Reja: Balalar muzıka ádebiyatı pániniń maqseti

1-tema : Balalar muzıka ádebiyatı pán retinde

REJA:

1. Balalar muzıka ádebiyatı pániniń maqseti.

2. Balalar muzıka ádebiyatı stuldıń wazıypaları.

3. Balalar muzıka ádebiyatınıń basqa pánler menen baylanıslılıǵı.

4. Balalar muzıka ádebiyatı pániniń dúzilisi hám mazmunı.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Balalar muzıka ádebiyatı pániniń tiykarǵı maqseti jáne onı oqıtıw zárúriyatı.

Pánniń tiykarǵı maqseti hám ideyası.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. Balalar muzıka ádebiyatı pániniń maqseti neden ibarat?

2. Balalar muzıkasınıń ayriqshalıǵın qanday túsinesiz?

3. Balalar muzıka ádebiyatı qaysı pánler menen kóbirek baylanıslı halda

oqıtıladı?

4. Balalar muzıka ádebiyatı pániniń wazıypaları nelerden ibarat?

5. Bul pánniń oqıtıw tiykarınan qaysı ideya ushın xızmet etedi?

6. Balalar muzıka ádebiyatı dúzilisi hám mazmunı qanday?

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RUYXATI

1. Ózbekstan XTv “Muzıkalıq mádeniyat” programması.-T.: 1999 -jıl

2. Ózbekstan XTv “Namal'naya kul'tura” programması.-T.: 2000-jıl.

3. X. Nurmatov “Nama v shkole”.-T.: 1992-jıl

1) Ǵárezsizligimiz sharayatında tariyxımızǵa, milliyligimizga, qádiriyatlarimizni

qayta tiklew máselesine, jetkinshek tárbiyasın jáne de jaqsılaw, olardı ilim-pánniń

eń sońǵı jetiskenliklerinen xabarlı etiwge, qısqasha kilib aytqanda hár tárepleme

jetik bárkámal áwlad tárbiyasına bólek itibar hám áhmiyet berila basladı.

“Xalqni ullı keleshek hám danıqlı maqsetler tárepke birlestiriw,

mamalakatimizda jasaytuǵınlıq milleti, tili hám diniy ıqtıqatınan qaramastan, hár bir

puqaranıń birden-bir watan baxıt hám ıǵbalı ushın mudami juwapkershilik sezib jasawǵa

chorlash, babalarımızdıń bahasız miyrasları, milliy qádiriyatı hám dástúrlerinege

múnásip bolıwımızǵa erisiw, joqarı pazıyletli kámal insanlardı tárbiyalaw,

olardı jaratıwshańlıq jumıslarına shaqırıq qılıw, sol múqaddes jay ushın

pidayılıqtı turmıs kriteryaına aylandırıw - milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń bas

maqsetidir”1.

Sonı búydew kerekki, ǵárezsizlik xalqımızdıń ulıwma insanıylıq, milliymadaniy qádiriyatların úyreniwge keń jol ashtı. Barlıq pánler qatarı Balalar

muzıka ádebiyatı páni de keleside tek ǵana Evropa yamasa Orıs penenbalalar muzıkası

emes, bálki Orta Aziya, atap aytqanda, Ózbek balalar muzıkası ádebiyatın keńlew

1. I. A. Karimov. Milliy ǵárezsizlik ideyası - Tiykarǵı túsinik hám principler.

izertlewge, onıń ótken zamanı tariyxı, balalar folklor muzıka dóretiwshilikoti, balalar

oyınların, oyınların hám de balalar qosıqshılıǵı, saqna mádeniyatı sıyaqlı muzıkalıq

janrlar tariyxın tolıq hám keńlew ashıp beriwge áhmiyet berilip atır. Álbette

jurtımızdań keleshek táǵdiri jaslar qolında eken, bul máselege itibarsız qaray

bolmaydı.

Hár bir pánni zaman talabı dárejesinde anıq, tuwri, túsinikli tárzde oqıtıwı,

tárbiya túrleriniń barlıǵın baraqar jaslarǵa berip barıw kámal insan tárbiyası

ushın asa zárúr bolıp tabıladı. Óz milliy qádiriyatlarınıń mazmun-mánisin tereń

anglagan, ol jaǵdayda maqtana alatuǵın kisi chinakkam xalqparvar, milletparvar

esaplanadi.

“… mine sol turmısda jasawımız, tınısh hám osuda turmısımızdıń,

bayramlarımız, úrp-ádetlerimiz, mehrliligimiz, folklorimiz, oyınlarimizning barlıǵı

iygilikli hám ázeliy qádiriyatdir”. I. A. Karimov.

Balalar muzıka ádebiyatı pániniń mahsadi bolajaq muzıkalıq tálim pedagogmurabbiylarini balalar muzıka dóretpeleri menen jaqınnan tanıstırıw, olardı muzıkalıq

dóretpelerdi analiz etiwge úyretiw, balalar muzıkasınıń ayriqsha qásiyetleri,

yaǵnıy bul dóretpelerdiń úlkenler muzıkasına uqsawlıq hám parq etiwshi

qásiyetlerin, balalar kompozitorları turmısı hám dóretiwshilik xızmetleri menen

tanıstırıw, sonıń menen birge, balalar muzıka dóretiwshilikoti janrlari, qosıqiy usılları, olarǵa

dirijyorlik qılıw daǵı ayriqshalıqlar, sırt el balalar muzıkası rawajlanıw

processleri, balalar ushın dóretiwshilik etken sırt el hám orıs penenkompozitorları, balalar atqarıwı

ushın maslastırılǵan asbap sazları hám de taǵı basqa sol sıyaqlı bilimler menen

tanıstırıw hám olardıń balalar muzıkasın ámelde asbap sazında shala alıwı hám

jırlaw alıwı hám de uyreta alıwına erisiw bolıp tabıladı.

2) Balalar muzıka ádebiyatı oqıw programması qánigelik pánlerinen

esaplanadı. Bul pánniń oqıw programması hám rejesine kiritiliwiniń boisi bolajaq

muzıkalıq tálim baǵdarı pedagog -tárbiyashıların balalar álemine alıp kirisiw,

olardı súyiw, izzetlew, olarǵa miyir kózi menen qaraw, balalardıń keleshegimiz

miyrasxorları ekenligi, olar menen tuwrı hám dos sıpatında munasábet ornata alıwǵa

úyretiw. SHuningdek, bolajaq qánige kadrlardıń balalar muzıkası

tuwrısındaǵı bilim-kónlikpe hám ilmiy tájriybeleriniń bayıwı, eń tiykarǵısı olardı balalar

muzıka dóretpelerin analiz etiwge balalar jas qásiyetlerine kóre repertuar tańlay

alıwǵa hám de saylanatuǵın muzıkalıq repertuarni shaxsan ózleri atqarıw eta alıwlarına,

bunnan tısqarı balalar muzıkalıq dóretpelerin dóretiwshilik etiwshi (jaratıwshı ) kompozitor hám

kompozitorlar turmısı hám iskerligi, olar jaratqan muzıkalıq hám saqna dóretpeleri

tuwrısında bilimge iye qılıw, balalar asbap sazları tuwrısında, túrli mámleket,

túrli xalıqlar daǵı balalar muzıkaları rawajlanıwı, balalar muzıkası janrlari tuwrısında

bilim beriw bolıp tabıladı.

Eger keńlew qaray shıǵıs bolsaq, bul pánniń wazıypaların tómendegishe

tariyplew múmkin:

a) Barlıq pánler qatarı bul pánniń de jańa-jańa dáliller, ma'luotlar,

izertlewler, tájiriybeler esabına boyib barıwı názerde tutıladı ;

b) Basqa pánler menen úzliksiz baylanıslılıqta hám baylanısda bolıw, basqa

pánler jetiskenlikleri hám bilimlerinen óz baǵdarı talaplarına qaray paydalanıw

hám de óz baǵdarı bilimleri hám erisken jetiskenliklerin basqa pánlerge targ'ib

etiw;

v) Bolajaq muzıkalıq tálim baǵdarı pedagog -tárbiyashıların balalar

dúnyasına alıp kirisiw, olardı balalardı súyiwge hám olar menen islewge úyretiw;

g) Olardı balalar muzıkasınıń ayriqsha ózgesheligi tuwrısındaǵı bilimler

menen qurallandırıw, yaǵnıy balalar muzıkası janrlari, dúzilisi, mazmunı, usılları,

qosıqiy tekst dúzilisi túrleri, milliyligi, balalar asbap sazları hám muzıkalıq

sawatlılıq sıyaqlı bilimler menen tanıstırıw ;

d) Balalar muzıkasınıń payda bolıw tariyxı, onıń túrli xalıqlar hám

mámleketlerde rawajlanıwı, kompozitor hám kompozitorları ijodi, asbap sazları hám

muzıkalıq janrlari tuwrısında sıpatlama beriw;

ye) Olarda balalar asbap namaların shertiw, qosıqların shertiw hám jırlaw,

sonıń menen birge balalar muzıkalıq dóretpelerine dirijyorlik qılıw sıyaqlı qábiletti

qáliplestiriw;

yamasa ) Balalar muzıka ádebiyatı páni eń aldın sol tarawdıń hám sol jónelis

pánleri menen bekkem baylanıslı. Bul pánler qatarına muzıka ádebiyatı, muzıka

tariyxı, muzıka sawatı (teoriyası ), vokal atqarıwshılıǵı, asbap atqarıwshılıǵı, dirijyorlik,

solfedjio, muzıkalıq tálim metodikası, muzıka dóretpeleri analizi, garmoniya,

xorshunoslik hám basqa pánlerdi kirgiziw múmkin. Balalar muzıka ádebiyatı pánniń

hár bir teması joqarıda kórsetip ótilgen pánler menen baylanıslı halda oqıtıladı.

Bunnan tısqarı bul pán pedagogika, psixologiya, anatomiya hám fiziologiya,

sóylew mádeniyatı, ádebiyat, tariyx, matematika, fizika, biologiya, tábiyattanıwlıq,

dene tárbiyası, estetik tárbiya, etikalıq tárbiya hám miynet tárbiyası pánleri menen

da baylanıslı bolıp, óz temalarınıń mazmun hám mánisine kóre bul pánlerge

tez-tez shaqırıq etedi.

3) Balalar muzıka ádebiyatı páni lekciya hám ámeliy seminar shınıǵıwları

formasında oqıtıladı. Onıń lekciya bóleginde balalar muzıkası payda bolıw tariyxı,

túrli mámleketlerde, atap aytqanda Ózbekstanda onıń rawajlanıwǵa procesi, balalar

muzıkasın rawajlandırıwǵa úles ko'shgan kompozitor hám kompozitorlar, pánniń

o'kitish metodları (pedagogikalıq hám informaciya texnologiyaları ), túrli ásirlerde onıń

rawajlanıwı, balalar muzıka janrlari, balalar asbap sazları, balalar qorları,

operalari, drammalari sıyaqlı bilimlerdi qamtıp alsa, onıń ámeliy - seminar

shınıǵıwları balalar muzıka dóretpelerin analiz etiw, olardı asbap sazlarında hám

dawısta ámeliy jırlaw, bul dóretpelerge dirijorlik qılıw, asbap sazında shertiw hám

jalǵız yamasa kóp dawıslı jaǵdayda jırlawdı uyretedi.

Pánniń lekciya hám ámeliy - seminar shınıǵıwları processinde úyrenilmay

qalǵan bilimleri ǵárezsiz tálim formasında, yaǵnıy tapsırmalar beriw jáne onıń

atqarılıwın baqlaw hám de bahalaw formasında alıp barıladı.

2-tema : Balalar muzıkası ulıwma muzıka kórkem óneriniń

tiykarǵı buwını retinde

REJA:

1. SHaxsning qáliplesiwinde muzıka kórkem óneriniń roli.

2. Balalar muzıkası túsinigi hám baǵdarların anıqlaw.

3. Balalar muzıkası janr hám mazmunı.

4. Pedagog muzıkalıq repertuari jáne onıń túrli-tumanlıǵı.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Muzıka jáne onıń tárbiya daǵı roli. Balalar muzıkası túsinigi hám

baǵdarları. Pedagogikalıq repertuar. Balalar muzıkası janrlari.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. Balalar shaxs retinde qáliplesiwi hám ol jaǵdayda muzıka mádeniyatınıń rolin

anıqlama berń?

2. Balalar muzıkası qanday dúziledi hám olar úlkenler muzıkasınan qanday parq

etedi?

3. Balalar muzıkası baǵdarların anıqlań?

4. Balalar muzıkası qanday janrlarda boladı?

5. Balalar muzıkası mazmunına qanday talaplar qóyıladı?

6. Pedagog muzıkalıq repertuarini qanday anıqlama beredi?

7. Ózbek muzıka mádeniyatında balalar muzıkasınıń ornın qanday

túsinesiz?

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. S. X. Joldaseva. Ózbekstanda muzıka tárbiyası hám táliminiń

rawajlanıwı.-T.: Oqıtıwshı, 1985-jıl.

2. H. Hamidov. Ózbek dástúriy qosıqshılıq mádeniyatı tariyxı.-T.:

Oqıtıwshı, 1996 -jıl.

3. D. B. Kobalevskiy. Pedagogicheskie razlishleniya.-M.: Pedagogika, 1986 -

god.

4. T. Ye. Solomonova. Ózbek muzıkası tariyxı.-T.: Oqıtıwshı, 1981-jıl.

1) Ósip kiyatırǵan jetkinshek sanasına, olardıń ruwxıylıqına, etika -odobiga,

dúnyaǵa kóz qarasına tásir etiwshi tiykarǵı qurallardan biri muzıka kórkem óneri bolıp tabıladı. Ol insandı

jámiyetke hám tábiyaatqa tuwrı insaniy munasábette bolıwǵa uyretedi. Bunıń

ushın muzıka kórkem ónerinde múmkinshilikler bar. Bunnan tısqarı, ol insannıń

etikalıq -estetik ruhda tárbiyalanıwı quralı da esaplanadı. Ol bala shaxsınıń

qáliplesiwinde, olardıń kórkem-dóretiwshilik qábiletleri ósiwinde, balalar jámiyet hám

tábiyaat nizamlıqları, olardıń ayriqsha jasaw normalarini, olar menen munasábet

ornatıwdı uyreta baradı. Ulıwma alǵanda, muzıka kórkem óneri balanıń shaxs

retinde hár tárepleme jetilisiwinde benihoya úlken áhmiyet kásip etip,

olardı nadanlıqtan mádeniyat tárepke jetekleytuǵın qudıretke iye.

2) Balalar atqarıwı yamasa úlkenlerdiń balalar atqarıwı ushın, olardıń tıńlawları

ushın maslastırıp jazǵan hám atqarıw etetuǵın muzıkalıq dóretpelerine balalar muzıkası dep

ataladı. Tariyx hám pedagogikalıq ámeliyatımızda muzıkalıq tálim hám tárbiya eki birbiriga baylanıslı bolǵan jóneliste; arnawlı muzıkalıq tálim hám ulıwma bilim beriw tipidagi

muzıkalıq tálim kórinisinde qáliplesken. Hár eki jónelistiń de tiykarın

balalar muzıka dóretiwshilikoti, balalar hám óspirimler muzıkası quraydı.

Muzıka kórkem óneri hám mádeniyatınıń quralǵan bóleklarınan biri sanalgan balalar

muzıkası tómendegi dereklerden shólkemlesken:

a) Ol óziniń dáslepki rezerv deregin umumbashar muzıka

mádeniyatınan aladı hám dáwirler rawajlanıw normalariga kóre rawajlanıwlasıp baradı ;

b) Áyyemgi dáwirlerden berli muzıka tárbiya quralı bolıp kelgen hám ol

tárbiyalıq mútajlikler nátiyjesinde boyib baradı. Buǵan balalar muzıkalıq folklori, háyyiwler

yamasa allasimon yupatuvchi qosıqlar hám basqalar mısal bóle aladı.

CHunki, bunday qosıqlar áyyemginen jámiyet hám shańaraq etikalıq máplerin

gózlep jaratıp kelgen. Hind, Áyyemgi SHarq, Kitay hám Áyyemgi Grestiya tariyxı

dáreklerinde hám folklor úlgilerinde bul óz hákisin ayqın tapqan. 19 -asrga kelip

bolsa muzıkanıń sonday-aq balalar muzıkasınıń ornı tek ǵana tárbiyalıq

másele menen sheklenbesten, bálki ol tikkeley tálimdiń de tiykarın tashkil eta

basladı.

Házirgi dáwirde Evropa mámleketleri hám basqa jáhándıń aldıńǵı taraqqiy

etken mámleketlerinde muzıkalıq tárbiya hám tálimge asa itibar kúshli bolıp tabıladı.

3) Arnawlı pedagogikalıq repertuar jaratıw hám balalar hám de óspirimler tıńlawı

kerek bolǵan muzıkalıq dóretpeler jaratıw zárúriyatı balalar professional muzıka

dóretiwshilikotining payda bolıwına alıp keledi. Olar bolsa balalardıń atqarıw mádeniyatın,

dóretiwshilik jaratıwshańlıǵın hám de muzıkalıq dóretpelerdi tıńlaw, olardan estetik zawıq

alıw, sonıń menen birge, tásirleniw, mazmunın tusinip jetiw hám juwmaq shıǵarıw

qábiletlerin qáliplestiredi.

Muzıkalıq tárbiya procesiniń ózi bolsa ózlerinen aldın jasap ótken

ájdadlarınıń muzıkalıq tárbiya boyınsha toplaǵan tájiriybelerin, olardı jetkinshekke

sıńırıw usıl hám metodların, buǵan baylanıslıǵı dástúr hám ádetlerin saqlap qalǵan

halda olardı rawajlanıwlashtira barıwdı, dawam ettiriwdi názerde tutadı.

Balalar muzıkası janrlari bolsa tómendegilerden ibarat : Qosıq, asbap

pesalari, polifonik muzıka, sonata hám kishi sonatalar (sonatino), asbap

konstertlari, qorlar, syuitalar, kontatalar, muzıkalı dramatik dóretpeler, atap aytqanda

operalar, baletlar, muzıkalı spektakllar hám muzıkalı filmler, multfilmlar hám

basqalardan ibarat.

4) Muzıkalı pedagogikalıq repetuar tómendegishe dúziledi: Balalar muzıka

mektepleri repertuari, ulıwma bilim beriw mektepleri muzıka repertuari (balalar bog'chasi

muzıkası, kishi, orta hám úlken jas daǵı mektep oqıwshıları ushın repertuar),

balalar kórkem-háweskerlik muzıka repertuari.

SHuni búydew kerekkki, balalar muzıkası túsinigi tiykarınan, ulıwma bilim beriw

mektepleri muzıka mádeniyatı sabaqlarında atqarıw etiletuǵın muzıkalıq repertuar menen

kóbirek óz ańlatpasın tabadı, yaǵnıy bul oqıw saraylarında túrli áwlad

kompozitorları hám kompozitorleri balalar ushın jaratılǵan muzıkalıq dóretpeler menen bir

waqıtta balalardıń muzıkalıq dúńyaǵa kózqarasların keńeytiw maqsetinde, muzıka

sawatı, muzıkalıq dóretpeler analizi, qosıq jırlaw, asbap shertiw, muzıka tıńlaw,

muzıkalı ritmik háreketler orınlaw sıyaqlı kóplegen muzıkalıq bilimler menen balalar

tanıstırıladı. SHuningdek, olar bul sabaqlarda úlkenler muzıkası, mısalı, ózbek

eski muzıkası, mártebeler, jergilikli atqarıw usılları, asbap muzıkaların

tıńlawdılar hám olar tuwrısındaǵı túsiniklerge iye bola baradılar.

SHuningdek, ulıwma bilim beriw mektepleri muzıka mádeniyatı sabaqlarında

oqıwshılar muzıka tariyxı tuwrısındaǵı bilimlerge ıyelew menen bir qatarda shet

el, xalıq muzıka mádeniyatı, atap aytqanda Evropa kompozitorları, Orıs penenkompozitorlarınıń

jazǵan muzıkalıq dóretpeleri, Akademikalıq atqarıw usılları vokal muzıkası, asbap muzıkası

hám dramatik saqna dóretpeleri, atap aytqanda olardıń balalar ushın jazılǵanları menen

tanıwadılar.

Tiykarǵı pedagogikalıq repertuarning programmalastırıwtirilganligi hám balalar jas

ózgeshelikine kóre ápiwayınan quramalına tárep rawajlantirilgan halda

joybarlastırılǵanlıǵı bolıp tabıladı.

3-tema : CHet el, xalıq balalar muzıkası tariyxınan (17-18-ásirler)

REJA:

1. Balalar muzıkası payda bolıwı hám taraqqiy etiw faktorları.

2. Balalar hám óspirimler professional muzıkası tashkil tabıwı.

3. Ataqlı kompozitorlar pedagogikalıq repertuari hám olardıń mektep

programmasına kiritiliwi.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Jáhán balalar muzıkası tariyxı, Evropa kompozitorlarınıń balalar ushın dóretiwshilik

etken muzıkalıq dóretpeleri. Balalar professional muzıkasınıń payda bolıwı.

Pedagogikalıq repertuarning tálim procesine nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. Balalar muzıkasınıń áyyemgi dáreklerin anıqlama berń.

2. SHaxsning garmonik tárbiyasında áyyemgi grek muzıkasınıń roli qanday

edi?

3. Ne ushın orta ásir muzıkashılar qosıqları xalıq pedagogikası

esaplanadi?

4. Balalar folklor muzıkaları janrlari hám mazmunı qanday boladı?

5. Ne ushın 17-18-ásir kompozitorları balalar professional muzıkasına

tiykar salındı?

6. I. S. Bax ijodining kórkem hám pedagogika áhmiyetin anıqlama berń.

7. Kompozitorlar F. Kuperen, J. F. Ramo, J. B. Lyulli hám Persel ijodining ózine

tán qırların anıqlama berń?

8. vena klassiklari ijodiga tariyp beriń.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. CHet el, xalıq muzıka ádebiyatı. 1-úshek.-Moskva, 1985-jıl.

2. CHet el, xalıq muzıka ádebiyatı. 2-úshek.-Moskva, 1985-jıl.

3. Muzıkalıq mádeniyat programması.-T.: 2000-jıl.

4. I. S. Bax. Kishi prelyudiya hám fugalar, 15 eki dawıslı invenstiya, Anna

Magdalina Bax nota dápteri, 1-2-kitap, “Balalar ushın qor hám qosıqlar”.

1) Jáhán muzıka mádeniyatı áyyemginen awızdan awızǵa áwladlar osha

folklor miyraslar formasında ótip kelgenligi bizge málim. Xalıq muzıka miyrasları hár bir

millet-elat tárepinen júdá shıraylı sesler uyǵınlıǵı bezewleri menen boyitilib, saqlap -abaylap,

áwladlarǵa qaldırilgan. Ol áwladlar osha rawajlanıwlasıp, keńeyip, boyib barǵan hám

jańa-jańa janrlar, muzıkalıq dóretpeler jaratıla barıwı ornına taraqqiy etken. Bunı

biz muzıkanıń payda bolıw dáwiri, yaǵnıy baslanıwiy dáwirdegi ápiwayı hám ápiwayılıgınan

tap házirgi quramalı muzıkalıq dóretpeler dúzilisi, operalar, baletlar, sifonik hám basqa

kóp dawıslı, kóp bólekli dóretpeler jaratılǵanlıǵına shekem bolǵan farqdan biliwimiz

múmkin.

2) Bilgenimizdey, muzıkalıq dóretpeler qaysı dáwirde hám qanday quramalılıqta

jaratılıwınan qaramastan insaniylikni, miyir-aqıbetti, muhabbattı, ǵayratlılıqtı, haqıyqattı

ullılap kelgen. Hár bir xalıqtıń milliylikke yo'g'rilgan janlı hám shıraylı tildegi

muzıka dóretiwshilikoti professional muzıka mádeniyat payda bolıwınıń bas penenfaktorı

esaplanadı. Olar miynet processinde, shańaraqlıq turmıs dawamında hám hár qıylı

dástúrlerde kuylab kelingen qosıqlardan tartıp, jırlaw, dramatik dóretpeler

formasında rawajlanıp kelgen. Olar ózleriniń xalıq turmıs tárizin ańlatıwdan

tısqarı, xalıqtıń ózin, sol jıynadan ósip kiyatırǵan jetkinshekti miynetke

xoshametlentirgen hám olardı estetik hám de etikalıq tárbiyalaw quralı bolıp xızmet

etken.

Folklor hámme waqıt xalıq pedagogikasınıń tásir etiw quralı, yaǵnıy quralı

esaplanǵan. Onıń járdeminde xalıq úrp-ádet hám dástúrleri, etikalıq normalari, milliy

úrp-ádetleri jetkinshekke sińirip kelingen. Onıń járdeminde jetkinshek sanasına

tábiyaat hám jámiyet átirap ortalıq, turmıs tárizi, óz-ara munasábetler tuwrısında kórkem

estetik qıyallar qáliplese barǵan. Balanıń birinshi qádemlerinen baslap urfodat hám dástúrler, milliylik tuwrısındaǵı tóplanǵan pedagogikalıq tájiriybeler, onıń

járdeminde túsintirila barǵan. Bul bolsa, qosıq, oyın, oyınlar, ertekler hám sol sıyaqlı

folklor quralları járdeminde ámelge asırılǵan.

Milleti, diniy ıqtıqatı hám jasaw jayınnan qaramastan dúnyanıń barlıq

xalıqlarında balanıń birinshi esitetuǵın qosıǵı - ana allasi bolıp tabıladı. Háyyiw mayin hám

kuychan atqarıw etilip, qaysı tilde bolmaydıin bala ruwxıylıqın tınıshlantırıw, oǵan dem

baǵıshlaw maqsetinde atqarıw etiledi. Bunnan tısqarı ol jaǵdayda onaning árman -tilekleri,

ko'ngil rozilari hám perzentine bolǵan mehru-muhabbatı sawlelenedi. Naǵız ózi háyyiw

sesler uyǵınlıǵıları hám odaǵı sózler jardeminde etilgen dil bildiriwleri balada milliy ruwxıylıq,

onasiga bolǵan, sol arqalı shańaraǵına hám jurtına bolǵan mehir-muhabbatınıń

qáliplesiwine sebep boladı.

Dúnya xalıqlarında háyyiwler tiykarınan eki qıylı boladı. Birinshisi melodik tárepten

oǵırı ápiwayı, sózleri de tuwri hám qısqa bolıp, bunday háyyiwlerdi úlkenlerden

tısqarı balalar da kuylaydilar. SHuni sonı da aytıw kerek, háyyiwler tek ǵana balanı

uxlatish ushınǵana atqarıw etilmeydi, bálki olardı avutish, jubatıw, tınıshlantırıw sıyaqlı

maqsetlerde de atqarıw etiledi. Ekinshisi melodik hám sóz teksti tárepinen quramalı

bolıp, onı tek úlkenler balalar ushın atqarıw etedi. Áyyemginen háyyiwlerdiń bala

kelesi táǵdirin belgilewde roli úlken dep esaplab kelingen. Geyde bolsa bul óz

tastıyıqın tapqan.

Hár bir xalıq, hár bir millet háyyiwi óz tilinde, óz milliy sesler uyǵınlıǵı jollarında atqarıw

etiledi. SHuning ushın da allaning balada milliy ruxlanıw payda qılıw káramatı bar.

Ózbek xalqida áyyemginen balalardıń báhár waqtında uyma-úy yurib,

“baysheshek” jırlaw dástúrı ámeldegi bolǵan. Bunda bir awıl bir awıl yamasa

bir máháldela balaları “Sortro'z” bayramı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde toplanıwıb, uyma-úy

baysheshek qosıǵın kuylaganlar, úy iyeleri bolsa balalardı hursand qılıw

maqsetinde olarǵa jeytuǵın zatlar hám basqa zatlar sıy etkenler. Tap sonday

dástúr ramazon ayında, ruwzanıń úshinshi kúninde uyımlastırılǵan. Balalar uyma-úy

yurib yiqqan azıq-túlikleri esabına bázim shólkemlestirgenler, zatlardı bolsa bolıp

alǵanlar. Bul islerdi balalar ishinde saylaǵanı aǵabiy tártipke salǵan. Bul

dástúrler hám dástúrler tek ǵana ózbek xalqiga emes, bálki Orta Aziya xatto

SHarq mámleketleri xalıqlarına da xos bolıp tabıladı. SHuni sonı da aytıw kerek, SHarq xalıqları

ortasında áyyemginen ornatıp kelingen mádeniyat baylanıslar úrp-ádetler hám

dástúrler degi uqsawlıqqa, bir birine jaqınlıqqa sebep bolǵan. Bunnan

áyyemginen qáliplesip kelgen balalar folklori da tısqarı emes.

Dúnya xalıqlarında balalar muzıkasınıń payda bolıw tariyxı joqarıda aytıp

ótkenimizdek áyyemgi bolıp tabıladı. Grek tariyxchilarining bergen maǵlıwmatına qaraǵanda

áyyemgi YUnonistonda belgili bolǵan qosıqshı hám kompozitor Pindar (er. av 522-442-

jıllar ) balalar ushın bir qansha qosıqlar bastalagan. Ulıwma greklar

muzıkasınıń insan ruwxıy kámalıde tutqan ornın joqarı bahalaǵanler. Grek

oqımıslı Aristotel (er. av 4-ásir) muzıkasınıń insan tárbiyası hám ruwxıylıqın

qáliplestiriwdegi roliga júdá joqarı baha berip arnawlı ilimiy kitaplar jazǵan hám

onıń tálim-tárbiyaǵa engiziliwi zárúriyat ekenligi bul jumıs penenmámleket kóleminde

ámelge asırılıwı zárúr ekenligin tiykarlab bergen.

Orta ásirler balalar muzıkası nemis penenshpilmanlari, franstuz janglyorlari,

ingiliz istarionlari, orıs penenskomroxlari, ózbek masqarapaz hám masqarapazları sıyaqlılardıń

ijodida hám orınlanıwında óz ańlatpasın tapqan. SHunisi qızıqqi, áyyemginen saqlanıp qalǵan

balalar muzıkası qaysı xalqqa tiyisli ekenligine qaramay tap bir ózek yamasa bir

tıykarǵa iye ekenligi, olardıń atları, sóz ańlatpası bir-birine jaqın hám baylanisıp

ketken hám de balanıń tábiyaat hám átirap ortalıq tuwrısındaǵı dáslepki qıyalların

oyatıwǵa qaratılǵan. Buǵan “Qus biz tárep ushıp kelip atır” atlı nemis,

“Gójek, sen gójek”, “Qurbaqalar” atlı orıs, “Láylek keldi” atlı ózbek

balalar qosıqları mısal bóle aladı.

Folklorni biliw jáne onıń úlgilerin úyretiw jetkinshek ruwxıylıqın,

olardıń óz xalqi tariyxı, milliylik ózgesheligi tuwrısındaǵı qıyalların boyitadi.

Házirgi dáwirde dúnyanıń barlıq kontinentlerinde óz xalqi folklori úlgilerin

úyretiw, saqlap qalıw hám jańa dóretiwshilik úlgiler menen bayıtıwǵa úlken áhmiyet

berilip atır.

4-tema : CHet el, xalıq balalar muzıkası.

REJA:

1. Balalar muzıkası payda bolıwı hám taraqqiy etiw faktorları.

2. Balalar hám óspirimler professional muzıkası tashkil tabıwı.

3. Ataqlı kompozitorlar pedagogikalıq repertuari hám olardıń mektep

programmasına kiritiliwi.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Jáhán balalar muzıkası tariyxı, Evropa kompozitorlarınıń balalar ushın dóretiwshilik

etken muzıkalıq dóretpeleri. Balalar professional muzıkasınıń payda bolıwı.

Pedagogikalıq repertuarning tálim procesine nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. Balalar muzıkasınıń áyyemgi dáreklerin anıqlama berń.

2. SHaxsning garmonik tárbiyasında áyyemgi grek muzıkasınıń roli qanday

edi?

3. Ne ushın orta ásir muzıkashılar qosıqları xalıq pedagogikası

esaplanadi?

4. Balalar folklor muzıkaları janrlari hám mazmunı qanday boladı?

5. Ne ushın 17-18-ásir kompozitorları balalar professional muzıkasına

tiykar salındı?

6. I. S. Bax ijodining kórkem hám pedagogika áhmiyetin anıqlama berń.

7. Kompozitorlar F. Kuperen, J. F. Ramo, J. B. Lyulli hám Persel ijodining ózine

tán qırların anıqlama berń?

8. vena klassiklari ijodiga tariyp beriń.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. CHet el, xalıq muzıka ádebiyatı. 1-úshek.-Moskva, 1985-jıl.

2. CHet el, xalıq muzıka ádebiyatı. 2-úshek.-Moskva, 1985-jıl.

3. Muzıkalıq mádeniyat programması.-T.: 2000-jıl.

4. I. S. Bax. Kishi prelyudiya hám fugalar, 15 eki dawıslı invenstiya, Anna

Magdalina Bax nota dápteri, 1-2-kitap, “Balalar ushın qor hám qosıqlar”.

Balalar muzıkasınıń rawajlanıwı dáwirlerinde bilim dáwiri (17-18-ásirler)

tiykarǵı orınlarda turadı. CHunki, bul dáwirde orıs penenmuzıka mádeniyatınıń, odaǵı

klassik muzıkanıń payda bolıwına tiykar qoyıldı. Bunıń bas penensebebi bolsa

mámleketti basqarıw sistemasınıń rawajlanıwlashuvi edi, yaǵnıy bul dáwir kelip

Rossiyada kútá úlken aymaqtı óz ishine alǵan imperiya tashkil boldı. Endigi

wazıypa mámleket xalqın sol imperiya puqarası etip tárbiyalaw, yaǵnıy mámleket

materiallıq dárejesin joqarı kóteriw edi. Evropa mámleketleri menen ornatılǵan

materiallıq baylanıslar mámlekette tálim sisteması, mektepler hám odaǵı jetkinshekke

tálim beriw máselesiniń jolǵa qoyılıwına sebep boldı. Mámlekette

ótkerilgen bunday islohatlar óz-ózinen muzıka kórkem ónerine, tálimde de muzıkalıq

tálim ushın orın belgileniwine alıp keldi.

Dúnya boylap qanat jazǵan rawajlanıwdıń bilim basqıshı óz gezeginde

muzıka mádeniyatı rawajlanıwına da keń jol ashıp berdi. Nota jazıwı jolǵa

qoyıldı jáne bul iri-iri muzıkalıq dóretpeler jazılıwına, bunday dóretpelerdi jazıwshı

ataqlı Gendal, Bax, vena klassiklari Gaydn, Mostart, Betxoven sıyaqlı

kompozitorlardıń jetisip shıǵıwına sebep boldı. Jetisip shıqqan bunday

kompozitorlar balalardıń mektepte hám úyde muzıka menen gúmira bolıwı ushın

xalıq muzıka miyraslarınan paydalanǵan halda túrli janrlarda muzıka dóretpeleri jarata

basladılar, bul bolsa olardıń pedagogikalıq repertuari edi.

Buǵan baylanıslıǵı ullı nemis penenkompozitorı I. S. Bax (1685-1750) dıń balalar

ushın jaratqan “Kishi prelyudiya hám fugalar”, invenstiyalar hám simfoniyalari,

“Anna Magdalena Baxning nota dápteri”, kishi pesalar, oyınları, hayalı hám balaları

ushın jazǵan kishi ariyalari jáhán jaslarınıń muzıka atqarıwshılıǵında joqarı

nátiyjelerge erisiw jolında tekshe roilini atqardı.

Fortepiano asbabın uyreniwshiler kishi jastan baslap “valinka”,

menuet, marsh sıyaqlı I. S. Baxning asbap dóretpelerin, qosıq uyreniwshiler bolsa

“Báhár”, “Qish”, “Dárya jaǵaındaǵı eski uy” sıyaqlı qosıqların úyreniwden

baslaydılar.

Bunnan tısqarı I. S. Baxning polifonik dóretpeleri jas muzıka ıqlasmandlarini

dawıslar jardeminde kórkem obrazlı pikirlewge, muzıkanıń tilsimli sesleri qarida

jasırınıp jatqan ideya hám pikirlerdi ańlap jetiwge úyretiw qudıretine iye esaplanadı.

Buǵan baylanıslı I. s. Baxning 1722-jılda jazǵan “Anna Magdalena Baxning nota

dápteri” atlı birinshi kitapı (bul kitap tiykarınan franstuz syuitalaridan shólkemlesken

bolıp, Kyoten qalasında jazılǵan ), 1725-jılda jazǵan (Leypstig qalası ) sol atlı

ekinshi kitapı dıqqatqa ılayıq.

Onıń birinshi kitapına altı franstuz hám altı ingiliz syuitasi kiritilgen bolıp,

uyreniwshiler ushın qolay, túrli quramalılıqta jazılǵan. Syuita sózi franstuz

tilinde qatar, tekshe, shınjır sıyaqlı mánislerdi anglatib, syuitalar bir-birine

baylanısqan kóp bólekli dóretpelerden dúziledi. Franstuz syuitalariga franstuz

xalqi milliy muzıkaları sezimi sindirilgan bolıp, olar franstuz kompozitorları

Kuperen, Ramo sıyaqlılardıń jaratqan sarlariga jaqın turadı. Tap sonday ingiliz

syuitalari da ingiliz xalqi milliy muzıka dóretiwshilikoti ruwxında jazılǵan bolıp tabıladı.

Syuitalar tiykarınan 4 qıylı: almmanda, kuranta, sarabanda hám jiga atlı

oyınlardan dúziledi hám olar aralıqlarına menuet, gavot hám burre atlı pesalar

kiritiledi. Syuitalar tiykarınan qor, solest, orkestr hám oyın ushın jazıladı. Baxning

ullı xızmeti sonda, ol jerik kólemli muzıka dóretpelerin jazıwda óz dáwirdiń

birinshii boldı hám Evropa, atap aytqanda nemis penenxalqi muzıka mádeniyatın joqarı

tekshege alıp shıqtı. Buǵan baylanıslı ol ózinden keyingi jasap ótken Evropa

kompozitorlarınıń ustazı esaplanadi. Onıń jazǵan kóp bólekli dóretpeleri birdey

xarakterde bolmaydıden, bálki bir-birine keri ruhdagi muzıkalıq dóretpeler

jıynamasidan tashkil tapar edi. Bunı biz keyingi áwlad kompozitorlarınıń ijodida

baqlawımız múmkin. CHunki bunday xarakterde jaratılǵan muzıkalıq dóretpeler

tıńlawshında túrlishe keyipler payda etip, bay tásirler oyatadı.

Ullı nemis penenkompozitorı Iogan Sebostya Baxning bay pedagogikalıq repertuari

sharapatı menen onıń uwılları vigelm, Frideman, Filip Emmonuellar óz dáwirdiń

ataqlı muzıkashıları bolıp jetiwdiler. Onıń muzıka dóretpeleri jáhán muzıka

ǵáziynesinen salmaqlı orın iyeleydi.

17-18-ásir Evropa kompozitorları ishinde balalar hám óspirimler ushın Baxdan

keyin eń kóp dóretiwshilik etken franstuz kompozitorı F. Kuperen (1668-1733)

esaplanadı. Onıń jazǵan dóretpeleri tiykarınan klavisin asbabı ushın bolıp, kóbirek

házil hám yumor sezimi menen sug'orilgan bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı franstuz kompozitorları

J. F. Ramo (1683-1764), T. Persel (1658-1695), J. B. Lyulli (1633-1687) lar da óz

dóretiwshilikleri hám jaratqan pedagogikalıq repertuarlar menen óz dáwirinde ataqlı boldı.

Olardıń ishinde J. B. Lyulli dáslepki franstuz opera kórkem óneriniń tiykarlawshisi

esaplanadı hám de Evropa ataqlı re-minor gavotining avtorı bolıp tabıladı. Gavotfranstuz oyın muzıkası bolıp, xalıq muzıka ijodi tiykarında jazılǵanlıǵı ushın ol

xalqchil bolıp, jaxsı kórip tıńlanar hám raqsga tushilar edi. Balalar muzıka repertuari

jaratıwda biz joqarıda sanap ótken kompozitorlardan keyingi áwlad ishinde eń

salmaqlı dóretiwshilik etken, vena klassigi ataǵı iyesileri bolǵan, kompozitorlar

I. Gaydn, v. A. Mostart hám Lyudvig van Betxovenlar boldı.

Kompozitor I. Gaydn (1732-1809 ) túrli janrlarda salmaqlı dóretiwshilik etip, ózinden

24 opera, 100 den artıq simfoniya, kóp sanlı kamer dóretpeler, konstert (hár túrlı

asbaplar ushın ) lar, rondo, variastiya, sonatalar hám vokal dóretpeler jazıp qaldırdı.

Onıń jazǵan kóplegen sonata, variastiya, rondo, asbap sazları ushın

konstertlari pedagogikalıq repertuar bolıp, túrli quramalılıqta hám uyreniwshiler

ushın qolaylı esaplanadı. Bunnan tısqarı ushın “Destkaya simfoniya” (balalar

simfoniyasi) shıǵarması da ataqlı. Kompozitor v. A. Mostart (1756 -1791) jáhán

muzıka mádeniyat shıńınan jay alǵan bul kompozitor óziniń qısqa omirinde

eń kóp dóretiwshilik etdi. Jihon kompozitorları oǵan tán berdiler hám odan úyrendiler.

Onıń ijodi tereń mazmunga egaligi menen ajralıp turadı. Onıń jazǵan kóplegen

sonata, variastiya, rondo, pesa, menuet hám basqa dóretpeleri muzıkadan oqıw

alıwshılar ushın pedagogikalıq repertuar esaplanadi. Mine 200 jıldan artıq waqıt

dawamında onıń dóretpeleri oqıwshılar tárepinen jaxsı kórip úyrenilip atır.

Kompozitor L. v. Betxoven (1770-1827) ullı nemis penenkompozitorı bolıp,

onıń ijodi kóbirek qaharmanlıq ruwxında jazılǵan. Buǵan onıń 18-ásir franstuz

revalyustiyasi dáwirinde jasaǵanlıǵı hám tásiri bolǵan dewimiz múmkin. Onıń

ijodi keń hám reń-barang bolıp, filosofiyalıq pikirlerge boy bolıp tabıladı.

TOPSHIRIQLAR:

1. Qandayda bir kompozitordıń balalar repertuaridan bir shıǵarması tuwrısında qısqasha

annatastiya jazıń.

2. Qandayda bir kompozitordıń turmısı hám ijodi tuwrısında (qálegen) kishi, orta

hám úlken mektep jasındaǵı balalar ushın suxbat yamasa gúrriń tayarlań.

3. Balalar folklor muzıka dóretpelerinen birin pedagogikalıq hám metodikalıq tárepten

analiz etiń (jazba túrde).

5-tema : 19 -20 -ásir sırt el balalar muzıkası

REJA:

1. 19 -20 -ásir kompozitorları balalar hám óspirimler ushın jazǵan

muzıkalarınıń ayriqsha qásiyetleri.

2. Nemis penenkompozitorlarınıń balalar ushın ijodi:

a) Robert SHuman.

b) Iogan Brams.

3. Romantik kompozitorlar ijodi mektep programmasında :

a) Fridrik SHopen.

b) Franst SHubert.

4. Kompozitor Jorj Bizening balalar ushın ijodi.

5. Eduard Grig dóretpeleri mektep programmasında.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

19 -20 -ásir Evropa muzıka mádeniyatı jáne onıń dúnya boylap jayılıwı.

Evropada bul dáwir balalar muzıka repertuari. Kompozitorlar ijodi menen tanıwıw.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. 19 -20 -ásir balalar muzıkanıń ayriqsha qásiyetlerin kórsetiń?

2. R. SHuman ijodini tariyp beriń, onıń balalar ushın jazǵan dóretpeleri hám

pedagogikalıq -bilimlendiriw iskerligin bahalań.

3. I. Brams penenbalalar ushın ijodi tiykarǵı qırların tariyp beriń.

4. Romantik kompozitorlar F. SHopen hám F. SHubert dóretpeleri ne nátiyjesinde

mektep programmasına kiritilgen?

5. Franstuz kompozitorı J. Bizening balalar ushın ijodi hám olardıń mektep

repertuariga kiritiliwi.

6. Noveg kompozitorı E. Grig ijodidagi balalardı tárbiyalawǵa yo'g'rilgan

qırlardı kórsetiń.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. R. SHuman. Soldat marshi, Ózine isenimli jolawshı, Kewilli dıyxan, Qar baba,

Birinshi joytıw, SHaxzoda hám basqa dóretpeler.

2. Avstarliya hám Germaniya muzıkası (19 -ásir).-M.: 1990 -jıl.

3. CHet el, xalıq muzıka ádebiyatı. 3-úshek.-M.: 1988-jıl.

4. R. SHuman. YPalawlar ushın albom.-M.: 1986 -jıl.

5. E. Grig. Lirik pesalar.-M.: 1989 -jıl.

6. F. SHopen. Prelyudiyalar, Mazurkalar.-varshava.: 1972-jıl.

7. F. SHubert. Qosıq hám romanslar (jıynaq ).-M.: 1982-jıl.

1) 19 -20 -ásir kompozitorlarınıń balalar hám óspirimler ushın jazǵan muzıkalıq

dóretpeleri kóbirek lirik xarakterde bolıp tabıladı. Bul dóretpelerdiń xarakterli tárepleri; haqıyqatlıq,

obrazlılıq, programmalılıq, suwret elementleri, jazılıw formasınıń ápiwayı hám anıqlıǵı,

muzıkalıqlıǵı, folklorga tayanilishi, kuychanligi, oyın hám marsh háreketlerine

qolaylıgida kórinedi. Xalıq ertekleri, ańız hám ráwiyatları, fantastik obrazlar,

tábiyaat, turmıslıq xodisalar, balalıq dúnyası - shańaraq, úy, oyın hám basqa shınıǵıwlar

kompozitorlar dóretpelerinde sáwlelendiriledi.

2) Evropa mámleketleri ishinde kompozitorlıq dóretiwshilikoti, ásirese balalar

repertuari jaratılıwı boyınsha nemis penenkompozitorları jetekshi orınlardan birin

iyeleydi.

Ullı nemis penenkompozitorı Robert SHuman (1810 -1856 ) romantik

kompozitor bolıp, onıń jazǵan muzıkalıq dóretpeleri insan kewilinden tereń jay alıwı,

tıńlawshında átirap -ortalıqta júz bolatuǵın mo''jizalardan tańlanıwlanıw sıyaqlı

keyip oyatadı.

3) Ol ataqlı pianinachi, dirijyor hám pedagog retinde kóp qırlı, saldamlı

hám bosiq bolǵan edi. Ol kóp janrlarda dóretiwshilik etken bolıp, simfoniyalar, qor

muzıkaları, operalar, romans penenhám qosıqlar hám fortepiano muzıkaları jaratqan. Ol

balalardı asa sevar hám olar ushın kóplegen dóretpeler jarattı. Onıń “YPalawlar

ushın albom”, “Balalar saqnası”, “Balalar ushın qosıqlar albomi” sıyaqlı jıynaq

dóretpeleri balalar dúnyasınıń sırın ashıp, olardıń quwanıshı, alamini hám de haqıyqıy

turmıs ertek obrazları minez-qulıqın bildiredi.

Robert SHuman tek ǵana balalar pedagogikalıq repertuari jaratıpǵana

qalmastan, bálki Leypstig qalasında ózi baspa etken “YAngi muzıkalıq jurnal”

betlerinde de balalar repertuari ushın dóretpeler baspa etdi. Onıń “Muzıkashılar

ushın turmıslıq qaǵıydalar” ruknidagi maqala hám muzıkalıq dóretpeleri bunıń dálili

bóla aladı. Keyinirek jurnalda “Turmıs qaǵıydalari”, “Muzıka hám muzıkashılar

tuwrısında maqalalar kompleksi” sıyaqlı maqalaları arqalı ol bolajaq muzıkashılarǵa

balalıqtan etiwi kerek bolǵan jumıslar tuwrısında qımbatlı máslahátlar hám

usınıslar bergen.

4) 19 -ásir ekinshi yarımı balalar ushın kóp dóretiwshilik etken ekinshi nemis

kompozitorı Iogannes penenBrams bolıp tabıladı (1833-1897). Ol óz dóretiwshilik iskerliginde nemis,

venger, slavak qigan folklor muzıkaların qayta islew arqalı iri jıynaq yig'di

hám baspa etdi. Bul jıynaq “Xalıq balalar qosıqlari” dep at berildi hám balalar xori

repertuaridan turaqlı jáne bekkem jay aldı. Mektep oqıwshıları muzıka

mádeniyatı sabaqlarında onıń ataqlı vengercha raqsi menen tanıwadılar.

5) 19 -ásir kompozitorları balalar ushın dóretiwshilik etkenler arasında ataqlı

franstuz kompozitorı Jorj Bize (1838-1875) da bolıp, onıń “Balalar oyıni”

atlı fortepiano dueti balalar atqarıwı ushın jazılǵan on eki pesadan tashkil

tapqan. Bunnan tısqarı onıń ataqlı “Karmen” operasidagi balalar xori ushın

jazılǵan shıǵarması balalar qor jámáátleri repertuaridan turaqlı orın alǵan.

6 ) SHunday dóretiwshilerden taǵı biri norveg kompozitorı Eduvard Grig

(1843-1907) bolıp, ol norveg xalıq klassik muzıkasınıń tiykarlawshisi esaplanadı hám

Norvegiya muzıka mádeniyatın rawajlanıp ketken Evropa muzıka mádeniyatı

dárejesine kóterdi. Onıń jaratqan dóretpeleri sol xalqchil bolıp, bul dóretpelerdi

úlkenler qatarı balalar da jaxsı kórip tıńlaydılar hám úyrenediler. Onıń dóretpeleri norveg

xalqi turmısı, oy-pikirleri, arzıw-úmitleri, qayǵı hám quwanıshları, barlıǵın

ózinde jámlegen bolıp, tıńlawshın xalıq turmısına asa

jaqınlastıradı.

Onıń dóretpeleri tikkeley balalar ushın jazılmaǵan bolsa -de, dóretpeler degi

milliy ruxlanıw, ideya hám obrazlar jaqtılıǵı úlkenler qatarı balalardı da ózine tartadı.

E. Grigning “Lirik pesalar” (66 pesadan ibarat ) shıǵarması fortepiano ushın jazılǵan

bolıp, onı “Muzıka kúndeligi” dep ataw múmkin. Bul dóretpelerdi dúnya muzıka

ıqlasmandlari qatarında balalar da jaxsı kórip tıńlaydılar hám úyrenediler. SHuning

ushın olar muzıka mektepleri pedagogikalıq repertuaridan bekkem jay alǵan.

Onıń “Gnomlar hákimiyat”, “Troxougenda toy marshi”, “Kishkene qızcha”,

atlı pesalari, Per Gyuit syuitasi, “Balalar qosıǵı”, “Quyash batıwi”

romanslari, sonatalari muzıka mekteplerinde jaxsı kórip uyreniledi.

6 -tema : 19 -20 -ásir orıs penenkompozitorları ijodida

balalar muzıkası

REJA:

1. 19 -ásir ekinshi yarımında orıs penenkompozitorlarınıń balalar ushın jaratqan

dóretpeleri.

2. Kompozitor P. I. CHaykovskiyning balalar ushın ijodi jáne onıń kórkemestetik hám de pedagogikalıq áhmiyeti.

3. Kompozitor M. P. Musorgskiyning balalar ushın ijodi jáne onıń áhmiyeti.

4. Orıs penenkompozitorlarınıń fantastik ertek temasındaǵı iri muzıkalı saqna

dóretpeleri hám de simfonik dóretpeleri.

5. 19 -20 -ásir orıs penenbalalar muzıkasınıń ayriqsha qásiyetleri.

6. Orıs penenkompozitorları ijodi mektep repertuarida.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Orıs penenklassik muzıkasınıń hám orıs penenbalalar muzıkasınıń payda bolıwı. Orıs

kompozitorlarınıń balalar ushın jazǵan muzıkalıq saqna dóretpeleri (operalar,

muzıkalı ertek spektakllar ). Balalar qor repertuari.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. 19 -20 -ásir orıs penenkompozitorları balalar dóretiwshilikotining qanday xarakterli

qırları ámeldegi?

2. 19 -ásir orıs penenkompozitorları ijodida qaysı janrlar ústin turatuǵın edi?

3. P. I. CHaykovskiy shıǵarmalarınıń kórkem-estetik qımbatı nede?

4. M. P. Musorgskiy dóretpeleri kórkem ma`nisin anıqlama berń?

5. Rimskiy-Karsakovning kórkem-ertek temasındaǵı muzıkalıq dóretpeleri qanday

tárbiyalıq áhmiyetke iye?

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. A. O. Kandinskiy. Orıs penenmuzıka tariyxı.-M.: 1990 -jıl.

2. Ye. I. Novinka. M. Glinka tuwrısında kishi novest.-M.: 1987-jıl.

3. P. L. Kalinina. P. I. CHaykovskiy.-M.: 1988-jıl.

4. M. P. Musorgskiy. Balalar ushın qor hám qosıqlar.-M.: 1989 -jıl.

5. P. I. CHaykovskiy. Balalar albomi.-M.: 1983-jıl.

6. Programma. Muzıka mádeniyatı.-T.: 1999 -jıl.

1) Biziń dáwirimizgacha saqlanıp qalǵan jazba dereklerdiń gúwalıq

beriwine qaraǵanda, 19 -ásir ekinshi yarımında tek ǵana balalar muzıkası jaratılıp qalmastan

bálki, ol rawajlanǵan hám boyib barǵan. Balalar muzıkalıq shıǵarmalarınıń dáslepki jıynaqları,

mısalı, M. A. Mamanisovaning “Balalar qosıqları hám orıs penenkishi Rossiya

sesler uyǵınlıǵılari” hám uyreniwshiler ushın fortepiano pesalari hám de ásir aqırlarında

kompozitorlar tárepinen jaratılǵan balalar operalari balalar muzıkasınıń

repertuar retinde boyib barıwdan tısqarı rawajlanıwlasıp, quramalılasıp

barǵanlıǵın kórsetedi.

I. A. Krilovning ataqlı tımsalları Bryanskiyning “Pıshıq, eshki hám qo'y”,

“Muzıkachilar” (1888-y) operalari, Ukrain kompozitorı N. v. Lisenko (1842-1912)

dıń “Koza-tereza” (1888-y), “Pan Kostkiy” (1892-y), “Zima i vesna ili Snejnaya

krasavista” (Qıs hám báhár yamasa qar Malikasi. 1892-y) operalarining jaratılıwına

tiykar boldı.

“Qúdiretli topar” dóretiwshilik awqamı aǵzası ST. A. Kyui da balalar ushın

salmaqlı dóretiwshilik etken kompozitorlardan biri esaplanadi. Ol omiriniń sońǵı jıllarında

balalar ushın 13 qor (balalar dawısı hám fortepiano ushın ), tórt opera, “Snejniy

bagatir” (Qar polvon. 1913-y), “Krasnaya shapochka” (Qızıl shapkacha. 1911-y),

“Kot v sapagax” (Etik kiygan pıshıqsha. 1913-y), “Ivanushka durachok” (Delbe

Ivan), “Ivan-bagatir” (Ivan batır. 1913-y) operalarini dóretiwshilik etdi. Opera

qaharmanları obrazları xarakteristikaın ayqın hám ańlatpalı tárzde ashıp bergen muzıkalıq

dóretpeler balalar klassik muzıkasınıń ayqın úlgisi bolıp qaldı.

Balalar ushın dóretiwshilik etkenler arasında A. T. Grechaninov da bolıp, onıń úsh

operasi; “YOlochkin son” (1911-y), “Teremok” (1912-y), “Kot, petux i lisa”

(1924-y), bunnan tısqarı Peterburg konservatoriyasini A. K. Lyudov klasında

bitirgan. B. v. Asaf'evning “Zolushka” (1906 -y) hám “Snejnaya koroleva” (1907-y)

operalari, sonıń menen birge, v. I. Rebikov (1866 -1920 ) dıń “YOlka” (1900-y), “Skazka

o prinstesse i Karole-lyagushke” (1908-y) operalari 19 -20 -ásir balalar klassik

muzıkası ǵáziynesinen jyo aldı.

2) Ullı orıs penenkompozitorı Pyotr Il'ich CHaykovskiy (1840 -1893) orıs penenmuzıka

mádeniyatına salmaqlı úles qosıw menen birge balalar muzıkası boyınsha da

dóretpeler dóretiwshilik etken. Onıń “Balalar albomi” shıǵarması 24 pesadan ibarat.

P. I. CHaykovskiyning kompozitor hám de pedagog retinde balalar dúnyasına

tereń kirip barıwı, olardıń psixik álemin, qáliplesip kiyatırǵan insaniy

sezimlerin kórkem-muzıkalıq obrazlar arqalı jaqtı ańlatpalap bere alıw qábiletine

qoyil qalmastan múmkinshilik joq. Bul jıynaqtaǵı “Ona”, “Quwırshaqlar dardi”,

“Otda oyın” sıyaqlı pesalar atlariyoq kompozitordıń balalardı súyiwi, olardıń

ápiwayı kewili hám ápiwayı hám qalıs psixik álemi tuwrısında jaqtı tásirler

oyatadı. Odaǵı “Áyyemgi franstuzcha qosıq”, “Italyancha qosıq”,

“Nemischa qosıq” atlı pesalar hám dóretpeler balalarda boynalminal tárbiya

qáliplesiwine xızmet etedi. Ol óz muzıkalıq dóretpeleri arqalı balalardı hiyotning

tuwrı jol tabıw zárúriyatı menen tanıstırıp baradı. Onıń “Quwırshaqlar dardi”,

“Quwırshaqlar motami”, “YAngi quwırshaq” dóretpeleri mine sonday dóretpeler

turine kiredi.

3) Balalar muzıkası boyınsha salmaqlı dóretiwshilik etken orıs penenkompozitorlarınan

taǵı biri Modem Petrovich Musorgskiy (1839 -1881) bolıp tabıladı. Onıń óz aqlıqları

Tanya hám Gogo Musorgskiylarga atalb jazǵan “Balalar ushın” atlı vokalqo'shiqlar kompleksi balalardı súyiwden hám olardıń psixologiyalıq álemin tereń

ańǵarıwınan bildirgi beredi. Mine sol ózgesheligi menen bul dóretpe opera hám simfoniyalar

sıyaqlı joqarı dárejede turadı.

Bunnan tısqarı onıń “Kartinki s penenvistavki” (Kórgezbeli pát) atlı

pesalar kompleksi de kúndelik turmıs uwayımların sáwlelendiredi. Mısalı, bul

jıynaqtaǵı “Limoj Rinok” (Limoj-Franstiyadagi onsha úlken bolmaǵan qala )

pesasi Limoj bazarındaǵı waǵırlı hám bir-biri menen tartısıp qalǵan hayallar

obrazın sol uqıp menen kúlkili tárzde muzıka arqalı ańlatpalap bergen hám

taǵı basqa.

4) Ertek, ráwiyat, ańız, dástan hám asotirlarda dóretiwshilik hám unamsız qaharmanlar

obrazları turmısda dús keliwi múmkin bolǵan waqıya -xodisalarga insaniy tuwrı

munasábet, odaǵı unamsız obrazlar qılmıslarına salıstırǵanda jerkenish hám unamlı

obrazlarǵa xayrihoxlik sıyaqlı sezimdi balalıqtan tárbiyalap barıwǵa qaratılǵan.

Ásirese, bul qaharmanlar qılmısları, waqıya hám xodisalar procesiniń burttirilishi,

bórttirip aytılǵan gáp etiliwi balalıq sezimlerin junbushga keltiredi hám de balalardı

qızıqtiradi, waqıyalar rawajlanıwı tárep jetekleydi. Odaǵı jawızlıq ústinen mehroqibatning, reyim-shápáátning ústinligi balalar tárbiyasında zárúrli bolıp tabıladı.

Bunday waqıya vaxodisalar orıs penenkompozitorları jaratqan kóplegen muzıkalı

saqna dóretpelerinde óz sawleleniwin tapqan. Mısalı, Orıs penenklassik muzıkası tiykarlawshisi

M. I. Glinkaning “Ruslan hám Lyumila”, P. I. CHaykovskiyning “Aq quw ko'li”,

“Uyqudagi gózzal”, “SHelkunchik”, N. A. rimskiy-Korsakovning “Qar qız”,

“Sadko”, “Sultan haqqında ertek”, “Altın qoraz” sıyaqlı operalari, baletlari, orıs penenxalıq

qosıqlarınan alıp jaratılǵan “Qus raqsi”, “Bálent-bálentlarga” sıyaqlı qor

dóretpeleri buǵan mısal bóla aladı.

Bunnan tısqarı A. K. Lyudovning “Tilsimli ko'l”, “YAga momo”, “Kikimora”

sıyaqlı simfonik ertek temasındaǵı dóretpeleri, Rimskiy-Korsakovning “SHaxrizoda”,

“Sindbad hádiysei”, “SHaxzoda Kaeender tuwrısında ańız”, “SHaxzoda hám

Malika”, “Bog'dodda bayram” sıyaqlı kóp bólekli simfonik syuitalari balalar ushın

jazılǵan joqarı dárejeli dóretpeler bolıp tabıladı.

Rismkiy-Korsakovning “SHaxrizoda” shıǵarması tábiyaat xodisalari jaqsı islik menen

jawızlıq ortasındaǵı gúres, insannıń jawız kúshlerge qarsı gúresi, gózzallıq hám

muhabbattı shıǵısona sesler uyǵınlıǵılarda jırlaw etiwi menen, ásirese ol jaǵdayda Kavkaz hám Orta

Aziya xalıqları muzıkalıq miyraslarimdan keń paydalanǵanligi menen qımbatlı bolıp tabıladı.

5) 19 -20 -ásir orıs penenkompozitorlarınıń balalar ushın jazǵan muzıkalıq dóretpeleri,

óziniń túrme-túr janrlarda ekenligi (operalar, baletlar, qorlar, kamer muzıkası,

vokal muzıkası, jalǵız asbap pesalari, ansambllar ) ózinde bay kórkem obrazlardı

jámlegenligi (kóp janrlilik, kórgezbelilik, turmıslıq tań qalǵanday obrazlar,

balalar turmısı suwreti) menen xarakterlenedi. YA'ni olar dóretiwshilik qılıw processinde áyyemgi

orıs penenfolklor dóretiwshilikotiga hám de taǵı basqa xalıqlar muzıka miyraslarına tayanǵanlar.

6 ) Orıs penenkompozitorları ijodi tolıq mektep repertuariga kiritilgen bolıp, bul

dóretpeler, balalar dúnyaǵa kóz qarasınıń keńeyiwi, atqarıw uqıplarınıń asıp barıwı

hám de olardıń jaqsı islik tárepke, qádem taslawları ushın zárúr bolǵan pedagogikalıq

repertuar bolıp tabıladı.

7-tema : XX-ásir balalar muzıkası

REJA:

1. Franstuz kompozitorları balalar ushın :

a) K. Depyussi; b) M. Rovelya ijodi.

2. venger kompozitorları balalar ushın :

a) B. Bartok; b) Z. Koday ijodi.

3. Nemis penenkompozitorları balalar ushın :

a) P. Xindemit; b) K. Orfa ijodi.

4. Ingliz kompozitorları balalar ushın :

a) B. Britten ijodi.

Braziliya v. Lobos penenijodi.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

XX-ásir Evropa hám Amerika kompozitorlarınıń balalar ushın jazǵan

muzıkalıq dóretpeleri. Batıs balalar muzıkasınıń XX-asirdegi rawajlanıwı. Balalar

muzıkası tálim sistemasındaǵı ornıniń hám áhmiyetiniń asıp barıwı.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. XX-ásir Batıs kompozitorlarınıń balalar ushın muzıka ijodi ayriqsha

táreplerin anıqlama berń?

2. XX-ásir Batıs kompozitorları dramatik saqna dóretpeleri hám olardıń balalar

kórkem-estetik tárbiyası daǵı roli.

3. venger kompozitorları balalar ushın ijodini tariyp beriń.

4. Nemis penenkompozitorları ijodini tariyp beriń.

5. Ingliz kompozitorları ijodi.

6. Braziliya kompozitorları ijodi.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. CHet el, xalıq muzıkası XX-ásir.-M.: 1986 -jıl.

2. CHet el, xalıq muzıka tariyxı 19 -ásir. 5-úshek.-M.: 1988-jıl.

3. D. B. Kobolevskiy. Pedagogikalıq oylaw.-M.: 1986 -jıl.

4. O. Leonteva. Kore Orf.-M.: 1984-jıl.

5. I. CH. Martinov. Zoltan Kadayya.-M.: 1983-jıl.

XX-ásir kompozitorları balalar muzıkası rawajlanıwın taǵı bir tekshe

joqarı kóterdiler. Ásirese, olardıń balalar tıńlawı hám jırlawı ushın jaratqan

dóretpeleri ulıwma bilim beriw hám arnawlı muzıka mekteplerinde bilim alıp atırǵan balalardıń

muzıkalıq hám kórkem-estetik mádeniyatın asırıwdaǵı áhmiyeti jáne de artıp baradı.

1) Eki ullı franstuz kompozitorları Depyussi hám Ravelya 19 -ásir aqırı hám

XX-ásir franstuz balalar muzıka dóretiwshilikotida jaqtı ız qaldırdilar. Ásirese, olardıń

dóretpeleri tıńlawshında kúshli tásirler oyatıwı, tereń hám mazmunli

dramatizmi menen dıqqatqa ılayıq. Olar franstuz impressionizmi tiykarlawshileri

bolıp qaldılar.

Klod Depyussi (1862-1918-y) dóretiwshilik usılı dúnya muzıka ıqlasmandlarida

úlken qızıǵıwshılıq oyatdı. Ásirese onıń (1906 -1908-jıllarda jazǵan ) “Balalar

múyeshi” atlı fortepiano syuitasi óz qızına arnalǵan bolıp, bul shıǵarmada

kompozitor dúnyanı balalar kózi menen kóriwge intilgan. Ol dúnyanı muzıkalıq

dramatik obrazlar, yaǵnıy geyde qattıqo'l pedagog, geyde quwırshaqlar, geyde

kishi molboqar hám geyde oyınshıq pıllar obrazlarında kóriwdi hám olardı muzıkalıq

dawıslar járdeminde ańlatıw jolınan barǵan.

Kompozitordıń “Oyınshıqlı quti” atlı fortepiano dóretpeleri kompleksi

keyinirek onıń sol atlı balet jaratılıwmasına sebep boldıqı, bul balet házirge shekem

dúnya mámleketleri teatrlarida qóyılıp kelinip atır. Buǵan baylanıslı onıń 1-jáhán

urısı dáwirinde jaratqan “Qaharmanona alla”, “G'arib balalar tuwılıwı kúni” atlı

(1913-1914) muzıkalıq dóretpeleri de patriotlıq hám qaharmanlıq ruwxında jaratılǵan

hám dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı.

M. Ravel (1875-1937) franstuz kompozitorları ishinde jetekshilerinen biri

bolıp, franstuz impressionizmi tiykarlawshilerinen, Depyussidan keyin onı dawam

ettirganlardan biri bolıp tabıladı. Onıń “Meniń ǵaz onam” atlı fortepiano syuitasi bes

bólekli bolıp 1-bólim “Pavana Spyashey krasavisti”, 2-bólim “Málshik i palchik”, 3-

bólim “Durnushka, starista pagod”, 4-bólim “Razgovor krasavisti i CHudovisha”, 5-

bólim “volshebniy sad” dep ataladı. Bul shıǵarmada Ravel tiykarınan ertek personallari

obrazlarına shaqırıq etken bolıp, hár bir bólim pıtken waqıya xodisa yamasa

tema tuwrısında taassavur oyatadı. 1925-jıl Ravel óziniń “Káramat hám bala”

atlı opera baletini jazdı.

Mektep repertuariga Depyussining “Naktyurn” atlı simfonik dóretpeler

kompleksinen “Bayramǵa say” pesasi Ravelning “Ispan rapsodiyalari”, XX-ásir

ataqlı simfoniyasi “Balero” den, “Xabanerlar” dep atalǵan shıǵarması kiritilgen.

2) venger kompozitorlarınan B. Bartok (1881-1945) fortepianochi, pedagog,

teoretik hám xalıq muzıkası salasında izertlew alıp baratuǵın alım edi. Ol 1905-

jıldayoq “Kishi slavak ushın” atlı bes bólekli jıynaq hmda 27 eki hám úsh

dawıslı balalar xori ushın jo'rsiz qosıq jazǵan edi. 1926 -1937-jıllar dawamında

bolsa “Mikrokosmos” atlı óz ishine 150 ge jaqın fortepiano pesalarini alǵan

jıynaq jarattı. Fortepiano asbabın uyreniwshiler ushın bul dóretpeler júdá qolay

hám texnikalıq hám de melodik nyuanslarga bay esaplanadı. YÁne bir venger

kompozitorı Zaltan Koday (1882-1967) alım, folklor yig'uvchi hám pedagog retinde

iskerlik kórsetiwinen tısqarı xalıq folklori tiykarında balalar hám úlkenler ushın

kóplegen dóretpeler jarattı. Olar ishinde kóbisin xalıq folklori tiykarında jaratılǵan

qor dóretpeleri, balalar qosıqları shólkemlestirip, balalar bog'chasidan tap joqarı

tálimge shekem bolǵan quramalılıqta bolıp tabıladı. Onıń 1943-jılda jaratqan mektep

oqıwshıları ushın qosıqlar kompleksi shıǵarması pikirimiz dálili bolıp, bul dóretpeler dúnya

boylap tálim procesine nátiyjeni ámelde qollanıw etińip atır.

3) XX-ásir nemis penenkompozitorları ishinde kózge kóringenlerinen biri

kompozitor, dirijyor hám muzıka teoretiksi R. Xindemit (1895-1963) bolıp, ol

óz dáwiri muzıka turmısında I. S. Baxning isin dawamlawshıı retinde jaqtı ız qaldırdı. Ol

ózinden bay dóretiwshilik miyraslar qaldırǵan bolıp, derlik barlıq muzıkalıq janrlarda dóretiwshilik

etdi. R. Xindemitning balalar ushın jazǵan “Biz qala quramız” (1930 ) operasi

júdá ataqlı edi. Ol 1953-jıl Bryussel qalasında ótkerilgen xalıq aralıq muzıka

tárbiyası awqamınıń keńesinde belgili kompozitor, dirijyor retinde qatnasdı.

Kore Orf (1895-1982) bolsa muzıkalı dramatik dóretpeler jaratıw boyınsha at

shıǵarǵan hám teatr salasınıń sheber ustası edi. Onıń jazǵan muzıkalıq dóretpeleri

óziniń ápiwayılıǵı, jaǵımlılıǵı hám ózine tartatuǵındorligi menen balalar hám úlkenlerdi ózine

tartar edi. K. Orf tiykarınan muzıkalıq tárbiya salasında jumıs penenalıp barıp, buǵan baylanıslı arnawlı

tárbiya sisteması, yaǵnıy sistemasın jarata aldı. Ol 1935-jıllardan baslap gimnastika

hám oyın mektepte jumıs penenalıp bardı jáne onıń ijodi kóbirek muzıka menen háreket

janrlarida edi. Ol óz shákirti kompozitor hám pedagog G. Ketman menen sheriklikte

bes úsheklik “Balalar ushın muzıka” yamasa “SHulverk” atlı dóretpe jazdı, keyininen

oǵan qosımsha túrde “YPalawlar ushın muzıka” atlı jıynaq jarattı. Bul

jıynaqlarda qor dóretpeleri, qosıqlar, asbap muzıkaları, ritmo-melodik shınıǵıwlar

hám xatto dramatik muzıkalıq dóretpeler de ámeldegi, sonıń menen birge olarda orkestr ushın

muzıka dóretpeleri, asbap hám orkestr ushın konstertlar da bar.

4) Ingliz kompozitorları arasında balalar hám jaslar ushın salmaqlı dóretiwshilik

etkenler ishinde kompozitor B. Bretten (1913-1976 ) dıń atı ataqlı bolıp tabıladı. Ol Genri

Pyorseldan keyin birinshi bolıp, ingliz muzıka mádeniyatın dúnya muzıkasına

(derlik 300 jıllıq tánepisten keyin) kóterildi. Ol balalardıń tembri hám diapazonı

menen tanıstırıw maqsetinde túrli asbaplar solasi butirib kórsetilgen simfonik

dóretpeler jarattı. Bunnan tısqarı onıń “Kishi trubachi”, “Keling opera

qóyamız”, “Naev Kovchag”, “vint aylanıwı” atlı balalar ushın jazǵan

operalari ataqlı bolıp tabıladı. SHuningdek, onıń “CHudesniy mir muziki” atlı kitapı

bolıp, ol jaǵdayda balalardı muzıkanıń káramatlıq álemine alıp kiretuǵın túrli

janrlardagi muzıka dóretpeleri bar.

5) XX-asirde balalar ushın salmaqlı dóretiwshilik etken Batıs kompozitorlarnidan

biri Brazilichlik v. Lobos bolıp tabıladı (1887-1959 ). Onıń ijodida 1000 den artıq muzıkalıq

dóretpe bolıp, túrli janrlar: operalar, baletlar, simfoniyalar, kamer, muzıkası, qorlar hám

basqa janrolardagi dóretpelerden ibarat. Basqa kompozitorlar sıyaqlı ol da óz dóretiwshilik

iskerliginde xalıq folklor muzıkasına tayanǵan. SHuning ushın onıń dóretpelerinde

Braziliya xalqi milliy sezimi ufurib turadı. Onıń balalar ushın jazǵan úsh bólekli

“Mir rebenka” (Balalar álemi) atlı syuitasi, óz ishine kóplegen janrdagi asbap

hám vokal muzıkasın jomlagan “Destkiy albom” i, ataqlı bolıp tabıladı. Bul albomdan jay

alǵan “Samba”, “Baltacha”, “Hinduler oyıni” atlı dóretpeler ásirese balalardı

qızıqtiradi.

8-tema : XX-ásir orıs penenhám SNG mámleketleri kompozitorlarınıń

balalar muzıka ijodi

REJA:

1. XX-ásir orıs penenkompozitorları :

a) S. Prokof'evning balalar ushın ijodi.

b) D. SHostakovichning balalar ushın ijodi.

v) D. B. Kobalevskiy ijodi.

2. SNG mámleketleri kompozitorlarınıń balalar ushın ijodi rawajlanıwı.

Arman kompozitorı A. Xachaturyan ijodi.

3. SNG mámleketleri kompozitorları shıǵarmalarınıń mektep repertuariga kiritiliwi.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

XX-ásir tariyxıy waqıyalarınıń muzıka dóretiwshilikotida sawleleniwi. Balalar ushın

jazılǵan muzıkalıq dóretpeler úlesiniń asıp barıwı. Muzıkada

internastionallikning sawleleniwi.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. S. Prokof'evning balalar ushın ijodini anıqlama berń.

2. D. SHostakovskiyning ijodini anıqlama berń.

3. D. B. Kobolevskiy ijodi hám pedagogikalıq iskerligi.

4. SNG kompozitorları XX-asirde balalar ushın qanday dóretiwshilik etdi?

5. A. Xochaturyanning balalar ushın ijodini anıqlama berń.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. L. G. Danko. “S. Prokof'ev”.-M.: 1983-jıl.

2. Enstiklopedicheskiy slovar yunogo namanta.

3. Programma. Namalnaya kultura.-T.: 2000-god.

1) Muzıka óz mánisine kóre de tárbiya, da úgit-násiyatlaw quralı

esaplanadı. XX-ásir jurtımızda bolıp ótken tariyxıy waqıyalar, atap aytqanda jáhán

urısları, revolyustiyalar, grajdanlar urısları hám tınısh rawajlanıw hám de iri

mámlekettiń ǵárezsiz mámleketliklerge bóliniwi tariyxıy processleri áwele xalıq

muzıka dóretiwshilikotida, qolaversa kompozitorlar ijodida da óz hákisin tawıp berdi.

Bunday dóretpelerde jetkinshekti patriotlıq, adamgershilik, urısqa

vayranshılıqqa hám dushpanǵa salıstırǵanda jerkenish sezimi húkimran bolıp, óz

gezeginde joqarı tárbiyalıq áhmiyetke iye boladı.

XX-ásir SNG mámleketlerinde jasap balalar ushın dóretiwshilik etken kompozitorlar

júdá kópshilik bolıp, olardıń hámmesiniń ijodi tuwrısında tolıq maǵlıwmat

beriw ushın lekciyamız kólemi tarlıq etedi. Olardıń ishinen túpkiliklileri

tuwrısında pikir júrgizemiz.

S. S. Prokof'ev (1891-1953) dúnya tán alǵan belgili orıs penenkompozitorı bolıp,

onıń dóretpeleri ápiwayı, ápiwayı hám dilga jaqınlıǵı menen tıńlawshı kewilin demde jawlap alıw

etdi. Ol balalar hám óspirimler ushın bay muzıka miyrasları qaldırdı.

Onıń ataqlı ertekshi X. K. Andersen erteklerine (1914) jazǵan “Nazlı

úyrekcha” atlı fortepiano hám dawıs penenushın jazılǵan dóretpeler kompleksi, 30 -jıllarda

jaratqan “Romeo hám Juletta” baleti, “Aleksandr Nevskiy” atlı kontatasi, 35-

jıllarda “Balalar muzıkası” atlı fortepiano dóretpeleri kompleksi, 36 -jıllarda “Petya i

volk” (Petya hám qasqır) atlı simfonik ertek shıǵarması, orıs penenshayırı S. YA. Marshak menen

sheriklikte “Qıs gulhani” syuitasi, “Tınıshlıq qaraqshılari” atlı simfonik

orkestr ushın oratoriya, 44-jıllarda “Zolushka” (SHarl Perro ertekleri tiykarında ) ni

jarattı. Ol omiriniń aqırına shekem ertekler degi tereń tárbiyalıq mazmunni óz

ijodi arqalı jetkinshekke jetkiziwge intildi hám ózi de balalarǵa shın júrekten

edi.

D. D. SHostokovich (1906 -1975) XX-ásir orıs penenkompozitorları ishinde onıń

atı da ataqlı bolıp tabıladı. Onıń jaratqan muzıkalıq dóretpeleri aqıl shoshiradigan

dárejede ózine tartatuǵınlı, xalqchil hám ayriqsha jańa jóneliste bolıp tabıladı. Urıs Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde

“Balalar muzıkalı radiojurnali” de redaktor edi. Bul radiojurnalda kóplegen

kompozitor hám muzıkachilarning shıǵıwı uyushtirilar edi. Bul jurnalda onıń

balalar ushın jazǵan “Quwırshaqlar raqsi” atlı fortepiano pesalari tez-tez

yangrab turar edi. Keyininen onıń “Balalar dápteri” qosıqlar kompleksi, fortepiano

dueti da balalar itibarına silteme etildi. Kóplegen tıńlawshı hám atqarıwshı balalar

onıń “SHarmanka”, “Marsh”, “Quwırshaqlar raqsi”, “vals-házil” sıyaqlı

muzıkaları, “watan tıńlaydı -watan biladi” atlı qor dóretpeleri, birinshi kosmonavt

YUriy Gagarin húrmetine jazılǵan “Pesnya o vstrechnom”, “Xoroshiy den” sıyaqlı

qosıqların jaxsı kórip tıńlaydılar hám qızıǵıwshılıq menen atqarıw etediler.

2) XX-ásir burınǵı birlespe kompotizorlari arasında balalar ushın salmaqlı dóretiwshilik

etken kompozitor Aram Xochaturyanning atı ayqın kózge taslanadı.

A. Xochaturyan (1903-1978) arman kompozitorı bolıp, onıń ijodi basqalardan

janlılıǵı, temperamentliligi, ǵajarlılıǵı menen ajralıp turadı. A. Xochaturyanning

bay muzıka ijodi arasında balalar ushın jazılǵan dóretpeler de salmaqlı orın

iyeleydi. Onıń “Balalar albomi” atlı fortepiano ushın pesalari kompleksi (bir

neshe jilddan ibarat ), “Balalar neni árman etedi” atlı qosıǵı, “Búgin

hursandmiz”, “Doslıq valsi” sıyaqlı dóretpeleri balalar tárepinen jaxsı kórip tıńlanadı hám

atqarıw etiledi. Bunnan tısqarı onıń “Gayane” baletidagi háyyiwi, “Maskarod”

spektaklı muzıkaları da balalar repertuarlaridan jay alǵan.

3) XX-ásir orıs penenkompozitorları arasında Dmitriy Barisovich Kobalevskiyning

da bólek ornı bar. Ullı pedagog v kompozitor D. Kabalevskiy (1909 -1987)

XX-ásir muzıkalıq bilimlendiriw tarawında óshpeytuǵın ız qaldırdı. Ol óziniń jańa jumıs

tájiriybeleri menen muzıkalıq tálimdi isloh etdi. Kompozitor retinde onıń 30 ta

balalar pesalari forpetiano ushın, sonıń menen birge, O. vesotskiy, A. P. Prishelst, A. Barto

qosıqlarına balalar ushın kóplegen qosıqlar jazdı. Onıń “Mektepga”, “Artek

valsi”, “Doslıq lageri”, “Petya haqqında”, “Qus penenuyasi”, “Makta haqqında qosıq”,

“Mektep dáwirim” sıyaqlı qosıqları hár túrlı jas daǵı balalar ushın jazılǵan,

sonıń menen birge “Qarazshı bala hám eshak” atlı komediyasi, “Tań, álem hám báhár

qosıǵı” kontatasi (qor ushın ) 50-60 -jıllarda jazılǵan fortepiano ushın ush

konsterti hám basqa kóplegen dóretpeleri bar. Keyingi 70-80-jıllarda ol muzıkalıq

úgit-násiyatlaw jumısları hám pedagogikalıq iskerlik menen bánt boldı. Ol mektepte muzıka atlı

jurnal quradı hám muzıkalıq tárbiya haqqında ush kit hám basqalar haqqında,

balalarǵa muzıka tuwrısında qanday gúrriń etiledi, gózzallıq jaqsı islikti oyatadı,

meniń qádirdan doslarım atlı muzıkalıq tárbiya tuwrısında kitaplar jazdı.

4) XX-ásir SNG mámleketleri kompozitorları arasında taǵı kóplegen

kompozitorlardıń atı málim bolıp tabıladı. Olar óz dóretiwshiliklerin jasap turǵan jayı, sharayatı

hám milliylik ózgeshelikine kóre túrli tillerde, túrli milliy koloritlarda hám túrli tábiy

sharayatlarda dóretiwshilik etdiler.

Olar arasında M. Krasev, Iordanskiy, T. Filippenko, T. Potopenko,

Parstxaladze, A. Ostrovskiy, R.pauls penenhám basqalardıń da atları bar. SHuni

sonı da aytıw kerek, bul kompozitorlar eń kishi jas daǵı balalardan tap jası tolıw

jasına shekem bolǵan óspirimlerge shekem bolǵan jasdaǵılar ushın túrli janrlarda dóretiwshilik

etediler. Bul muzıkalıq dóretpeler eger túrli milletke tán, túrli tillerde bolsada, balalar

ushın ardaqlı bolıp qaladı.

SHuni sonı da aytıw kerek XX-ásir orıs penenhám SNG mámleketleri kompozitorları ijodi

bolǵan balalar muzıka dóretpeleri tabıs menen mektep repertuariga kirgizildi

hám olar balalardı hár tárepleme garmonik tárbiyalawda óz nátiyjesin berip atır.

9 -tema : Ózbek balalar muzıka folklori

REJA:

1. Xalıq milliy dástúrleri rawajlanıwında balalar muzıka folklorining áhmiyeti.

2. Ózbek balalar muzıka folklori (gruppa, janr hám formaları ).

3. Ózbekstanda balalar muzıkalı folklorini toplaw hám úyreniw.

4. Ózbek kompozitorları ijodida balalar muzıka folklori.

5. Balalar muzıka folklori mektep programmasında.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Ózbek balalar muzıka folklori túbirleri. Olardıń dáwirler osha bizgeshe jetip

keliwi. Onı rawajlandırıw ushın alıp barılıp atırǵan izertlewleri.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. YPalaw áwlad kórkem-estetik tárbiyasında balalar muzıka folklorlarining rolin

kórsetiń?

2. Balalar muzıka folklori gruppaları, janrlari, formaları qanday boladı?

3. Ózbekstanda balalar muzıka folklorini toplaw hám úyreniw jaǵdayın

anıqlama berń?

4. Ózbek kompozitorlarınıń óz ijodida balalar muzıka folkloriga shaqırıq

etiwi boisini anıqlama berń.

5. Balalar muzıka folklori mektep programmasına nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. F. Karimov. Ózbek xalıq muzıka miyrasları.-T.: 1978-jıl.

2. R. Ílayıqov. Baslanǵısh mektepte kóp dawıslı jırlaw.-T.: 1998-jıl.

3. Salamonova. Ózbek muzıka tariyxı.-T.: 1991-jıl.

4. Programma. Muzıka mádeniyatı.-T.: 1999 -jıl.

Ózbek xalıq muzıka dóretiwshilikoti tariyxı da xalqımız tariyxı sıyaqlı góne hám

ázeliy bolıp tabıladı. Ǵárezsiz Ózbekstan sharayatta xalıq muzıka dóretiwshilikoti tariyxın úyreniw

boyınsha keń kólemde izertlew hám izertlewler alıp barilmoqd. Eger burınǵı basqarıw princpı

dáwirinde xalıq materiallıq miyrasları bolǵan folklor jáne onıń tariyxın úyreniwde

ámeldegi basqarıw princpı jol bermegen bolsada, ǵárezsizligimiz dáwirinde bul jumısqa keń jol

ashıldı. Keleside biz óz qádiriyatlarimizni qayta tiklew, ózligimizdi ańǵarıw jolınan

barıp atır ekenbiz, jumıstı áwele tariyxımizni qayta tiklewden, sonday-aq muzıka

mádeniyatimizning góne hám bay miyrasların toplaw, olar arasından bolsa balalar

muzıka folklorining tariyxı da qapaasi da tolıq tikleniwine jetiwimiz kerek.

Bul tuwrında prezidentimiz I. A. Karimovning kóplegen lekciyaları, sáwbetleri

hám de jazǵan dóretpelerinde qımbatlı pikirler bildirilgen. Ózbek xalıq muzıka dóretiwshilikoti

áyyemgi hám túrme-túr janrlarga bay. SHu atap aytqanda balalar muzıkası tariyxı da

áyyemgi bolıp, ol xalıq muzıka dóretiwshilikoti zamirida payda boldı hám rawajlandi.

Pikirimizning dálili retinde Kaykovusning “Qobusnoma” shıǵarmasınan tómendegi

gáplerdi keltiremiz: “... sonday eken, muzıka ilmining ustodlar muzıka ásbaplarına

sonday tártip bergenlarki, áwele patshahlar jıynalıs ushın husravona dástanlar

dúzgenler. Odan keyin vaznsiz bir salmaqli jol tuzdilarki, onı eki muzıka menen aytsa

boladı, buǵan salmaqli jol dep at qoydılar. Bul jol ǵarrılar hám oqıǵan adamlardıń

tábiyaatına sáykes keledi. Keyininen ustodlar kórdilarkim xalıqtıń hámmesi ǵarrı hám

jiddik kisiler emes. SHuning ushın jigitlerge iykemlestirip bir jol islep shıqtılar,

yaǵnıy jeńillew vaznli qosıqtan keyin xafif joldı chaldilar. Bunnan qarilar hám

jigitler de payda kóriwshi bolsın, dep o'ylaydilar. Keyininen jas balalar hám jaǵımlı

tábiyaatlı kisiler paydasız qaldılar. Bul qáwim ushın namanı islep shıqtılar tokı bul

qáwim da payda alsın dep sebebi hámme salmaqlar arasında namadan jaǵımlı salmaq

joq”1.

Biz joqarıda alıp kelgen msiol prfessional muzıka rawajlanıwı processinde

balalar muzıkasınıń qáliplesiwi tariyxı da talay góne esaplanadı.

SHuni sonı da aytıw kerek, ásirler dawamında balalar muzıkası oyın menen, tábiyaat

menen, dástúrler hám bayramlar menen baylanıslı halda qáliplesip kelgen. Ásirese olar

ertek qaharmanları, tábiyaat xodisalari, birinshi ashılǵan gúl, qus (qarlıǵash,

láylek, tırna hám taǵı basqalar ), miyweler, paxta, tań atıwı yamasa kún batıwı,

momoqaldiroq hám túrli oyınshıqlar tuwrısında kuylangan kishi hám ápiwayı

forma daǵı muzıkalıq dóretpeler, bunnan tısqarı tabısıwlar, tez aytıw, atishuv hám

basqa sırtqı kórinislerde atqarıw etilgen.

Balalar muzıka folklorini eki qıylı dep túsiniw kerek:

1. Áyne balalardıń ózi atqarıw etetuǵın muzıkalıq dóretpeler.

2. Úlkenlerdiń balalar tuwrısında atqarıw etetuǵın dóretpeler.

Birinshi gruppaǵa balalar atqarıw etetuǵın sanaq oyınları, tabısıwlar yamasa

tabısıwlı oyınlı qosıqlar. Bunday oyınlarda kóbirek sózlerdiń qosıqiy

tárzde atqarıw etiliwi, nama bolsa regitativ xarakterde bolıwı gúzetiledi. Olar miynet, jıl

kúnleri, máwsimler, sáneler, dástúrler, bayramlarǵa arnalǵan yamasa ápiwayı

ko'ngilochar jaǵdayda bolıwı múmkin.

Balalar qosıqları qaysı xarakterde yamasa qaysı janrda bolıwınan qatań

názer, melodik tárepten ápiwayı hám ápiwayı dúzilisi menen ajralıp turadı. SHuningdek,

ol jaǵdayda qatnasatuǵın qosıqiy yamasa nasriy tekst da balalarǵa tán túsinikli hám

tuwri formada bolıwı kerek. Buǵan balalar folklori úlgilerinen “Olatoy”,

“Baysheshek”, “CHuchvara qaynaydi”, “Zuv-zuv barag'ay” sıyaqlı qosıqlar,

bunnan tısqarı “YO ramazon” sıyaqlı aytısıw formasındaǵı qosıqlardı mısal

keltiriwimiz múmkin.

SHuni sonı da aytıw kerek, Orta Aziya xalıqları basdan keshirgen tariyxıy

processler, milliy istibdodlar, istelo hám urıslar nátiyjesinde xalıq muzıka dóretiwshilikoti

sıyaqlı balalar muzıkası da oyınları, qosıqlar bul processlerde joǵalıp hám

unutilib ketken. Bunday tariyxıy xodisalar nátiyjesinde xalıqtıń turmıs sharayatı

salmaqlilashgan. Bul bolsa balalardıń da salmaqli miynetke qosılıwı, oyın hám ko'ngil

ochar ilajlar ótkeriwleri ushın múmkinshilik bermegen. SHuning ushın balalar

muzıkaları da tek ǵana milliy bayramlar, toy-bayramları yamasa diniy dástúrler

menen kóbirek baylanıslı halda rawajlanǵan.

Balalar muzıkası ushın yoddan jırlaw, bir-birinen esitip úyreniw,

kúndelik turmıs táriziniń uqsaslıǵı (balalardıń birdey ortalıq yamasa sharayatta

ósińkiligi), ishten to'qib ketiw sıyaqlı dóretiwshilik ijroga xos bolıp tabıladı. SHuning ushın

Ózbekstannıń túrli jergilikli aymaqları balalar muzıkası bir-birinen parıq etedi.

Mısalı : Ferǵana oypatlıqsı balalar muzıka folklori Qashqadárya -Surxon oypatlıqsı

yamasa Samarqand-Buxara yoxud Xorezm balalar muzıka folkloridan óz dialekti,

jergilikli atqarıw usılları menen parıq etedi.

Balalar muzıka dóretpeleri dúzilisin tómendegishe tariyplew múmkin: 1. A1, A1,

A... - Bir temanıń áyne ózgermegen halda tákirarlanıwı.

2. A1, A1, A1... - Melodiya birdeyligi saqlanǵan halda sózler ózgeriwi

yamasa melodiyaning bólekan ózgeriwi.

3. Av, Av1, Av2... - Melodiya dabılt menen atqarıw etiliwi melodiya teksti

ózgermegen halda dabılt ózgeriwi hám taǵı basqa.

Ekinshi gruppaǵa úlkenlerdiń balalar ushın orınlanıwına tiyisli bolıp, bul

gruppada úlkenlerdiń balalarǵa bolǵan sezimleri, árman úmitleri, o'git hám

násiyxatları qosıq yamasa qosıqsimon sesler uyǵınlıǵılar turzida ańlatpa etiledi.

Bunday qosıqlar gápine allani, lirik qosıqlar házil formasında atqarıw

etiletuǵın qosıqlar hám dástan qosıqlarınıń geyparaların kirgiziw múmkin.

Ózbekstannıń birpara aymaqlarında balalarǵa ertek hám ráwiyatlardı qosıqiy

sesler uyǵınlıǵılarda oqıp yamasa aytıp beriw yaǵnıy “Ǵázzeli maqal” dep atalıwshı atqarıwı

bar. Áyyemginde ertekler, maqallar, ráwiyatlar hám xatto dástanlar balalarǵa mine

sonday málim sesler uyǵınlıǵına salınıp, oqıp berilgen yamasa yoddan aytıp berilgen. Mine

sol tárzde xalqımızdıń “YOriltosh”, “Kún tug'mish”, “Zumrad hám Qımbat”,

“Alpomish”, “Go'ro'g'li”, “Avazxon”, “Toxir hám Zuxra” sıyaqlı kóplegen ertekler hám

dástanlar kuylanib kelingen.

Ótken ásirdiń 30 -jıllarına kelip xalıq muzıka me'rosi sıyaqlı balalar muzıka

folklorini notaga hám garomplastinkalarga jazıp alıw jolǵa qoyıldı hám kóplegen

balalar qosıqları jıynaqları baspa etildi. Bunday jıynaqlardıń birinshisi

kompozitor I. Ullıovning “30 qosıq” kompleksi edi. SHuningdek, kóplegen balalar

muzıkası folklori YU. Erejepiyning “Ózbek xalıq muzıkası” atlı kóp jildli

kompleksine kirgizildi. Olar arasında “Báhár keldi”, “Biynápshe gúli”, “Baysheshek”, “Hey

lola”, “Qıs keldi”, “CHamanda gul”, “Láylek keldi”, “Qoyan”, “Qichqir

qo'rozim”, “Tıshqan”, miynet qosıqlarınan “Paxta teredi”, “Paxta terimi”, “Bul

baqda olicha”, “Átkónshek”, “Erinshek”, CHori-chambar, “CHitti gul” hám basqa

kóplegen temalarındaǵı qosıqlar kiritilgen.

XX-ásir ortaları hám 2-yarımında ózbek kompozitorları balalar ushın nátiyjeli

dóretiwshilik etdiler. Olar arasında G'. Ílayıqov, I. Ullıov, F. Názerov hám basqalardıń

balalar ushın jazǵan kóplegen qosıq, oyın namaları hám dramatik dóretpeleri bar,

bular ózbek balalar muzıkası ǵáziynesiniń tiykarǵı bólegin quraydı.

10 -tema : Ózbekstanda balalar muzıkası rawajlanıwı tariyxı

REJA:

1. Ózbek kompozitorları ijodida balalar muzıkası payda bolıwı.

2. 50-60 -jıllar balalar muzıkası.

3. 70-80-90 -jıllar balalar muzıkası.

4. Ózbek kompozitorları ijodining mektep programmasına kiritiliwi.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

XX-ásir ózbek kompozitorlarınıń balalar ushın jazǵan qosıqları,

asbap namaları hám dramatik saqna dóretpeleri hám de olardıń mektep oqıw programmasına

kiritiliwi.

MUSTAHKAMLASh UChUN SAvOLLAR:

1. Ózbekstan kompozitorları balalar muzıka ijodi tiykarǵı principlerıni

anıqlama berń.

2. XX-ásir 30 -40 -jıllarında balalar muzıka dóretiwshilikoti boyınsha etilgen islerdi

túsindirme berń.

3. Ózbekstanda 50-60 -jıllar balalar muzıka ijodi salasında qanday jumıslar

etildi.

4. 70-80-90 -jıllarda balalar ushın jaratılǵan muzıkalıq dóretpeler hám olardıń

bárkámal áwlad tárbiyası daǵı roli.

5. XX-ásir balalar qosıqshılıǵı.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. T. Solomonova. Ózbek muzıka tariyxı.-T.: 1984-jıl.

2. H. Nurmatov. Mektepte muzıka.-T.: 1992-jıl.

3. Programma. Mektepte muzıkalıq estetik tárbiya.-T.: 1993-jıl.

4. Sabaqlıq. 1-7-klass.

5. Programma. Muzıkalıq mádeniyat.-T.: 1999 -jıl.

Ózbekstanda kompozitorlıq dóretiwshilikoti XX-ásirden baslanǵan desek qáte

bolmaydı. Dáslepki bara nota arqalı namalar, qosıqlar jazıw shayır hám kompozitor

H. H. Nayoziyga daqılı bar bolıp, ol orıs penentuzem mektepte tálim alǵanlıǵı jaratqan

dóretpelerin nota jazıwında ańlatıw ushın tiykar bolǵan edi. Odan keyin bul jumıstı

ǵarrı áwlad wákilleri bolǵan Yu. Erejepiy, I. Ullıov, T. Sadıqov, S. YUdakov,

M. Leviev, M. Burhonov hám basqalar, sonday-aq B. Zeydman, B. Glier,

B. Nadijdin, A. Berlin, Ye. Shvarst sıyaqlı orıs penenkompozitorları dawam ettirdilar.

Ózbekstan Ruspublikasi “Tálim tuwrısında” gi Nızam hám “Kadrlar

tayarlaw milliy programması tuwrısında” gi nızamları hám de Prezidentimizning

dóretpeleri v qatar lekciyalarında jetkinshekti ruwxıy -estetik, milliy dástúr másele

bolıp turǵanlıǵı aytıp ótildi. SHunday eken barlıq tárbiya túrleri, atap aytqanda,

muzıkalıq tárbiya da mine sol wazıypanı tabıslı sheshiw ushın xızmet

qilmog'i kerek.

SHuni sonı da aytıw kerek, burınǵı basqarıw princpı dáwirinde muzıka mádeniyatimizning

barlıq tarawları sıyaqlı balalar muzıka dóretiwshilikoti da oǵada ideologiyalıq tiykarda qurılǵan,

yaǵnıy komunistik ideal ushın xızmet etken edi. Daslep I. v. Stalin shaxsın

kótermelew, v. I. Lenin shaxsın, kompartiya, orıs penenxalqi, shurolar basqarıw princpıı ideologiyaların

kótermelew jolında kóplegen balalar qosıqları, dramatik saqna dóretpeleri jaratılǵan

bolsa 50-60 -jıllarda bul dástúr jáne de kúshaydi. Xatto 70-80-jıllarda da ol hesh

passivlesken emes. Ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin jámiyetimiz ideologiyası

ózgerdi. Daslep milliy ǵárezsizlik ideyası hám bas penenmaqsetimiz bolǵan rawajlanǵan

demokratiyalıq huqıqıy jámiyet qurıw wazıypası aldımızǵa qoyıldı.

Keleside biz mine sol wazıypanı orınlaw ushın turaqlı qádem menen háreket

qilmog'imiz bunday jámiyeti keleshekte qurıwshı bárkámal áwlad, yaǵnıy hár

tárepleme jetik kámal insandı tárbiyalap jetistiriwimiz kerek. Onıń ushın

barlıq tárbiya túrlerin, atap aytqanda muzıkalıq tárbiyanı da mine sol iygilikli jumıstı

tabıslı sheshiw jolına qaratmog'imiz kerek.

XX-ásir balalar muzıkası rawajlanıwına názer taslasak áwele bul ásir

haqıyqattan da jedel rawajlanıw asri bolıp, tariyxımızda qaldı. Bolıp ótken to'sto'polonlar, yaǵnıy revolyuciya grajdanlar urısı, qaraqshılıq, párenje taslaw,

kollektivlestiriw, qulaqlardı tamamlaw, jáhán urısına qaramastan chinakkam

joqarı dárejede rawajlanıwǵa eristik. Áwele ǵárezsiz Ózbekstan Respublikası

tashkil bolıwı (1924-jıl ), Ózbekstan bilimlendiriw komissarligi tashkil bolıwı,

putkil xalıqtı sawatlı qılıw ushın mektepler ashılıwı, sonday-aq muzıka

mektepleri, awqamları, to'garaklar, ansambllardıń iskerlik kórsetiwi óz

nátiyjesin bere basladı.

30 -40 -jıllarda Ye. Romanovskaya, I. Ullıov hám YU. Erejepiylarning xalıq

muzıka dóretiwshilikoti menen birge balalar muzıkalıq folklorini toplaw hám baspa etiw

boyınsha etken jumısları maqullawǵa iye boldı. Qolaversa, sol jıllarda I. Ullıov

tárepinen balalar folklor dóretpelerin toplaw hám olardı qayta islewi nátiyjesinde

baspadan shıǵarılǵan “30 qosıq” shıǵarması (1936 -jıl ), B. Nadejdinning “YPalaw balalar” (1942-

jıl ), I. Ullıovning “Balalar qosıǵı” (1942-jıl ) sıyaqlı jıynaqları muzıka dóretpeleri

jaratılıwması hám baspadan shıǵarıwı buǵan baylanıslı salmaqlı jumıs penenboldı. Eger bul jıynaqǵa

kiritilgen muzıkalıq dóretpeler ideologiyalıq xarakterde bolsa -de, baribir balalıqtı,

watandı, ata-ananı, adamgershilikti, doslıqtı hám biradarlıqtı kótermelew ushın

xızmet eter edi. SHuningdek, dáslepki balalar ushın fortepiano pesalarining

jaratılıwı da mine sol dáwir tuwrı keledi.

Ózbekstan kompozitorlarınıń balalar ushın etken dóretiwshilikleri ásirese, 60 -

70-80-jıllarda gullep jasnadı desek qáte bolmaydı. Ózbek kompozitorlarınan

G'. Ílayıqov, M. Jaǵımlıov, D. Zokirov, S. YUdakov, SH. Ramazonov, F. Názerov,

A. Muhammedov hám basqalar, orıs penenkompozitorlarınan B. Tenko, G. Mushel,

S. varelos penenhám basqalar balalar ushın kóplegen muzıkalıq dóretpeler dóretiwshilik etdiler. Olar

arasında balalar qosıqları. Romanslar, fortepiano hám basqa asbaplar ushın

namalar, qor dóretpeleri, orkestr muzıkaları, kóp bólekli dóretpeler, dramatik saqna dóretpeleri

operalar bar edi. Buǵan mısal etip G'. Ílayıqovning “Mektepjon-aftapjon” (1974-

jıl ), “Oqıtıwshımiz” D. Zokirovning “CHin jasligim” (1978-jıl ), F. Názerovning

“watan biziń onamiz” (1975-jıl ) sıyaqlı bólekli syuitalari X. Izomovning “Gózzal”,

“CHamanda gul”, “Xalıq temasida”, “Ona” sıyaqlı fortepiano pesalari, Fortepiano

sabaqlıǵı, I. Ullıovning fortepiano ushın minnatyuralari, “Ayaq uchida oyın”,

“SHodiyona” pesalari, v. Xaet tárepinen jazılǵan “Etiw keygan pıshıq”,

S. Babaevning “YOriltosh”, S. varelasning “Órtuddinning tilsimli chirog'i” sıyaqlı

operalarini kórsetiwimiz múmkin.

70-jıllardıń sońǵında ózbek kompozitorları quramına taǵı bir jańa áwlad

wákilleri kelip qosıldılar. Olar N. Norxo'jaev, A. Mansurov, D. Omonullaeva,

SH. YOrmatov, X. Abdullaev, K. Genjeev hám basqalar edi. Olar tárepinen balalar

ushın kóplegen muzıka dóretpeleri jaratıldıki, bul óz gezeginde ózbek balalar muzıkası

ǵáziynesine úlken úles bolıp qosıldı.

Bıyılǵı jılılarda balalar ushın jazılǵan vokal-qor syuitalari, kontatalar,

qosıqlar, asbap dóretpeler jaratılıwı dawam etdi. Álbette bunday dóretpelerdi jaratıw

processinde kompozitorlarimiz xalıq muzıkasına, onıń áyyemginen saqlanıp

kelinip atırǵan úlken ǵáziynesi bolǵan folklor muzıka dóretiwshilikotiga tayanadilar.

YAratilgan vokal-qor shıǵarmalarınıń teatrlashtirilgan kórinisleri payda

boldıqım, bul balalar muzıkası dóretiwshilikotida jańalıq edi. Buǵan A. Mansurovning

“Erinshek”, “Dakang qoraz”, “Aq terakmi-kók terak” qor dóretpeleri,

N. Norxo'jaevning “Hápte” qor ushın akapella-kontatasi mısal bóle aladı. Bul

janrda sol dáwirde kompozitorlar K. Genjeev hám SH. YOrmatovlar da nátiyjeli

jumıs penenalıp bardi. Mámleketimizde hár jılı ótkerilip turılatuǵın “Yosh

bulaqlari”, “Ózbekstan watanım manim” keyinirek “Keleshek dawısı” hám

basqa atlar daǵı kórik-tańlawlar nátiyjesinde balalar ushın kóplegen jańa

qosıqlar, asbap namaları jaratıldı hám kóplegen jas talantli atqarıwshılar jańalıq ashıldı.

SHuni sonı da aytıw kerek, buǵan baylanıslı Ózbekstan radiosi hám televideniesi,

mádeniyat, bilimlendiriw hám joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirliklarining úlesleri úlken

boldı. Ásirese Ózbekstan televideniesi qasında tashkil etilgen “Búlbilcha”

balalar qor komandasınıń atqarılıwın respublika balaları shıdamsızlıq menen kutadigan

boldı.

70-90 -jıllarda ózbek kompozitorları balalar ushın operettalar, teatr hám kino

muzıkaları, hár túrlı jas daǵı balalar ushın esittiruv hám kórsetuvlar, radio hám

telespektakllar, multfilmlar ushın muzıka jazıwǵa kirdilerlar. Kompozitor

E. Solixov “Oygul sıylıǵı”, “Tilsimli sheńber” atlı ertek-spektakl, N. Norxo'jaev

“Túyequs -boyaqish” atlı spektakl jarattı.

CHolg'u atqarıwshılıǵı salasında da kóplegen dóretpeler jaratıldıki, bul dóretpeler

Ózbekstan muzıka mekteplerinde balalar úyreniwleri ushın qollanılıp atır hám

olardıń repertuarlaridan jay alıp atır. Buǵan N. Norxo'jaev hám

D. Omonullaevalarning “Replika”, “Tabısıwlı aytısıw” pesalar jıynaqları hám

milliy asbap sazları atqarıwı ushın jaratılǵan kóplegen dóretpelerdi mısal etip

kórsetiwimiz múmkin.

SHuningdek, bul dáwir kelip balalar estrada qosıqshılıǵında da jedel

rawajlanıw kózge taslandı. YAratilgan hár bir jańa miynettiń professionallıq

dárejesi hám tárbiyalıq ózgesheligi Ózbekstan kompozitorler awqamınıń

keńeslerinde úzliksiz talqılaw etip barıldı.

Bul dáwirde, ulıwma muzıkalıq mádeniyat, atap aytqanda balalar, muzıkasınıń

rawajlanıwına mádeniyatı úyleri, mádeniyat sarayları, oqıwshılar sarayları, klublar,

xalıq dóretiwshilikoti úyleri, mektepler, muzıka mektepleri, háweskerlik to'garklarining

iskerligi de óziniń múnásip úlesin qosdı.

Bunnan tısqarı bul dáwir balalar muzıkasınıń rawajlanıwına muzıkalıq

tálimge qoyılǵan talaplar, islep shıǵılǵan aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalar, jańa

kórinistegi sabaqlıq hám basqa metodikalıq ádebiyatlar, kadrlar sapasın asırıw ushın

alıp barılıp atırǵan jumıslar da óz nátiyjesin kórsetdi. Muzıkalıq bilimlendiriw tarawında da

ilimiy jumıslar alıp barıldı hám professorler H. Nurmatov, D. Omonullaev, Q. Mamirov,

OyuIbrogimov, F. Halilov hám basqa ilimpazlar muzıkalıq tálimdi zaman talapları

dárejesine kóteriw ushın ózleriniń ilimiy izertlewleri, jazǵan sabaqlıqları hám

metodikalıq qóllanbaları hám de ilimiy maqalaları menen múnásip úles qosdılar.