsiyasi imkoniyatlarini kengaytirish borasida Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalar olib boryapti. Oʻzbekiston qoʻshni Qirgʻiziston hamda Xitoy bilan Toshkent-Andijon-Oʻsh-lrkeshtom yoʻlini qurish va tamirlash boʻyicha yaqindan hamkorlik qilayotir. Buyuk ipak yoʻlining bir qismi xisoblanmish bu yoʻnalish Yevropa mamlakatlarini Osiyo bilan bogʻlaydi. Konfrensiyalarda ishtirok etgan davlatlar rahbarlari xalqaro tashkilotlar vakillari TRASEKA yoʻlagini rivojlantirish, transport infrotuzilmalarini yanada takomillashtirish, mintaqada tinchlik va barqarorlikni taminlash, TRASEKA doirasidagi xamkorlikning huquqiy asoslarini mustahkamalash borasida oʻz nuqtai-nazarlarini bayon qilmoqdalar. Oʻrta Osiyo mintaqasida yagona xavfsizlik < tizimi yaratilganligi, “beqarorlik yoyi”da (Bjezinskiy) turganligimiz, jahon kommunikatsiya tizimlariga ega bolish va xalqaro yoʻllarni qurish ehtiyoji kabilar Markaziy Osiyo davlatlarini mustahkam ittifoq boʻlishini taqozo qiladi. Qolaversa oʻtmishdan shakllangan yagona iqtisodiy tizim ham tarixiy haqiqatdir. Mustaqillik yillarida O zbekiston Markaziy Osiyo respublikalari bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnikaviy aloqalarni rivojlanishiga katta etibor bermoqda. 1994-yilda MOP (SAYES) - Markaziy Osiyo Iqtisodiy Ittifoqi tuzilib 1994-1996-yillarda birinchi bosqichni bosib o4di. 2000-yilda QirgMziston va Qozog istonnning bir qator korxonalari OʻZDEU avtomobil korxonasi uchun 90 nomdagi detallar tayyorlab berdi. 3 ta respublika bugungi kunda 50 ta loyihani birgalikda amalga oshirishga kelishgan. 2000-yilda 1996-yilga nisbatan Oʻzbekiston-Tojikiston-Qozogʻ iston-Qirigʻ iziston oʻ rtasidagi savdo aylanmasi II % oshdi. Temir yoʻl va avtomobil yoʻllari qurishda Ozbekiston, Qirg4iziston hamkorligi samarali boʻlmoqda. 1994-yili Oʻzbekistonda Qozogʻiston kunlari, 1998-yilda esa Tojikiston kunlari o tkazildi. 1995-yildan Toshkentda “Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasr ish olib bormoqda. 1996-yilda O zbekiston Oliy o quv yurtlarida 400 ta Qirgʻiziston fuqarosi Qirg” iziston da 350 oʻzbekistonliklar talim olgandi 1998-2000-yiIda Oʻzbekistonda 230 ta Respublika va xalqaro miqyosidagi ilmiy konfrensiyalar o tkazildi. Biroq, BMT, AQSH. Gʻarbiy Yevropa mamlakatalari ishtirokida yagona xavfsizlik tizimini yaratish, qoʻshni respublikalar bilan koʻproq hamkorlik korxonalari qurish, soliq va bojlar masalasini yengillatirish, davlatlararo yagona valyuta, ko proq regional loyihalar tuzish zarurati sezilmoqda. Markaziy Osiyo mintaqalarida koʻplab oʻzbeklar yashaydi. Bu hududlarga oʻzbekistonlik fan va madaniyat xodimlarini ko proq yuborish kerak. Bu tadbirlar TRASEKAni keng fondda amalga oshirishga imkon beradi. Qadim zamonlardagi hayotning o%zi odamlarni oʻzaro hamkorlik uchun qisqa va qulay yoʻllarni qidirishga undagan Prezidentimiz bunga faqatgina savdo-sotiq ehtiyoji emas, balki iqtisodiy, madaniy va manaviy aloqalarni oʻmatish zaruriyati xam sabab boʻlgan deydilar. Jumladan. “Jyul Vern” deb nomlangan dasturga ko ra G arbiy Yevropadan chiqqan poyezd Kavkaz. Turkmaniston, O zbekiston va Qirg iziston orqali Xitoyga yetib boradi. Yoʻl-yoʻlakay ana shu mamlakatlarning tarixiy obidalari, bugungi hayoti bilan tanishgan sayyohlar qadimiy “ipak yo4i” boʻylab o ziga xos safar qiladilar. Ayrim kuchlar TRASEKA doirasidagi hamkorlikka siyosiy tus berishga harakat qilmoqda. Ularning maqsadalari aniq: oʻzlaricha goʻyoki dunyoning yangidan boʻlinishi va shunga o xshash oʻyinlarinr oʻylab topib mamlakatlar, xalqlar o rtasiga nifoq solish, taraqqiyotga to siq boʻlish. Mamlakatimiz rahbari masalaning shu jihatiga etibor qaratib bunday harakatlarga mutlaqo barham berish kerakligini oʻz vaqtida takidladilar. Shuningdek, I.Karimov Yevropa—Kavkaz-Osiyo transport yoʻlagi mintaqaviy iqtisodiy xamkorlik aloqalarini kengaytirish, mazkur yoʻnalishda joylashgan mamalakatlarga iqtisodiyotni rivojlantirish qolaversa millatlararo hamda davlatlararo muammolarni yechishga katta samara berajagini oʻz vaqtida aytib oʻtganlar. Hozirga qadar jahonning 50 ta mamlakakati TRASEKA yoʻlagi orqali oʻz yuklarini manzillariga yetkazmoqdalar. Mazkur ioyihaga qoʻshilishni istovchi mamlkatlar soni xam tobora oshib boryapti. TRASEKA dasturini amalga oshirishda Yevropadagi siyosiy iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar chindan yordam koʻrsatyapti. Xoʻsh, bularning xammasi nimadan dalolat beradi. Mazkur yoʻlakda Sharq ham Gʻarb ham birday manfaat topadi. Markaziy Osiyo va Kavkaz uchun jahon bozoriga keng yoʻl ochiladi. Yevropa mamlakatlari uchun esa oʻz mahsulotlarini Kavkaz va Markaziy Osivoga kiritish mazkur mintaqalarda oʻzlarining moliyaviy ishtirokini kuchaytirish imkoniyati tugʻiladi. Boku konfrensiyasida TRASEKA loyihasini amalga oshirish boʻyicha hukumatlararo komissiyani tashkil etish, uning doimiy kotibiyatini tasis qilish va bosh qarorgohini Bokuda joylashtirish boʻyicha oʻrtada tashlangan taklif ishtirokchilar tomonidan maqullangan. TRASEKA loyihasini amalga oshirishda uni mablagʻ bilan taminlash masalasi atroflicha koʻrib chiqildi va TRASEKA banki tashkil etish taklifi qollab-qu vvatlangand i TRASEKAdan kelib chiqib “Buyuk Ipak yoʻli” sayyohlik yoʻnalishlarini yaratish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi prezidentining “Buyuk Ipak yoʻlini qayta tiklashda Oʻzbekistonning ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro sayyohlikni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 1995 yil 2 iyunda chiqargan farmoni hayotga tatbiq qilinmoqda. “Oʻzbekturizm” miliy kompaniyasi “Ipak yoʻli” oʻtgan tarixiy manzillar boʻylab 200 dan ortiq yoʻnalishlar ishlab chiqdi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva. Andijon, Namangan, Fargʻona, Termiz, Nukus orqali oʻtuvchi yoʻnalishlar asosiy tarmoqlardir. Qoʻqon-Fargʻona-Andijon-Namangan yoʻli “Fargʻona oltin halqasi” deyiladi. Sayyohlik yoʻnalishlari: ixtisoslashgan va sarguzashtli sayyohlik qishloq sayyohligi, suvda va avtomobilda sayyohlik kemping va karvonsaroylarda dam oiish bilan davom etuvchi sayyohlik, etnik, diniy, oʻquv va yoshlar sayyohligi. Bu uchun shinam mehmonxonalar kempinglar, mehmonxonalar umumiy ovqatlanish, dam olish maskanlari bunyod etish davom etmoqda. Bugungi kunda o n lab sayyohlik yo llari xaritasini tuzish bu sohada ilmiy. tadqiqotlar qilish bilan birga bogʻliq mamikatlararo shartnomalar imzolanmoqda. Hozirda xaritasi tuzilgan sayyohlik marshrutlari mavjud: Ashxabod-Magv-Chogjoʻy-Buxoro-Samagkancl-Panjikent-0, ratepa- Fargona vodiysi-Osh-Qoshgʻar. Samaraqand-Toshkent-Jambul-Chu daryosi vodiysi-Bishkek- Issiqkoʻ l-Qoshgar. Toshkent-Almati-Urumchi-Syangan-Shanxay orqali Yaponiya va Koreyaga oʻtadigan yoi. Shimoliy Gʻarbiy transport magistrali O zbekiston Qozog iston- Rossiya-Ukraina-Belorussiya-Sharqiy Yevropa Toshkent-Fargʻona (Qamchiq va Rezan dovonlari orqali)-O sh- Qoshgʻar-Pekin va hokazo. Ushbu, magistrallar, yoʻnalishlar boʻylab temir yoʻl avtomobil vo*llari qurish ishlari amalga oshmoqda. O zbekiston xorijiy yoʻllar bilan muntazam boglanishi haqiqiy manodagi buyuk ipak yoʻlini ishga tushirish uchun mamlakatdagi ichki yo llarni ham qurib bitkazish kerak. Masalan, Andijon-Toshkent-Nukus-Qo ng irot avtomobil yoʻlini qayta qurish mumkin. Bu yo lning uzunligi 2294 km.boMib shundan 802 km.yoʻl katta shaharlarga olib boradi. Bu yoʻl Toshketdan 50 km. masofda joylashgan, Olmaliq orqali oʻtadi. Avtomobillar 6 qator boʻlib harakatlanuvchi yoʻli 954 ta koʻprik 241 katta yoʻl kesishgan joylar hoʻlishi mo ljallangan. Yoʻl qurilishida xalqaro tajribalar hisobga olinib ish koʻrilmoqda. Birgina Amudaryo quyi oqimida (Xorazm va Qoraqalpogʻiston Kcspublikasi) Kaltaminor, Tozabog vob, Amirobod, Tagiskent. Kerder niadaniyatlari bilan birga ellikqala, PitapstaGa. AqchaxonqaFa, YonboshqaPa, Qoʻyqirilganqala, QirgizqaPa, Ayozqala, Tuproqqala, Bozorqala, Qorgoshinqala, Shabandanqal a, Kichik Guldursun, Katta (juldursun qaPa, Gavrqala, Yompiqqala kabi yuzga yaqin qalalar mavjud. Buyuk Xorazmshoxlar davriga oid mingdan ortiq koʻhna makonlar. qo nalg alar. qalalar, qoʻrgʻon. qasr. sardobalar. mudofaa devorlari qoldiqlari bor. Ochiq osmon ostidagi bu ajoiyb “muzeylar majmuasi” boʻylab xalqaro turizmining beqiyos “oltin xalqasi”ni yaratish mumkin. Xullas, O zbekiston keng imkoniyatlar mamlakati bo lib Buyuk Ipak yoʻlida oʻrta asrlardagi oʻz mavqeini tiklashiga shak-shubha yoʻq. Test
Li Si Ching Xua Den
Choy xonim Li Van Gyu gʻarbga Xitoyning impakdan tashqari yana qaysi mahsulotlar mashhur boʻlgan choy, chini, qogʻoz Beda choy jenshen Yongʻoq, oʻrik chinni Oʻrik, shaftoli, qogʻoz Xitoydan Gʻarbga sayohat qilgan birinchi xitoylik Chjan Szyan Gan in
U di Gao Di
Chjan Szyandan keyin gʻarbiy oʻlkalarga sayohat qilgan shaxs Gan in
U di Gao Di
Yao Din Xan Ipak yoʻli atamasini birinchi bor kim qoʻlladi Rixtgofen Herman
Pellio Maspero
Rixtgofe oʻzining qaysi asarida ipak yoʻli atamasini ishlatdi Xitoyga shaxsiy sayohat va keyingi chuqur tadqiqotlar natijasi asarida Uch dengiz osha sayohat asarida Xitoy tarixiy adabiyotlari tahlili asarida Xitoy davlatining ming yillik tarixi asarida Rixtgofenning Xitoyga shaxsiy sayohat va keyingi chuqur tadqiqotlar natijasi asari qachon va qayerda nashr etildi 1877 yil Berlinda 1877 yil Londonda 1877 yil Myunxenda 1877 yil Parijda Dunxuandagi ming buddu uy yodgorliklarini oʻrgangan olimni toping A.Steyn
P. Pellio G. Masperro Radhakrishnan A. Steyn Dunxuan yodgorliklarini nechanchi yillarda oʻrgandi 1906 – 1909 yy 1900 – 1914 yy 1909 – 1914 yy 1907 – 1914 yy 1907 yilda Xitoy, Hindiston, Oʻrta Osiy madaniyati yodgorliklarini Steyn qaysi Muzeyga topshirdi Buyuk Britaniya qirollik muzeyiga Fransiya Luvr muzeyiga Xitoyning Xalq muzeyiga Rossiya Ermitaj muzeyiga Xan imperiyasi ipak matolarining uzunligi va eni toʻgʻri berilgan qatorni toping uzunligi 9 m, eni 0,5 m uzunligi 9 m, eni 1,5 m uzunligi 10 m, eni 0,5 m uzunligi 8 m, eni 0,5 m oʻrta asrlarda Xitoy hududiga kelgan Yevropalik sayyohlarni toping Marko Polo, gilom Rubruk,plano karpini Dela vega, marko polo, Gilom Rubruk Genrix suzuvchi, da Gama, kolumb F. Dreyk, A. Vespuchchi A. Steyn maʼlumoticha uygʻurlar har bir otni VI asrda qancha ipakka almashtirganlar 4,5 toʻp 5 toʻp
5,5 toʻp 6 toʻp
A. Steyn maʼlumoticha uygʻurlar VII asrda bir otni necha toʻp ipakka almashtirganlar 10 toʻp
5 toʻp 5,5 toʻp
6 toʻp Xitoydagi dinlar tarixi, chin mochinning gʻarb bilan birinchi dengiz aloqalariga oid asarni yozgan olim P.Pellio Bichurin
masperro A. Xoʻjayev Yurtimizda soʻnggi yillarda Buyuk ipak tarixiga bagʻishlangan yirik asar yozgan olim A. Xoʻjayev Ritvaladze Buryakov
Muhammadjonov Shved olimi Sven Xedin 1895 yilda... Oʻrta Osiyo choʻllari xaritasini yaratdi Buyuk ipak yiliga bagʻishlangan asar yozdi Arxeologik tadqiqotlarini yakunladi Temuriylar davriga oid asar yozdi XIX asrda Turfonga 4 marta ekspiditsiya uyushtirgan olimlarni koʻrsating Fon Le Kon, Gryunvendel A. Steyn, P. Pellio Bichurin, Vamberi S. Oldenburg, Rerix Turfonga XIX asrda 4 marta sayohat uyushtirgan Fon Le Kon va Gryunvendelle qaysi millat vakillari edilar Nemis Fransuz
Ingliz Golland
Sharqiy Turkiston va Xitoyni bogʻlab turuvchi yillarni oʻrgangan olimlarni toping yaponiyalik Otani, AQSHlik Uorler Germaniyalik Rixtgofen, fransuz Maspero Ingliz Steyn, yapon kamura Yapon ishimitsu, xitoyli Li pen 1905 – 1907 yillarda qaysi olim Sharqiy Turkistondan 20 ga yaqin shahar xarobalarini oʻrgandi M.M. Berezovskiy Yandrensev S. Oldenburg Yakubovskiy Pokazat bolshe ...
Afsonaga koʻra ipakning ixtirochisi Xitoy malikasi Li Si Ching Xua Den
Choy xonim Li Van Gyu gʻarbga Xitoyning impakdan tashqari yana qaysi mahsulotlar mashhur boʻlgan choy, chini, qogʻoz Beda choy jenshen Yongʻoq, oʻrik chinni Oʻrik, shaftoli, qogʻoz Xitoydan Gʻarbga sayohat qilgan birinchi xitoylik Chjan Szyan Gan in
U di Gao Di
Chjan Szyandan keyin gʻarbiy oʻlkalarga sayohat qilgan shaxs Gan in
U di Gao Di
Yao Din Xan Ipak yoʻli atamasini birinchi bor kim qoʻlladi Rixtgofen Herman
Pellio Maspero
Rixtgofe oʻzining qaysi asarida ipak yoʻli atamasini ishlatdi Xitoyga shaxsiy sayohat va keyingi chuqur tadqiqotlar natijasi asarida Uch dengiz osha sayohat asarida Xitoy tarixiy adabiyotlari tahlili asarida Xitoy davlatining ming yillik tarixi asarida Rixtgofenning Xitoyga shaxsiy sayohat va keyingi chuqur tadqiqotlar natijasi asari qachon va qayerda nashr etildi 1877 yil Berlinda 1877 yil Londonda 1877 yil Myunxenda 1877 yil Parijda Dunxuandagi ming buddu uy yodgorliklarini oʻrgangan olimni toping A.Steyn
P. Pellio G. Masperro Radhakrishnan A. Steyn Dunxuan yodgorliklarini nechanchi yillarda oʻrgandi 1906 – 1909 yy 1900 – 1914 yy 1909 – 1914 yy 1907 – 1914 yy 1907 yilda Xitoy, Hindiston, Oʻrta Osiy madaniyati yodgorliklarini Steyn qaysi Muzeyga topshirdi Buyuk Britaniya qirollik muzeyiga Fransiya Luvr muzeyiga Xitoyning Xalq muzeyiga Rossiya Ermitaj muzeyiga Xan imperiyasi ipak matolarining uzunligi va eni toʻgʻri berilgan qatorni toping uzunligi 9 m, eni 0,5 m uzunligi 9 m, eni 1,5 m uzunligi 10 m, eni 0,5 m uzunligi 8 m, eni 0,5 m oʻrta asrlarda Xitoy hududiga kelgan Yevropalik sayyohlarni toping Marko Polo, gilom Rubruk,plano karpini Dela vega, marko polo, Gilom Rubruk Genrix suzuvchi, da Gama, kolumb F. Dreyk, A. Vespuchchi A. Steyn maʼlumoticha uygʻurlar har bir otni VI asrda qancha ipakka almashtirganlar 4,5 toʻp 5 toʻp
5,5 toʻp 6 toʻp
A. Steyn maʼlumoticha uygʻurlar VII asrda bir otni necha toʻp ipakka almashtirganlar 10 toʻp
5 toʻp 5,5 toʻp
6 toʻp Xitoydagi dinlar tarixi, chin mochinning gʻarb bilan birinchi dengiz aloqalariga oid asarni yozgan olim P.Pellio Bichurin
masperro A. Xoʻjayev Yurtimizda soʻnggi yillarda Buyuk ipak tarixiga bagʻishlangan yirik asar yozgan olim A. Xoʻjayev Ritvaladze Buryakov
Muhammadjonov Shved olimi Sven Xedin 1895 yilda... Oʻrta Osiyo choʻllari xaritasini yaratdi Buyuk ipak yiliga bagʻishlangan asar yozdi Arxeologik tadqiqotlarini yakunladi Temuriylar davriga oid asar yozdi XIX asrda Turfonga 4 marta ekspiditsiya uyushtirgan olimlarni koʻrsating Fon Le Kon, Gryunvendel A. Steyn, P. Pellio Bichurin, Vamberi S. Oldenburg, Rerix Turfonga XIX asrda 4 marta sayohat uyushtirgan Fon Le Kon va Gryunvendelle qaysi millat vakillari edilar Nemis Fransuz
Ingliz Golland
Sharqiy Turkiston va Xitoyni bogʻlab turuvchi yillarni oʻrgangan olimlarni toping yaponiyalik Otani, AQSHlik Uorler Germaniyalik Rixtgofen, fransuz Maspero Ingliz Steyn, yapon kamura Yapon ishimitsu, xitoyli Li pen 1905 – 1907 yillarda qaysi olim Sharqiy Turkistondan 20 ga yaqin shahar xarobalarini oʻrgandi M.M. Berezovskiy Yandrensev S. Oldenburg Yakubovskiy Download 213 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish