Reja Buyuk fransuz olimi Rene Dekart

2.”Metod haqidagi risola”
Metod nima?
Metod (yun. "metodos" — bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) — voqeilikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻlyoʻriklar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli.
Metodning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish Metodni egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. Metodni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. Metod oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid Metodlar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. Metodlar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, M.lar ham takomillashib borgan. Fanning amaliy (empirik) va nazariy Metodlari vujudga keldi.
Fan Metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan Metod funksiyasiga egadir. Metod, oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan Metod bilan ilmiy nazariya funk-siyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi.
Falsafa va fanlar tarixida ilmiy Metodning mohiyatini tadqiq etish, yangi-yangi Metodlarni kashf etish alohida ahamiyatga egadir. Har qanday bukj ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy Metodi koʻproq ahamiyatga egadir, chunki boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy Metodga tayanib koʻplab kashfiyotlarni ochishi mumkin.
Bilish Metodlari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish Metodlari — hamma fanlarda va bilishning barcha bosqichlarida ham koʻllaniladigan umumiy va universal Metodlar — metodologiya; umumiy bilish Metodlari — bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish Metodlari; xususiy yoki maxsus Metodlar — ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish Metodlari.
Oʻrta Osiyo olimlaridan Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa fan Metodlarini rivojlantirganlar. Xorazmiy olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qullaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu Metodlarni ishlab chikuvchi olimlarni nazarda tutgan.
Yaqin davr Yevropa faylasuf olimlari ham Metod taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshishdi. F. Bekon, G. Galiley, R. Dekart, G. Leybnits singari faylasuflar Metodlar haqida maxsus asarlar ham yozishdi.
Hozirgi zamon fanlarida koʻplab umumiy, xususiy ilmiy Metodlar qoʻllaniladi. Ayniqsa, keyingi asrda modellashtirish va matematik Metodlarning yangi shakllari rivojlandi, kibernetik modellashtirish va kompyuter modellashtirish Metodlari jamiyatning qariyb barcha sohalarida keng miqyosda qoʻllanilmoqda. Zamonaviy ilmiy Metodlar tadqiqotchilarga dunyo sir-asrorlarini ochishda yordam bermoqda.

Dekartning keyingi psixologiya uchun asos bo'lgan eng katta kashfiyoti refleks tushunchasi va refleks faoliyati printsipi deb hisoblanishi mumkin. Refleks sxemasi quyidagicha edi. Dekart organizm modelini ishlaydigan mexanizm sifatida taqdim etdi. Bu tushuncha bilan tirik tana endi ruhning aralashuvini talab qilmaydi; “tana mashinasi”ning “idrok etish, g‘oyalarni muhrlash, g‘oyalarni xotirada saqlash, ichki intilishlar...”ni o‘z ichiga olgan funksiyalari bu mashinada soat harakati sifatida bajariladi. Tananing mexanizmlari haqidagi ta'limotlar bilan bir qatorda, ruhiy hayotning tartibga soluvchisi bo'lgan tana holatlari sifatida affektlar (ehtiroslar) muammosi ishlab chiqilgan. Zamonaviy psixologiyada "ehtiros" yoki "affekt" atamasi ma'lum hissiy holatlarni ko'rsatadi.

Falsafa Dekart falsafasi dualistik edi. U dunyoda ikkita ob'ektiv mavjudotning mavjudligini tan oldi: kengaytirilgan (res extensa) va fikrlash (res cogitans), ularning o'zaro ta'siri muammosi esa yaratuvchi sifatida harakat qilib, ikkalasini ham shakllantiradigan umumiy manbani (Xudo) kiritish orqali hal qilindi. moddalar bir xil qonunlarga muvofiq. Dekartning falsafaga qo'shgan asosiy hissasi ratsionalizm falsafasining universal bilim usuli sifatida klassik qurilishi edi. Aql, Dekartning fikricha, eksperimental ma'lumotlarni tanqidiy baholaydi va ulardan tabiatda yashiringan, matematik tilda tuzilgan haqiqiy qonunlarni chiqaradi. Mohirona foydalanish bilan aql kuchida chegara yo'q. Dekart yondashuvining yana bir muhim xususiyati mexanizm edi. Materiya (shu jumladan nozik) elementar zarralardan iborat bo'lib, ularning mahalliy mexanik o'zaro ta'siri barcha tabiiy hodisalarni keltirib chiqaradi. Dekartning falsafiy dunyoqarashi ham oldingi sxolastik falsafiy an'anaga shubha, tanqidiy munosabat bilan ajralib turadi. Ongning o'ziga bo'lgan ishonchi, kogito (Kartezian "Menimcha, demak, men mavjudman, shuningdek, tug'ma g'oyalar nazariyasi dekart gnoseologiyasining boshlang'ich nuqtasidir. "; Dekartizm fizikasi keyinchalik o'z ifodasini nazariyasida topdi. qisqa muddatli harakat.Dekartizm rivojlanishida ikkita qarama-qarshi tendentsiya paydo bo'ldi:
Xudoning mavjudligining isboti Ishonchlilik mezonini aniq, aniq g'oyalarda (ideae clarae et distinctae) topib, Dekart Xudoning mavjudligini isbotlashga va moddiy dunyoning asosiy mohiyatini aniqlashga kirishadi. Tana dunyosining mavjudligiga bo'lgan ishonch bizning hissiy idrokimiz ma'lumotlariga asoslanadi va bu bizni so'zsiz aldamaydimi yoki yo'qmi, biz hali bilmaymiz, birinchi navbatda, hech bo'lmaganda nisbiy ishonchlilik kafolatini topishimiz kerak. hissiy in'ikoslar. Bunday kafolat faqat bizni his-tuyg'ularimiz bilan yaratgan mukammal mavjudot bo'lishi mumkin, bu g'oya yolg'on g'oyasiga to'g'ri kelmaydi. Bizda bunday mavjudot haqida aniq va aniq tasavvur mavjud, ammo u qaerdan paydo bo'lgan? Biz o'zimizni nomukammal deb bilamiz, chunki biz borligimizni mukammal mavjudot g'oyasi bilan o'lchaymiz. Bu shuni anglatadiki, bu bizning ixtiromiz emas va tajribadan olingan xulosa emas. Bu bizga faqat mukammal mavjudotning o'zi tomonidan singdirilishi mumkin edi. Boshqa tomondan, bu g'oya shunchalik realki, biz uni mantiqiy aniq elementlarga bo'lishimiz mumkin: to'liq mukammallikni faqat barcha xususiyatlarga eng yuqori darajada ega bo'lish sharti bilan tasavvur qilish mumkin, shuning uchun to'liq voqelik, bizning voqeligimizdan cheksiz ustundir. Shunday qilib, barkamol mavjudot haqidagi aniq g'oyadan Xudoning mavjudligining haqiqati ikki yo'l bilan chiqariladi: birinchidan, u haqidagi g'oyaning manbai sifatida - bu dalil, ta'bir joiz bo'lsa. , psixologik; ikkinchidan, ob'ekt sifatida, uning xususiyatlariga voqelik majburiy ravishda kiradi, bu ontologik isbot deb ataladigan narsadir, ya'ni borlik g'oyasidan o'ylanadigan mavjudotning mavjudligini tasdiqlashga o'tadi. Shunga qaramay, birgalikda, Xudoning mavjudligining Kartezian isboti, Windelband so'zlari bilan aytganda, "antropologik (psixologik) va ontologik nuqtai nazarlarning kombinatsiyasi" ni tan olish kerak.Xudoning mavjudligining isboti Mukammal Yaratuvchining mavjudligini tasdiqlagan holda, Dekart allaqachon hech qanday qiyinchiliksiz tana dunyosi haqidagi bizning his-tuyg'ularimizning nisbiy ishonchliligini tan oladi va u materiya g'oyasini substansiya yoki substansiya sifatida quradi. ruhga qarama-qarshi mohiyat. Bizning moddiy hodisalarni his qilishimiz ularning barcha tarkibi bilan materiyaning tabiatini aniqlash uchun mos emas. Ranglar, tovushlar va boshqalarni his qilish. - subyektiv; tana substansiyalarining haqiqiy, ob'ektiv atributi faqat ularning kengayishidadir, chunki faqat jismlarning kengayishi ongi bizning barcha turli hissiy in'ikoslarimizga hamroh bo'ladi va faqat shu bir xususiyat aniq, aniq fikrning predmeti bo'lishi mumkin. Shunday qilib, moddiylik xususiyatlarini tushunishda Dekart g'oyalarning bir xil matematik yoki geometrik tuzilishiga ega: jismlar kengaytirilgan miqdorlardir. Dekartcha materiya ta'rifining geometrik bir tomonlamaligi o'z-o'zidan hayratlanarli va so'nggi tanqidlar bilan etarli darajada yoritilgan; ammo Dekart "moddiylik" g'oyasining eng muhim va asosiy xususiyatini to'g'ri ko'rsatganligini inkor etib bo'lmaydi. O'zimizni ongimizda, fikrlash sub'ektimiz ongida topadigan voqelikning qarama-qarshi xususiyatlarini yoritib, Dekart, biz ko'rib turganimizdek, tafakkurni ruhiy substansiyaning asosiy atributi sifatida tan oladi. Bu substansiyalarning ikkalasi ham - ruh va materiya - Dekart uchun o'zining mukammal mavjudot haqidagi ta'limoti bilan cheklangan, yaratilgan substansiyalardir; faqat Xudoning substansiyasi cheksiz va asosiydir. Dekart falsafasiga nisbatan qo'llaniladigan "falsafiy ilohiyot" tushunchasi. Dekartning metafizikasi Xudo g'oyasiga olib keladi. Dekart tizimining umumiy vazifasi dunyo haqidagi bilimlar tizimini qurishdir. Xudoning mavjudligiga dalil: antropologik va ontologik variantlar. Bilimga talabning ortib borishi va uni amaliyotda qo‘llash ko‘lamining kengayishi. Bilishning asosiy maqsadi ilmiy haqiqatga erishishdir. Inson faoliyatining bilishdagi yetakchi roli tarafdorlari, ularning mafkurasi. Nisbiy va mutlaq haqiqatlar, ularning mezonlari.
XVII-asr ilmiy inqilobining yetakchilari endi falsafiy mutafakkirlar emas, atoqli olimlar va novatorlar edi. Ulardan biri Rene Dekart (Dekart, lotincha nomi — Cartesius;; Renatus Cartesius) (1596 — 1650), fransuz faylasufi, matematigi, fizigi, klassik ratsionalizm vakili, dualist. Dekart “barcha fanlar bir-biri bilan shunchalik bog‘langanki, ularni bir vaqtning o‘zida o‘rganish ularning har birini boshqalardan alohida o‘rganishdan ko‘ra osonroqdir” deb hisoblagan. Dekart fanlarning falsafa bilan birligini aniqladi. Dekart bu yaxlitlikning asosini, asosini umumiy metodda topadi. Dekart dunyoda so'roq qilib bo'lmaydigan narsa yo'q deb hisoblagan. Hatto Xudoning mavjudligiga shubha qilish mumkin. Biroq, siz o'ylayotganingizga shubha qila olmaysiz. "Biz shubha qilishimiz mumkin bo'lgan hamma narsani rad etganimizda, biz o'zimiz ham bularning haqiqatiga shubha qilgan holda, mavjud emasmiz deb taxmin qila olmaymiz." Cogoto ergo sum (men o'ylaymanki, men shundayman). Agar hamma narsa illyuziya bo'lsa, unda fikrlash haqiqatdir. Fikrlash mavjud. Tafakkur birinchi voqelik (birinchi substansiya), o'zidan ayon. Dekart falsafasi asosida jon va tana, «fikrlovchi» va «ko’lamli» substantsiya dualizmi yotadi. Materiyani ko’lam (yoki fazo) ga tenglashtirgan, harakatni jismlarning o’z joyini o’zgartirishidan iborat deb bilgan. Uning fikricha, harakatning umumiy sababchisi xudo bo’lib, u materiya, harakat va osoyishtalikni yaratgan. Inson jonsiz a’zoi badanni tafakkurga va irodaga ega bo’lgan jon b-n bog’lab turadi. Dekart falsafasi xudo, jism va jondan iborat uchta tug’ma g’oya bor degan qoidaga asoslanadi. U xudoning mavjudligini, tashqi olamning realligini isbotlashga harakat qilgan. Dekart g’oyasiga ko’ra, insonning mohiyati uning fikrlashidadir. «Fikrlayapman, demak mavjudman» degan fikri shundan kelib chiqqan. Uning fikricha, ilmda ishonchli, isbotlangan, tajribada tekshirilgan dastlabki asos ikki yo’l b-n — birinchisi induktsiya va analiz orqali, ikkinchisi — deduktsiya va sintez orqali izlab topiladi. Dekart ikkinchi yo’lni ma’qul yo’l deb hisoblaydi. U inson aql-idrokining bilish jarayonidagi o’rniga yuksak baho beradi. «Har bir xulosaga shubha b-n qarash kerak», dey- di u. Har jihatdan ratsional-faylasuf bo’lgan D. 17—18-a. falsafasi va fani taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Uning falsafa va tabiatshunoslikka oid ta’limotlari ta’sirida vujudga kelgan ilmiy maktablar majmuasi karteziychilik falsafasi nomi b-n mashhur bo’ldi. Asosiy asarlari: «Geometriya» (1637),«Metod haqida mulohazalar» (1637), «Falsafa asoslari» (1644) va b.
Bizni inson qiladigan yagona narsa aqldir.
* * *
Ba’zan soxta quvonch chin g’am-anduhdan afzaldir.
* * *
Tushkunlik umidsiz qo’rquvdir.
* * *
Hamma narsaga shubha bilan boq.
* * *
Yolg’izlikni katta shaharlardan izlash kerak.
* * *
Aqlni charxlash uchun yodlashdan ko’ra ko’proq fikrlash kerak.
* * *
Ortiqcha sayohat qiluvchilar o’z vatanida begonaga aylanadi.
* * *
Birovlarni hurmat qilish o’zini hurmat qilishga imkon beradi.
* * *
Aqlli bo’lishning o’zi yetarli emas, asosiysi – aqlni ishlata bilish.
* * *
Aqlingiz yaxshi ishlashini xohlasangiz, tanangizni parvarish qiling.
* * *
O’tkir nigoh har qanday ruhiy va hissiy gumonni yo’qqa chiqarishi mumkin.
* * *
Falsafasiz yashash – yumuq ko’zlarni ochishga harakat qilmay yashash bilan barobar.
* * *
Qo’rqoqlik foydali harakatlardan irodani to’xtatib qolishi bilan zararlidir.
* * *
Ehtirosga beriladigan kishilar boshqalarga qaraganda hayotdan ko’proq zavq olishlari mumkin.
* * *
O’tgan asr yozuvchilari bilan suhbat qurish deyarli ular bilan birga sayohat qilish demakdir.
* * *
So’zlarni to’g’ri ishlating, shunda dunyoni tushunmovchiliklarning yarmidan qutqargan bo’lasiz.