Akslantirishlar va funksiyalar. in’yeksiya, syur’yeksiva, biyektiv funksiyalar.
REJA
1.
Akslantirish tushunchasi.
2.
Qisman funksiyaga tushunchasi.
3.
Birga-bir yoki in’yektiv funksiya.
4.
Syur’yektiv funksiya.
5.
Biyektiv funksiya.
6.
Funksiya kompozitsiyasi va uning xossalari.
7.
n – o‘rinli funksiya va n-o‘rinli algebraik amal.
Kalit so’zlar: funksiya, akslantirish, qisman funksiya, turli qiymatli in’yektiv
funksiya, birga-bir funksiya, syur’yeksiya, biyeksiya, o’rin almashish, funksiya
kompozitsiyasi,
n-
o’rinli funksiya,
n-
o’rinli algebraik amal,
Ta‘rif 1
B
A
f
munosabat uchun
1)
A
f
D
l
=
)
(
,
B
)
(
f
D
r
,
2)
f
x
)
y
,
(
1
,
f
x
)
y
,
(
2
ekanligidan
2
1
y
y
=
ekanligi kelib chiqsa
f
munosabatga A to‘plamdan B to‘plamga
funksiya
yoki
akslantirish
deyiladi.
Agar
A
f
D
l
=
)
(
ni o‘rniga
A
f
D
l
)
(
bajarilsa
f
ga
qisman funksiya
deyiladi.
A dan B ga funktsiya
B
A
:
→
f
yoki
B
A
f
⎯→
⎯
kabi belgilanadi, agar
f
y
x
)
,
(
bo‘lsa, u holda
)
(
x
f
y
=
yoki
y
x
:
→
f
kabi yoziladi va
f
funktsiya x elementga y
elementni mos qo‘yayapti deb o‘qiladi.
Misol 1.
)}
2
,
3
(
),
3
,
2
(
),
2
,
1
{(
=
g
- munosabat
funksiya
bo‘ladi.
)}
3
,
2
(
),
3
,
1
(
),
2
,
1
{(
=
R
- munosabat funktsiya bo‘lmaydi.
}
),
3
2
,
{(
2
R
x
x
x
x
f
+
−
=
-
munosabat
funktsiya
bo‘ladi
va
3
2
2
+
−
=
x
x
y
kabi belgilanadi.
Ta’rif 2.
Agar
1
−
f
munosabat qisman funktsiya bo‘lsa, ya’ni
)
(
)
(
uchun
)
(
,
2
1
2
1
2
1
x
f
x
f
x
x
f
D
x
x
l
bajarilsa
f
funktsiyaga
turli
qiymatli
in’yektiv (inyeksiya)
yoki
birga- bir funksiya
deyiladi va
B
f
⎯→
⎯
−
1
1
A
:
kabi belgilanadi.
Ta’rif 3.
Agar
B
)
(
=
f
D
r
bo‘lsa,
B
A
:
→
f
funktsiya
A ning B ga funksiyasi
yoki
syur’yektiv funksiyasi
(
syur’yeksiya
) deyiladi va
B
f
ni
⎯→
⎯
A
:
kabi
belgilanadi.
Ta’rif 4.
Agar
f
funktsiya A ni B ga turli qiymatli akslantirish bo‘lsa, u holda
f
funktsiya A va B to‘plamlarning
o‘zaro bir qiymatli mosligi
yoki
biyektiv
funksiyasi
(
biyeksiyasi
) deyiladi.
Shunday qilib funksiya in’yektiv va syur’yektiv bo‘lsa, biyektsiya bo‘ladi va
B
f
⎯→
A
:
kabi belgilanadi.
A
f
⎯→
A
:
biyektsiya A to‘plamni
o‘rin almashishi
deyiladi. O‘rin
almashishning eng sodda misoli bu
A
id
funktsiya hisoblanadi.
Misol 2.
4
3,
2,
,
1
1],
[0,
1]
[0,
:
=
→
i
f
i
.
A = [ 0, 1 ], B = [ 0, 1 ] bo‘lsin.
f
1
– funksiya
1]
[0,
B
)
(
1
=
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv,
2
1
x
x
topiladiki
)
(
)
(
2
1
1
1
x
f
x
f
=
shuning uchun
in’yektiv emas.
f
2
– funksiya
1]
[0,
1]
0,
[
:
2
⎯→
f
bo‘lgani uchun
f
2
- o‘rin
almashtirish,
2
1
x
x
uchun
)
(
)
(
2
2
1
2
x
f
x
f
shuning
uchun in’yektiv,
1]
[0,
B
)
(
2
=
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv. Ham in’yektiv,
ham syur’yektiv bo‘lgani uchun biyektiv bo‘ladi.
f
3
– funksiya
:
2
1
x
x
uchun
)
(
)
(
2
2
1
2
x
f
x
f
shuning uchun in’yektiv, lekin
1]
[0,
B
)
(
1
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv emas.
f
4
– funksiya :
2
1
x
x
topiladiki
)
(
)
(
2
1
1
1
x
f
x
f
=
shuning uchun in’yektiv emas,
1]
[0,
B
)
(
4
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv ham emas.
Misol 3.
3,
2,
,
1
R,
R
:
=
→
i
f
i
funksiyalarni qaraylik.
1)
x
e
x
f
=
)
(
1
funksiya in’yektiv, lekin syur’yektiv emas.
2)
x
x
x
f
sin
)
(
2
=
funksiya in’yektiv emas, lekin syur’yektiv.
3)
1
*
2
)
(
3
−
=
x
x
f
funksiya ham in’yektiv, ham syur’yektiv shuning uchun
biyektiv bo‘ladi.
Teorema. 1) Agar
B
A
:
→
f
,
C
B
:
→
g
bo‘lsa, u holda
C
A
:
→
g
f
2) Agar
B
A
:
→
f
bo‘lsa, u holda
f
id
f
f
f
id
B
A
=
=
,
.
3) Agar
B
f
ni
⎯→
⎯
A
:
,
C
g
ni
⎯→
⎯
B
:
bo‘lsa, u holda
C
g
f
ni
⎯→
⎯
A
:
.
4) Agar
f
va g – turli qiymatli akslantirish bo‘lsa, u holda
g
f
- turli
qiymatli akslantirish bo‘ladi.
5) Agar
B
f
⎯→
A
:
,
C
g
⎯→
B
:
bo‘lsa, u holda
C
g
f
⎯→
A
:
bo‘ladi.
6) Agar
B
f
⎯→
A
:
bo‘lsa, u holda
A
f
⎯→
−
B
:
1
,
A
id
f
f
=
−
1
,
B
id
f
f
=
−
1
.
Agar
f
- akslantirish va
)
(
f
D
X
l
bo‘lsa, u holda
}
X
x
:
)
(
{
x
f
to‘plam X
to‘plamning
f
akslantirishi natijasida tasviri deyiladi va
f
(X) kabi belgilanadi.
B
N
:
→
f
funksiya ketma-ketlik deyiladi va uni
.....
(2),
),
1
(
f
f
yoki b
1
, b
2
, ...., b
n
,
...b
n
)
(
n
f
,
N
n
kabi belgilanadi.
A ni B ga akslantiruvchi barcha funksiyalar to‘plami B
A
bilan belgilanadi.
}
:
:
{
B
A
f
f
B
A
→
=
.
B
A
:
n
→
f
funksiya A dan B ga
n-
o‘rinli funksiya
deyiladi, agar
y
-
n
- o‘rinli
f
funksiyaning (x
1
, x
2
,...., x
n
) argument qiymatidagi qiymati bo‘lsa
)
,....,
,
(
2
1
n
x
x
x
f
y
=
kabi yoziladi.
A
A
:
n
→
f
funksiya A to‘plamda
n - o‘rinli
algebraik amal
deyiladi.
1
=
n
da
f
-
unar amal
,
2
=
n
da
f
- binar amal
deyiladi.
0
=
n
bo‘lganda
A
A
:
0
→
f
amal {(
Ø,
a
)} biror bir
A
a
uchun bo‘ladi. Ko‘p hollarda A da 0-o‘rinli amal {( Ø,
a
)} ni A
da
konstanta
deb ataladi va
a
element bilan ifodalanadi.
Misol 4.
Haqiqiy sonlarni qo‘shish amali 2 o‘rinli ya‘ni binar amal
R
R
→
+
2
:
bo‘ladi, chunki bir juft (
a, b
) songa
a+b
sonni mos qo‘yadi.
R – to‘plamning ixtiyoriy ajratib ko‘rsatilgan elementi, masalan
2
0-o‘rinli
amaldir, ya’ni R da konstantadir.
Ta’rif 5.
{0, 1} qiymatlardan ixtiyoriy birini qabul qiladigan funksiyaga
binar
funksiya
deyiladi.
Mantiq algebrasida binar funksiyalar
predikatlar
yoki
fikrlar funksiyalari
deb
qaraladi va ularning qiymatlari mos ravishda
“yolg‘on”
yoki
“rost”
deb
interpretatsiyalanadi.
Misol 5.
Aytaylik
B
A
4
4
elementlar dekart ko‘paytmasi va
B
A
y
x
,
bo‘lsin Ф(z) (z= ) funksiyani quyidagicha aniqlaymiz:
=
=
holda
aks
bolsa
y
x
agar
z
Ф
_
_
,
0
,
_
_
_
,
1
)
(
Ф(z) fikrlar funksiyaning 1 ga teng bo‘ladigan qiymatlarini aniqlaydigan lar
to‘plamini Z deb olsak, u holda Z={<1,1>, <2,2>, <3,3>, <4,4>} bo‘lib, X ni Y ga
chiziqli biyeksiyasini tashkil qiladi.
Nazorat savollari
1.
Akslantirish tushunchasiga ta’rif bering?
2.
Qisman funksiyaga tushunchasi. Bering?
3.
Birga-bir yoki in’yektiv funksini ta’riflang?
4.
Syur’yektiv funksiyaga ta’rif bering?
5.
Biyektiv funksiyaga ta’rif bering?
6.
Funksiya kompozitsiyasi va uning xossalarini keltiring?
7.
n –
o‘rinli funksiya va
n-o
‘rinli algebraik amal tushunchalarini keltiring?
ADABIYOTLAR
1.
Т.А. Азларов ва бошк. Математикадан кулланма. «Укитувчи» нашриёти, Т., 1990.-352б.
2.
Ф.А.Новиков. Дискретная математика для программистов. ЗАО Издательский дом
«Питер», 2007
3.
Г.П.Гаврилов, А.А.Сапоженко Задачи и упражнения по дискретной математике. –
М.:ФИЗМАТЛИТ, 2005.-416с.
4.
Я.М. Еруссалимский. Дискретная математика теория, задачи, приложения. –М.:
«Вузовская книга», 2002.-268с.
5.
И.И.Ежов и др. Элементы комбинаторики. –М.: «Наука», 1977.-80с.
6.
С.Ю. Кулабухов. Дискретная математика. Таганрог, 2001. 150с.
7.
Г.Г.Асеев и др. Дискретная математика. Учебное пособие.-Ростов н/Д. 2003.-144с.
INTERNET SAXIFALARI
1.
www.intuit.ru/department/ds/discrmath/
2.
http://www.uni-dubna.ru/~mazny/kurses/odm/lekcii/
3.
http://www.lvf2004.com/dop_t2r1part2.html
4.
http://www.mielt.ru/dir/cat14/subj266/file292.html
5.
http://window.edu.ru/window/catalog?p_rid=28455
6.
http://lib.rus.ec/b/259478
7.
www.doc.ic.ac.uk/~iccp/papers/
discrete
94.pdf
8.
http://calvino.polito.it/~tilli/matdiscreta/Discrete%20Mathematics.html
Do'stlaringiz bilan baham: |