Reja: Badiiy san`at turlarini umumlashtiruvchi va farqlovchi jihatlar

Badiiy san`at turlarini umumlashtiruvchi va farqlovchi jihatlar.

REJA:

1. Badiiy san`at turlarini umumlashtiruvchi va farqlovchi jihatlar.

2.BADIIY SAN`AT TURLARI.

Sanʻat - "sun", yaʻni "yaratmoq" soʻzidan olingan boʻlib, badiiylik yaratish demakdir. Badiiylik yaratishning yoʻllari koʻp. Badiiy sanʻatlar asarda ifodalangan gʻoyalarning hayotiyroq, taʻsirchanroq ifodalanishini, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishini, misralar, bayt va bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini taʻminlovchi vositalardir. Asrlar davomida shakl va mazmun jihatidan beqiyos taraqqiy etgan, jahon mumtoz adabiyoti xazinasini yangi badiiy kashfiyotlar bilan boyitgan Sharq adabiyoti oʻzining boy nazariy zaxirasiga ham ega boʻlgan. Arab, fors va oʻzbek adabiyotining taraqqiyot tarixi jarayonida bir qator adabiy-tasviriy qonun-qoidalar ham shakllanib, tobora rivojlangan va boyib borgan. Chunonchi, badiiy adabiyot taraqqiyotining muayyan davrida asrlar davomida yuzaga kelgan tajribalarni umumlashtirib, badiiy asarning mohiyati va qonuniyatlarini tahlil qilishga bagʻishlangan ilmiy-nazariy asarlar paydo boʻla boshlagan. Shu tariqa badiiy adabiyotning, jumladan, adabiyotiyatning muhim qonuniyatlarini tadqiq etib, umumlashtirib beruvchi adabiyot nazariyasi ham vujudga kelgan.

Adabiyotning nazariy masalalari poetikaga doir maxsus risolalardagina emas, balki turli tazkiralarda, nomalarda, dostonlarning debochalarida va boshqa adabiy-tarixiy manbalarda katta oʻrin olib kelgan. Masalan, Kaykovusning «Qobusnoma» (XI asr: 35-bob: Shoirlik haqida), Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Chor maqola» (XII asr) nomli asarlarida (2-bob: Adabiyot haqidagi ilmning xususiyatlari va adabiyotning fazilatlari haqida) boshqa masalalar qatorida adabiyot borasida ham alohida boblar boʻlib, u yerda badiiy ijodning umumiy masalalari, adabiyot va shoirlik shartlari ustida bahs boradi.

Adabiyot nazariyasiga doir maxsus yaratilgan asarlarning (gap bizgacha yetib kelganlari ustida boradi) dyoyarli barchasi, asosan, poetika masalalariga bagʻishlangan. Umuman, adabiyot nazariyasi uchta mustaqil sohaga boʻlingan. Bular quyidagilar: 1) ilmi aruz adabiyotdagi vaznlar va ularning qonun-qoidalari haqida bahs yuritadi; 2) ilmi qofiya qofiya qonuniyatlari hamda turlari toʻgʻrisida maʼlumot beradi; 3) ilmi badeʼ («badeʼ» arabcha yangi, ajoyib, nodir demakdir) fikrni ravon va nafis ifodalash yoʻllari va vositalari, badiiy sanʼatlar (uslublar, vositalar)ning turlari hamda xususiyatlari kabi masalalarni oʻz ichiga oladi. Ilmi badeʼni tashkil etgan adabiyotiy sanʼatlar, oʻz navbatida, ikki guruhga ajraladi: sanʼatlarning birinchi guruhi bevosita adabiyotning mazmuni, maʼnosi bilan bogʻlangan boʻlib, maʼnaviy sanʼatlar (sanoyeʼi maʼnaviy) deb ataladi. Nutqni, adabiyotni bezash, turli stilistik figuralar, soʻz oʻyinlari hosil qilish maqsadida ishlatiladigan sanʼatlar esa lafziy sanʼatlar (sanoyeʼi lafziy) deb yuritiladi. Qadimda adabiyot yozmoqchi boʻlgan har bir havaskordan poetikaning ana shu uchala qismini yaxshi oʻrganib chiqish talab qilingan.

Tarixiy poetikaga doir bizga maʼlum asarlar turli davrlarda yaratilgan boʻlib, ular poetikaning muayyan masalalariga bagʻishlangan. Chunonchi, ularning baʼzilari tarixiy poetikaning har uchala qismini, ayrimlari faqat aruz yoki qofiya yoxud badiiy sanʼatlar tahliliga bagʻishlangan. Biz quyida faqat ilmi badeʼga daxldor manbalarning eng muhimlari haqida qisqacha maʼlumot beramiz.

Ilmi badeʼga doir dastlabki asarlar arab olimlari tomonidan yaratilgan. Nasr binni Hasanning «Mahosin ulkalom», Ibn al-Moʻtazning (863 908) «Kitob ul-badeʼ»[1], Quddama ibn Jaʼfarning (888 948) «Naqd ush-adabiyot»[2] nomli asarlari ana shular jumlasidandir.

Arab olimlarining adabiyot nazariyasi boʻyicha yaratgan asarlari Oʻrta Osiyo va Xuroson olimlarini ham shu sohada jiddiy ishlar qilishga ilhomlantirdi.

Ilmi badeʼga doir dastlabki forsiy asar XI asrda yuzaga keldi. Bu Muhammad binni Umar Roduyoniy qalamiga mansub boʻlib, «Tarjimon ul-balogʻa» deb ataladi.

Roduyoniy oʻz kitobini arab olimi Nasr binni Hasanning «Mahosin ul-kalom» nomli asariga suyangan holda yaratgan va unda 73 ta sanʼatni keltirgan. XI-XII asrlarda Ahmad binni Muhammad Manshuri Samarqandiy talavvun sanʼati haqida (buni Xurshediy «Kanz ul-gʻaroib» deb atagan), Abumuhammad binni Muhammad Rashididdin Samarqandiy («Ziynatnoma») va boshqa ijodkorlar shu ilmga doir risolalar yozganlar. Biroq XI-XII asrlarda yaratilgan ilmi badeʼga doir asarlar orasida eng mukammali Rashididdin Vatvot nomi bilan mashhur boʻlgan xorazmlik shoir va olim Rashididdin Abubakr Muhammad binni Muhammad binni Abduljalili Umari kotibning (vaf. 1182-1183) «Hadoiq us-sehr fi daqoiq ush-adabiyot» nomli asaridir.

«Hadoiq us-sehr» buyuk olim tomonidan bitilgan yuksak saviyadagi asar boʻlib, undan keyin ilmi badeʼ bilan mashgʻul boʻlgan barcha mualliflar ana shu asardan foydalanganlar. Rashididdin Vatvot asari hozirgi kunga qadar oʻzining ilmiy qimmatini yoʻqotgan emas.

Tarixiy poetikaga doir yaratilgan ikkinchi bir katta tadqiqot XIII asrning atoqli olimi Shamsiddin Muhammad binni Roziyning «Al-moʻjam fi maʼoyir-ul-ashʼor-ul-Ajam» nomli mashhur asaridir.

Bu asarni oʻsha paytgacha poetika masalalari boʻyicha qilingan barcha ishlarning yakuni, shu sohada yaratilgan asarlarning gultoji, deb aytish mumkin. Chunki muallif bu asarida mumtoz poetikaning har uchala boʻlimi — aruz, qofiya va ilmi badeʼ haqida mukammal maʼlumot beradi, adabiyot va shoirlik, badiiy asarda shakl va mazmunning munosabati, tanqidning adabiy jarayondagi roli va vazifalari haqida mulohazalar yuritadi. Shamsi Qays asarining ilmi badeʼga doir uchinchi qismida Rashididdin Vatvotning mazkur asaridan ham foydalangan. Lekin u bu masalada ham katta isteʼdod va imkoniyatlarini namoyish qilib, oʻz salafi asaridagi maʼlumotlarni yanada kengaytirgan, ularni yangi izohlar bilan boyitgan, daliliy materiallarni yanada kupaytirgan va natijada ilmi badeʼni yuqori bosqichga olib chiqqan.

Mashhur shoir Xusrav Dehlaviy ham nasr qoidalari haqida ikki jilddan iborat kitob yozib, unda yuzlab badiiy sanʼatlar haqida soʻz yuritgan. Vahidi Tabriziyning «Jamʼi muxtasar» (XVI asr) asarida esa aruz, qofiya bilan bir qatorda oʻnlab adabiyotiy sanʼatlar ham keltirilgan[3].

Nizomiddin Ahmad ibni Muhammad Soleh Siddiqiy Husayniy qalamiga mansub «Majmaʼ us-sanoye» asari ham butunlay ilmi badeʼga bagʻishlangan boʻlib, saksonta adabiyotiy sanʼatni oʻz ichiga olgan.

Qabulmuhammad ham «Haft Qulzum»ning yettinchi boʻlimida badiiy sanʼatlar ustida soʻz yuritib, asosan, «Majmaʼ us-sanoye»ga asoslanadi.

XX asrga qadar yaratilgan koʻpgina lugʻatlar hamda boshqa ruhdagi asarlar tarkibida u yoki bu darajada badiiy sanʼatlarning ayrimlari keltirilib, mulohaza yuritilgan oʻrinlar uchraydi[4].

Ilmi badeʼga doir aksariyat asarlar fors-tojik tilida yozilgan. Buning sababi shundaki, XI-XIV asrlarda oʻrta osiyolik shoir va olimlar oʻzlarining ilmiy asarlarini fors tilida yozar edilar.

XV asrga Navoiy davriga kelib, turkiy tildagi poeziyaning tajribalarini umumlashtirib, uning qonunqoidalarini nazariy jihatdan asoslab berishga zarurat paydo boʻldi. Bu muhim vazifani amalga oshirish esa Alisher Navoiy zimmasiga tushdi.

Maʼlumki, Alisher Navoiyning badiiy adabiyot haqidagi nazariy qarashlari «Mezon ul-avzon», «Mahbub ulqulub», «Muhokamat ul-lugʻatayn», «Majolis un-nafois», «Risolai muammo» kabi asarlarida, «Xamsa»ning kirish qismi va devonlari debochalarida bayon qilingan

 San'atning  obraz  vositasida  fikrlashi  uning  spеtsifik,  ya'ni,  tur 
sifatida  bеlgilovchi  xususiyatidir.  San'atkor  badiiy  obraz  vositasida 
dunyoni  anglaydi,  o`zi  anglagan  mohiyatni  va  o`zining  anglanayotgan 
narsaga  hissiy  munosabatini  ifodalaydi.  Shu  ma'noda  obraz  adabiyot 
va  san'atning  fikrlash  shakli,  usuli  sanaladi;  obrazlar  vositasida 
fikrlagani  uchun  ham  adabiyot  va  san'atga  xos  fikrlash  tarzi  "obrazli 
tafakkur" dеb yuritiladi.  
 Obrazli  tafakkur  bilan  tushunchalar  vositasidagi  tafakkur 
tarzining farqi nimada? Bundagi farqni yorqinroq tasavvur etish uchun 
fan va badiiy adabiyotni qiyoslab ko`rish mumkin. Misol uchun, bir xil 
masala  yuzasidan  fikr  yuritayotgan  olim  va  shoirni  olib  ko`raylik. 
A.Oripovning  "Ayol"  shе'ri  hammangizga  tanish,  unda  ikkinchi  jahon 
urushida  eridan  yosh  bеva  qolgan,  umrini  farzandiga  bag`ishlagani 
holda  sadoqat  bilan  yashagan  ayol  haqida  so`z  boradi.  Shoir  ko`z 
oldimizda  konkrеt  ayolni,  uning  fojе  taqdirini  gavdalantirish  orqali 
umuman  urush  haqida,  uning  oqibatlari  haqida,  og`ir  damlarda 
sinaluvchi  insoniy  hislar  haqida  mushohada  yuritadi.  Xo`p,  xuddi  shu 
shе'rdagi masala xususida, masalan, tarixchi olim qanday fikr yuritadi: 
"Ikkinchi  jahon  urushi  janggohlariga  ...-,  ...-yillarda  tug`ilgan  yigitlar 
to`la  safarbar  etildi.  Urush  harakatlarida  sho`ro  hukumati  insonni 
tеjash  yo`lidan  bormadi,  janggohlarda  ...  nafar  jangchi  halok  bo`ldi. 
Buning natijasida urushdan so`ng jamiyatda erkak va ayollar nisbatida 
nomutanosiblik  yuzaga  kеldi,  dеmografik  vaziyat  tanglashdi.  Ko`plab 
ayollar  yolg`iz  umrguzaronlik  qilishga  mahkum  bo`ldi.  Jamiyatda 
"yolg`iz  ayol"  toifasi  yuzaga  kеldi".  Ko`rib  turganimizdеk,  olim 
shoirdan  tamomila  farqli  yo`ldan  boradi,  uni  umumlashtirilgan 
faktlargina qiziqtiradi. Olim konkrеt inson taqdiri haqida emas, undan 
o`zini  chеtlashtirgan  (abstraktlashgan)  holda  umumlashmalar, 

ushunchalar  asosida  fikr  yuritadi.  Ma'lum  bo`ldiki,  mohiyat  e'tibori 
bilan shoir va olimni o`ylantirayotgan muammo bitta. Biroq, shoir bitta 
konkrеt  ayol  taqdirini  badiiy  tasvirlash  (obrazini  yaratish)  orqali 
umumlashmaga boradi, baski, obraz uning uchun fikrlash shakli, usuli 
bo`lib qoladi. Ya'ni, olim ko`plab faktlarni (konkrеt hodisalar, insonlar 
v.h.)  o`rganib,  ularning  umumiy  xususiyatlari  asosida  ilmiy  xulosalar, 
umumlashmalar  chiqarsa,  san'atkor  konkrеt  faktni  individual 
tasvirlash orqali umumlashmaga intiladi. 
 "Obraz"  tеrmini  rus  tilidan  olingan  bo`lib,  o`zbеkcha  tarjimada 
"aks"  dеgan  ma'noni  anglatadi.  Masalan,  kishining  oynadagi  aksiga 
nisbatan  ham  "obraz"  dеb  aytiladi.  Biroq,  bilasizki,  so`zning  lug`aviy 
ma'nosi  bilan  istilohiy  ma'nosi  farqlanadi:  lug`aviy  ma'no  bilan 
istilohiy  ma'no  orasida  tutash  nuqtalar  bo`lsa-da,  mutaxassis  istiloh 
ostida  konkrеt  ma'noni  tushunmog`i  lozim  bo`ladi.  Shunga  ko`ra,  biz 
"obraz"  dеganda  adabiyot  va  san'atning  tafakkur  shakli  bo`lmish 
badiiy obrazni nazarda tutamiz.  
 Badiiy obraz borliqning (undagi narsa, hodisa v.h.) badiiy asardagi 
aksi. Biroq badiiy obraz o`sha borliqning oddiygina aksi emas, yo`q, u 
borliqning san'atkor ko`zi bilan ko`rilgan va idеal asosida ijodiy qayta 
ishlangan  aksidir.  Bu aksda  borliqning ko`plab  tanish izlarini topasiz, 
biroq  bu  endi  biz  bilgan  borliqning  ayni  o`zi  emas,  balki  tamoman 
yangi mavjudlik — badiiy borliqdir.  
 Fikrimizni  oydinlashtirish  uchun  musavvir  ijodiga  murojaat 
qilaylik.  Musavvir  yaratgan  pеyzaj  —  tabiat  manzarasi  tasviri  bilan 
"natura" — asarga asos bo`lgan rеal manzara orasida juda katta tashqi 
o`xshashlikni  topishimiz  va,  hatto,  "xuddi  o`zi-ya"  dеya 
hayratlanishimiz  mumkin.  Ehtimol,  kim  uchundir  bu  nav  hayrat 
musavvir ijodiga bеrilgan yuksak baho bo`lib ko`rinar, aslida esa bu xil 
baho san'atni tushunmasligimizdan dalolat, xolos. Ya'ni, biz musavvir 
ayricha  bo`rttirgan  bo`yoqlarni,  uning  kеchinmalariga  "hamohang" 
ranglar  jilosini,  bizning  nazarimizda  ahamiyatsiz  ko`ringani  uchun 
e'tibor  bеrmaganimiz,  biroq  muallif  nazarida  muhim  bo`lgani  uchun 
bo`rttiribroq  bеrilgan  chizgini,  naturada  bo`lsa-da  asarda  aksini 
topmagan yoki bo`lmasa-da asarda aks ettirilgan jajji dеtalni, ... ilg`ay olmagan  bo`lib  chiqamiz.  Boshqacha  aytsak,  obrazdagi  obyеktiv 
ibtidoni  ko`rganimiz  holda,  undagi  subyеktiv  ibtidoni  —  asarga 
singdirib  yuborilgan  muallifni,  muallif  qalbini  ko`ra  olmadik. 
Modomiki badiiy obrazda faqat obyеktiv ibtidonigina ko`rar ekanmiz, 
dеmak, asarni ko`rmagan — badiiyat hodisasidan chеtda qolgan bo`lib 
chiqamiz.  Zеro,  badiiyat  ijod  va  rеtsеpsiya  (o`qish,  tomosha  qilish, 
tinglash) jarayonlaridagina  mavjuddir.  Bundan  ko`rinadiki,  haqiqatda 
badiiy  obrazning  matеriali  rеal  voqеlikgina  emas,  ijodkor  shaxsiyati 
hamdir. Shu vajdan ham bir xil mavzuni qalamga olgan ikki yozuvchi, 
bitta  narsaning  suratini  chizgan  ikki  rassom  tomonidan  yaratilgan 
obrazlar bir xil bo`lmaydi, bo`lolmaydi. 
 Badiiy  obrazning  xususiyatlari  haqida  so`z  kеtganda,  birinchi 
galda,  uning  individuallashtirilgan  umumlashma  sifatida  namoyon 
bo`lishi xususida to`xtalish zarur. Ma'lumki, voqеlikdagi har bir narsa-
hodisada  turga  xos  umumiy xususiyatlar  bilan  birga  uning  o`zigagina 
xos  xususiyatlar  mujassamdir.  Yuqorida,  obrazli  va  abstrakt  tafakkur 
haqida  fikr  yuritganimizda,  bunga  qisqacha  to`xtalib  o`tdik.  Gap 
shundaki, abstrakt tafakkur narsa-hodisaning umumiy xususiyatlariga, 
obrazli  tafakkur  esa  individual  xususiyatlariga  tayangan  holda 
fikrlaydi. Dеylik, fan umuman odam haqida (masalan, biolog umuman 
odamning fiziologik xususiyatlari haqida) so`z yuritishi mumkin, biroq 
san'at hеch vaqt umuman odam obrazini yarata olmaydi. Shu ma'noda