Reja: Antifriksion pkmlar

---

77
14-ma’ruza 
Elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan polimer kompozitsion 
materiallar yaratish usullari. 
Reja: 
1.
Antifriksion PKMlar. 
2.
Friksion PKMlar. 
3.
PKMlar xalq iste’mol mollari sifatida. 
PKMlardan mashina uzellarida antifriksion va friksion materiallar sifatida 
keng qo‘llaniladi. PKMlar asosan ko‘p ishqalanadigan detallar va tarmoqlarda 
shesternalar, g‘ildiraklar, tormoz qurilmalarida, xarakatlantiruvchi kamarlar 
(remni), podshipniklar kabi joylarda ko‘p ishlatiladi. Bunday PKMlarni yaratish 
polimer to‘ldiruvchilar ko‘shib ishqalanish koeffitsientini kamaytirish bilan 
bog‘liq. Antifriksion xossalarga ega bo‘lgan PKMlarni olish asosan 
termoplastlarga 
grafit 
kukuni yoki molibden disulfidi qo‘shishga asoslangan. Matritsa-asos sifatida 
politetroftoretilen (teflon), poliamidlar (naylon, kapron) kabilardan foydalaniladi. 
Bunday materiallar kerakli fizik-mexanik kompleks xossalarga egaligi bilan birga, 
ular uncha qimmat emas. Agar podshipniklar sifatida to‘ldirilgan termoplastlar 
ishlatilsa, bronzaga qaraganda yemirilish tezligini pastligi, yurishini tekisligi 
(avtomobil) va ekspluatatsiya vaqtida moylanmaslik kabi xossalari bilan ustun 
turadilar.
Ko‘pgina holatlarda PKMlar ishqalanish tarmoqlarida yarim podshipnik 
sifatida po‘lat asosga qoplanadilar. Bunday podshipniklar metall podshipniklar 
o‘rnini to‘la egallaydi. Hozirgi kunda politetraftoretilendan olingan tolalar va 
kompleks iplar katta ahamiyat kasb etmoqda. Buning uchun dastlab organik, 
metall yoki shisha tolali mato olinadi. Olingan mato metall yoki
shishaplast qattiq joyga yelimlanadi.
Tolalar asosida olingan antifriksion qoplamalar sharnirli birikmalar va 
vtulkalar sifatida samolyotsozlikda, mashinalarda boshqarish rullari sistemalari, 
shuningdek yuqori yoki katta kuchlanishlarni past sirpanish tezliklari bilan 
qo‘shilgan joylarda ishlatiladi. 
Armirlangan reaktoplastlar asosida olingan PKMlar keskin burilish talab 
qilinadigan joylarda dengiz transportida keng qo‘llanilmoqda.
Yuqorida biz PKMlarni texnikada va kurilishda keng qo‘llanilishi haqida 
fikr yuritdik. PKMlar shuningdek elektronika, radio va elektrotexnika, 
antikorrozion qoplamalar, irrigatsiyada, gidroizolyasiyada va boshqa ko‘plab 
joylarda ham keng ko‘llanilib kelmoqda.
PKMlar shuningdek xalq iste’mol mollari sifatida va meditsinada ham keng 
qo‘llaniladi. 
Xalq iste’mol mollari va mebellar mashinasozlik va qurilish kabi 
tarmoqlarga o‘xshab materiallarga katta talab ko‘ymaydi. Lekin bu yerda talablar 
turli-tuman. Masalan mebellarning ayrim turlari oz vaqtda 200 kg va uzoq vaqtda 
100 kg yukka chidamli, zarbga chidamli va uzoq ishlatilish muddatiga ega bo‘lishi 

---

78
kerak. Mebellarni PKMlardan konstruksiyalash belgilangan talablardan chetga 
chiqishini talab qiladi. Masalan, krovatlar korpuslarini PKMlar barcha turlaridan 
yasash mumkin. Lekin bu krovatlar burchaklariga oyoqchalar o‘rnatganda polimer 
materiallarni kerakli qattiqlikni hamisha ta’minlab bera olmaydilar. Shuning 
uchun bu yerda asosiy vazifa materialni va konstruksiyani to‘g‘ri tanlashdir. Xalq 
iste’mol mollari sifatida qo‘yilgan to‘ldirilgan kompozitsion materiallar va
tolasimon to‘ldiruvchilar bilan to‘ldirilgan PKMlar keng ishlatiladi. To‘ldirilgan 
reaktoplastlardan (press -poroshoklar) radiopriborlar korpuslari 
elektro 
xo‘jalik asboblari tayyorlanadi. Asbest bilan to‘ldirilgan materiallar esa xo‘jalik 
elektr asboblari ruchkalari, knopkalar, elektr isitkichlar, rostlash ruchkalari
yasaladi. 
Press materiallardan podnoslar, kuldonlar, soat korpuslari yasaladi. 
To‘ldirilgan polimerlar yuvinish xonalarini jihozlashda ham ishlatiladi. Ko‘pgina 
qatlam plastiklar mebellarga bezak berishda, pollar sifatida ishlatiladigan 
koplamalar uchun yashiklar (kursilar), stollar tayyorlashda ishlatiladi. 
Hozirgi kunga kelib qimmatbaho tabiiy materiallar o‘rnini bosuvchi PKMlar 
yaratilmoqda. Bunga misol qilib, sun’iy terini olish mumkin. Matolar bilan 
armirlangan termoplastlar mebel sanoatida sun’iy charm sifatida ishlatilmoqda. 
Polivinilxlorid va poliuretanlar agar bir tomonlama mato bilan armirlansa, 
poyafzal kiyim va galanteriya maxsulotlari tayyorlashda ishlatiladi. Suv bilan 
to‘ldirilgan to‘yinmagan poliefirlarni xossalari polimer matritsa bilan suyuq 
dispers faza hosil qilib yog‘ochni xossalariga juda yaqin bo‘lib qoladi. Bunday 
mahsulotdan juda qiyin shaklli buyumlar yasash mumkin. Ular mustaxkam va 
qattiq. Bunday materiallar tashqi tuzilishi xossalari bilan yog‘ochga o‘xshash, 
lekin arzon. Ishlab chiqarilgan maxsulotlar tarkibida 50 dan 70% gacha suv 
bo‘ladi. Bunday materiallarni bir dan-bir kamchiligi ularni tarkibidagi suvni 
parlanib ketishi va buning natijasida maxsulotni darz ketishi va buzilishidir. 
PKMlardan polimer aralashmalari, AVS-plastiklar maxsulotni qadoqlashda, 
saqlashda foydalaniladi (masalan, qog‘oz bilan dublirlangan polietilendan sutni 
qadoqlash uchun paketlar yasaldi). 
PKMlarni meditsinada tutgan o‘rni ham juda katta. Ulardan meditsina 
uchun turli texnika asboblari, apparaturalari yasashda foydalaniladi. 
Oxirgi yillarda PKMlar yaratishni nazariy asoslariga, sirt xodisalari, fizik-
kimyosiga asoslanib turli tuman PKMlar yaratilmoqda. Oxirgi yillarda 
yaratilayotgan PKMlarni quruq va xo‘l metall sirtiga qoplash mumkin. Bir-biriga 
turlari o‘tuvchi polimerlar asosida olingan PKMlar barcha xossalari jihatidan 
an’anaviy konstruksion materiallardan ustunlik qilmoqda. 
Tayanch so‘z va iboralar. 
PKMlar, friksion va antifriksion xossalari, mashina ishqalanish uzellari, 
tormoz qurilmalari, podshipniklar, tolalar asosida olingan antifriksion qoplamalar, 
PKMlar xalq iste’mol mollari sifatida, PKMlardan tayyorlangan sun’iy teri, 
mebelsozlikda ishlatilayotgan PKMlar, PKMlardan tayyorlangan meditsina 
texnika asboblari. 

---

79
Qaytarish uchun savollar 
1.
Antifriksion PKMlarga misol keltiring. Ularni 
afzallik tomonlari nimada? 
2.
Friksion PKMlarga misol keltiring. 
3.
PKMlar xalq iste’mol mollari sifatida. 
4.
PKMlarni meditsinada tutgan o‘rni qanday? 
Foydalangan adabiyotlar 
1.
Lipatov Yu.S. Kompozitsionnыe polimernыe materialы. Kiev, 
"Naukova dumaka", 1976,192s. 
2.
Lipatov Yu.S. Fizicheskaya ximiya napolnennыx polimerov. M, 
"Ximiya" 1977g. 305s. 
3.
Lipatov Yu.S. Budushee polimernыx kompozitsiy. Kiev. "Naukova 
"dumka", 1984g. 135s. 
4.
Lipatov Yu.S. Mejfaznne yavleniya v polimerax. Kiev, "Naukova 
dumka", 1980g. 260s.