Reja: Biosfera haqida tushuncha

6.Mavzu:.Biosfera haqida tushuncha, Vernadiskiy ta‘limoti, noosfera.

Reja:

1.Biosfera haqida tushuncha.

2.Vernadiskiy ta‘limoti.

3.Noosfera.

Hozirgi kunda biosfera haqida bir nechta tushunchalar mavjud, ularning asosiylari quyidagilar: biosfera barcha tirik organizmlarning mavjud bo^l lish muhiti. Maydon atmosferaning katta qismini qamrab oladi va ozon qatlamining boshida tugaydi. Shuningdek, butun gidrosfera va litosferaning bir qismi biosferaga kiritilgam Yunon tilidan tarjima qilingan ushbu soⁱ z "to‘p)" degan ma'noni anglatadi va barcha tirik organizmlar Shu makon ichida yashaydi.

Olim Vernadskiy biosfera sayyoramizning hayot bilan aloqada bo^‘lgan uyushgan sferasi deb hisoblagan. U birinchi bo^‘lib yaxlit ta‘limot yaratdi va "biosfera” tushunchasini ochib berdi. Rus olimining ishi 1919 yilda boshlangan va 1926 yilda allaqachon daho dzining '*Biosfera" kitobini dunyoga taqdim etgan.

Vernadskiyning fikriga ko^l ra, biosfera - bu tirik organizmlar va ularning yashash muhitidan iborat bo'lgan makon, maydon, joy. Bundan tashqari, olim biosferani kelib chiqishi deb hisoblagan. Uning ta'kidlashicha, bu kosmik xarakterga ega bo'lgan sayyora hodisasi. Ushbu makonning ožiga xos xususiyati kosmosda yashaydigan va sayyoramizga o‘ziga xos ko'rinish beradigan "jonli materiya ' Tirik materiya bo'yicha olim Yer sayyorasining barcha tirik organizmlarini tushundi

Vernadskiy turli omillar biosferaning chegaralari va rivojlanishiga ta'sir qiladi deb hisoblardi:

• 
  tirik materiya; kislorod; karbonat angidrid, suyuq suv.
  

Dastlab, Vernadskiy biosferani bir-biri bilan geologik jihatdan bog'liq bo^‘lgan yetti xil moddadan iborat deb hisoblagan. Bunga quyidagilar kiradi:

• 
  tirik materiya - bu element ulkan biokimyoviy energiyadan iborat bo'lib, u tirik organizmlarning uzluksiz tug'ilishi va dlishi natijasida hosil bo^l ladi;
  
• 
  bio-inert modda -tirik organizmlar tomonidan yaratilgan va qayta ishlangan. Ushbu elementlarga tuproq, qazib olinadigan yoqilg'i va boshqalar kiradi;
  
• 
  inert modda -jonsiz tabiatni anglatadi;
  
• 
  biogen moddasi - tirik organizmlar to'plami, masalan, o'rmon, dala, plankton. Ularning dl imi natijasida biogen jinslar hosil bo'ladi;
  
• 
  radioaktiv modda;
  
• 
  kosmik materiya - kosmik chang va meteoritlarning element[ari;
  
• 
  tarqalgan atomlar,
  

Vernadskiy biosferaning xususiyatlarini sinchkovlik bilan o'rganib chiqdi va tizimning ishlashi uchun asos moddalar va energiyaning cheksiz aylanishi degan xulosaga keldi. Ushbu jarayonlar faqat tirik organizm faoliyati nati]asida mumkin. Tirik mavjudotlar (avtotroflar va heterotroflar) o'z hayoti davomida zarur kimyoviy elementlarni yaratadi. Shunday qilib, avtotroflar yordamida quyosh nurlari energiyasi kimyoviy birikmalarga aylanadi. Geterotroflar, dz navbatida, yaratilgan energiyani iste'mol qiladi va mineral birikmalargacha bo'lgan organik moddalarning yoğ qilinishiga olib keladi. Ikkinchisi avtotroflar yordamida yangi organik moddalarni yaratish uchun asosdir. Shunday qilib, moddalarning tsiklik aylanishi sodir bo'ladi.

Noosfera (yun. noos — akl-idrok va sphaira — shar) — biosferannng inson aql-idroki hukmronlik qiladigan yangi xrlati. Noosferada inson biosfera rivojlanishini belgilab beradigan asosiy omil hisoblanadi* Noosfera tushunchasini 1927 yilda fransuz olimlari E. Lerun va P. Teyetyar de Sharden fanga kiritishgan bo'lib, ular Noosferani biosfera ustidan hukmronlik qiluvchi, yerni oⁱ rab olgan akl-idrok kavati deb karashgan. V. l. Vernandskiy 20-asrning 30—90yillarida Noosfera. To^‘g‘risidagi materialistik tushunchani ilgari surdi. Uning fikricha, jamiyatning o'zaro munosabatlari natijasida paydo bo^l lgan biosferaning sifat jihatidan yangi, inson manfaati yo'lida qayta tashkil etilgan evolyusion xrlatidir. Tibbiyot qonuniyatlarining tafakkur va jamiyatning ijtimoiy-iktisodiy qonuniyatlari bilan uyg'unlashib ketishi Noosfera. uchun xos xususiyat hisoblanadi. Noosferaning ayrim tarkibiy-funksi-onal elementlari jamiyat rivojlanishining hozirgi davridayoq yuzaga kelmoqda. Rivojlanishning umumbashariy muammolarini hal qilish maqsadida insonlar kuch-qudrati birlashib borgan sari biosferaning Noosferaga aylanishi ham kuchayib boradi.