Reja akslantirish tushunchasi



Download 268,41 Kb.
Pdf ko'rish
Sana08.11.2022
Hajmi268,41 Kb.
#862227
Bog'liq
WxodbmEPPYpD1sha5IeHUrdfQCMU2n393gor8gNG



Akslantirishlar va funksiyalar. in’yeksiya, syur’yeksiva, biyektiv funksiyalar. 
 
REJA 
1.
 
Akslantirish tushunchasi. 
2.
 
Qisman funksiyaga tushunchasi. 
3.
 
Birga-bir yoki in’yektiv funksiya. 
4.
 
Syur’yektiv funksiya. 
5.
 
Biyektiv funksiya. 
6.
 
Funksiya kompozitsiyasi va uning xossalari. 
7.
 
n – o‘rinli funksiya va n-o‘rinli algebraik amal. 
 
 
Kalit so’zlar: funksiya, akslantirish, qisman funksiya, turli qiymatli in’yektiv 
funksiya, birga-bir funksiya, syur’yeksiya, biyeksiya, o’rin almashish, funksiya 
kompozitsiyasi, 
n-
o’rinli funksiya, 
n-
o’rinli algebraik amal,
 
 
Ta‘rif 1
B
A


f
munosabat uchun 
1) 
A
f
D
l
=
)
(
,
B
)
(

f
D
r

2)
f
x

)
y
,
(
1
,
f
x
)
y
,
(
2

ekanligidan 
2
1
y
y
=
ekanligi kelib chiqsa
f
munosabatga A to‘plamdan B to‘plamga 
funksiya 
yoki 
akslantirish
deyiladi. 
Agar 
A
f
D
l
=
)
(
ni o‘rniga 
A
f
D
l

)
(
bajarilsa 
f
ga 
qisman funksiya
deyiladi.
A dan B ga funktsiya 
B
A
:

f
yoki 
B
A
f
⎯→

kabi belgilanadi, agar 
f
y
x

)
,
(
bo‘lsa, u holda 
)
(
x
f
y
=
yoki
y
x
:

f
kabi yoziladi va 
f
funktsiya x elementga y 
elementni mos qo‘yayapti deb o‘qiladi. 
Misol 1.
)}
2
,
3
(
),
3
,
2
(
),
2
,
1
{(
=
g
- munosabat 
funksiya
bo‘ladi. 
)}
3
,
2
(
),
3
,
1
(
),
2
,
1
{(
=
R
- munosabat funktsiya bo‘lmaydi. 
}
),
3
2
,
{(
2
R
x
x
x
x
f

+


=

munosabat 
funktsiya 
bo‘ladi 
va
3
2
2
+


=
x
x
y
kabi belgilanadi. 
Ta’rif 2.
Agar 
1

f
munosabat qisman funktsiya bo‘lsa, ya’ni 
)
(
)
(
uchun
)
(
,
2
1
2
1
2
1
x
f
x
f
x
x
f
D
x
x
l




bajarilsa 
f
funktsiyaga 
turli 
qiymatli
in’yektiv (inyeksiya)
yoki 
birga- bir funksiya
deyiladi va 
B
f
⎯→


1
1
A
:
kabi belgilanadi. 
Ta’rif 3.
Agar 
B
)
(
=
f
D
r
bo‘lsa, 
B
A
:

f
funktsiya
A ning B ga funksiyasi
yoki 
syur’yektiv funksiyasi
(
syur’yeksiya
) deyiladi va
B
f
ni
⎯→

A
:
kabi 
belgilanadi.
Ta’rif 4.
Agar 
f
funktsiya A ni B ga turli qiymatli akslantirish bo‘lsa, u holda 
f
funktsiya A va B to‘plamlarning
o‘zaro bir qiymatli mosligi
yoki 
biyektiv 
funksiyasi
(
biyeksiyasi
) deyiladi.
Shunday qilib funksiya in’yektiv va syur’yektiv bo‘lsa, biyektsiya bo‘ladi va 
B
f
⎯→

A
:
kabi belgilanadi.


A
f
⎯→

A
:
biyektsiya A to‘plamni 
o‘rin almashishi
deyiladi. O‘rin 
almashishning eng sodda misoli bu 
A
id
funktsiya hisoblanadi. 
Misol 2.
4
3,
2,
,
1
1],
[0,
1]
[0,
:
=

i
f
i
.
A = [ 0, 1 ], B = [ 0, 1 ] bo‘lsin.
 
f
1
 – funksiya 
1]
[0,
B
)
(
1
=
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv, 
2
1
x
x


topiladiki 

)
(
)
(
2
1
1
1
x
f
x
f
=
shuning uchun 
in’yektiv emas. 
f
2
 – funksiya
1]
[0,
1]
0,
[
:
2
⎯→

f
bo‘lgani uchun 
f

- o‘rin 
almashtirish,
2
1
x
x


uchun 

)
(
)
(
2
2
1
2
x
f
x
f

shuning 
uchun in’yektiv,
1]
[0,
B
)
(
2
=
=
f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv. Ham in’yektiv, 
ham syur’yektiv bo‘lgani uchun biyektiv bo‘ladi. 
f
3
 – funksiya 

2
1
x
x


uchun 

)
(
)
(
2
2
1
2
x
f
x
f

shuning uchun in’yektiv, lekin 
1]
[0,
B
)
(
1
=

f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv emas.
 
f

– funksiya :
2
1
x
x


topiladiki 

)
(
)
(
2
1
1
1
x
f
x
f
=
shuning uchun in’yektiv emas, 
1]
[0,
B
)
(
4
=

f
D
r
bo‘lgani uchun syur’yektiv ham emas. 
Misol 3.
3,
2,
,
1
R,
R
:
=

i
f
i
funksiyalarni qaraylik. 
1) 
x
e
x
f
=
)
(
1
funksiya in’yektiv, lekin syur’yektiv emas. 
2)
x
x
x
f
sin
)
(
2

=
funksiya in’yektiv emas, lekin syur’yektiv. 
3)
1
*
2
)
(
3

=
x
x
f
funksiya ham in’yektiv, ham syur’yektiv shuning uchun 
biyektiv bo‘ladi. 
Teorema. 1) Agar
B
A
:

f
,
C
B
:

g
bo‘lsa, u holda 
C
A
:


g
f
2) Agar
 
B
A
:

f
bo‘lsa, u holda
f
id
f
f
f
id
B
A
=

=

,
 . 

3) Agar
 


B
f
ni
⎯→

A
:
,
C
g
ni
⎯→

B
:
bo‘lsa, u holda 
C
g
f
ni
⎯→


A
:

4) Agar
f
va g – turli qiymatli akslantirish bo‘lsa, u holda 
g
f

- turli 
qiymatli akslantirish bo‘ladi. 
5) Agar 
B
f
⎯→

A
:

C
g
⎯→

B
:
bo‘lsa, u holda
C
g
f
⎯→


A
:
bo‘ladi. 
6) Agar
B
f
⎯→

A
:
bo‘lsa, u holda 
A
f
⎯→


B
:
1

A
id
f
f
=


1
,
B
id
f
f
=


1

Agar
f
- akslantirish va 
)
(
f
D
X
l

bo‘lsa, u holda 
}
X
x
:
)
(
{

x
f
to‘plam X 
to‘plamning 
f
akslantirishi natijasida tasviri deyiladi va 
f
(X) kabi belgilanadi. 
B
N
:

f
funksiya ketma-ketlik deyiladi va uni
.....
(2),
),
1
(
f
f
yoki b
1
, b
2
, ...., b
n

...b
n
)
(
n
f

,
N
n

kabi belgilanadi. 
A ni B ga akslantiruvchi barcha funksiyalar to‘plami B
A
bilan belgilanadi. 
}
:
:
{
B
A
f
f
B
A

=



B
A
:
n

f
funksiya A dan B ga 
n-
o‘rinli funksiya
deyiladi, agar 
y

n
- o‘rinli 
f
funksiyaning (x
1
, x
2
,...., x
n
) argument qiymatidagi qiymati bo‘lsa
)
,....,
,
(
2
1
n
x
x
x
f
y
=
kabi yoziladi. 
A
A
:
n

f
funksiya A to‘plamda
 n - o‘rinli
algebraik amal
deyiladi. 
1
=
n
da 
f

unar amal

2
=
n
da 
f
- binar amal
deyiladi. 
0
=
n
bo‘lganda 
A
A
:
0

f
amal {( 
Ø,
a
)} biror bir 
A
a

uchun bo‘ladi. Ko‘p hollarda A da 0-o‘rinli amal {( Ø,
a
)} ni A 
da 
konstanta
deb ataladi va 
 
element bilan ifodalanadi.
Misol 4. 
Haqiqiy sonlarni qo‘shish amali 2 o‘rinli ya‘ni binar amal 
R
R

+
2
:
bo‘ladi, chunki bir juft (
a, b
) songa 
a+b
sonni mos qo‘yadi. 
R – to‘plamning ixtiyoriy ajratib ko‘rsatilgan elementi, masalan 
2
0-o‘rinli 
amaldir, ya’ni R da konstantadir. 
Ta’rif 5. 
{0, 1} qiymatlardan ixtiyoriy birini qabul qiladigan funksiyaga 
binar 
funksiya
deyiladi. 

Mantiq algebrasida binar funksiyalar


 predikatlar 
yoki
 fikrlar funksiyalari 
deb 
qaraladi va ularning qiymatlari mos ravishda
 “yolg‘on” 
yoki
 “rost” 
deb 
interpretatsiyalanadi.
Misol 5.
Aytaylik 
B
A

4
4

elementlar dekart ko‘paytmasi va 
B
A
y
x



,
bo‘lsin Ф(z) (z=) funksiyani quyidagicha aniqlaymiz: 



=
=
holda
aks
bolsa
y
x
agar
z
Ф
_
_
,
0
,
_
_
_
,
1
)
(
Ф(z) fikrlar funksiyaning 1 ga teng bo‘ladigan qiymatlarini aniqlaydigan  lar 
to‘plamini Z deb olsak, u holda Z={<1,1>, <2,2>, <3,3>, <4,4>} bo‘lib, X ni Y ga 
chiziqli biyeksiyasini tashkil qiladi.
 
 
 
Nazorat savollari 
 
1.
Akslantirish tushunchasiga ta’rif bering? 
2.
Qisman funksiyaga tushunchasi. Bering? 
3.
Birga-bir yoki in’yektiv funksini ta’riflang? 
4.
Syur’yektiv funksiyaga ta’rif bering? 


5.
Biyektiv funksiyaga ta’rif bering? 
6.
Funksiya kompozitsiyasi va uning xossalarini keltiring? 
7.
n –
o‘rinli funksiya va 
n-o
‘rinli algebraik amal tushunchalarini keltiring? 
 
ADABIYOTLAR 
1. 
Т.А. Азларов ва бошк. Математикадан кулланма. «Укитувчи» нашриёти, Т., 1990.-352б. 
2. 
Ф.А.Новиков. Дискретная математика для программистов. ЗАО Издательский дом 
«Питер», 2007 
3. 
Г.П.Гаврилов, А.А.Сапоженко Задачи и упражнения по дискретной математике. –
М.:ФИЗМАТЛИТ, 2005.-416с. 
4. 
Я.М. Еруссалимский. Дискретная математика теория, задачи, приложения. –М.: 
«Вузовская книга», 2002.-268с. 
5. 
И.И.Ежов и др. Элементы комбинаторики. –М.: «Наука», 1977.-80с. 
6. 
С.Ю. Кулабухов. Дискретная математика. Таганрог, 2001. 150с. 
7. 
Г.Г.Асеев и др. Дискретная математика. Учебное пособие.-Ростов н/Д. 2003.-144с. 
INTERNET SAXIFALARI 
1.
www.intuit.ru/department/ds/discrmath/
2.
http://www.uni-dubna.ru/~mazny/kurses/odm/lekcii/
 
3.
http://www.lvf2004.com/dop_t2r1part2.html
 
4.
http://www.mielt.ru/dir/cat14/subj266/file292.html
 
5.
http://window.edu.ru/window/catalog?p_rid=28455
 
6.
http://lib.rus.ec/b/259478
 
7.
www.doc.ic.ac.uk/~iccp/papers/
discrete
94.pdf
 
8. 
http://calvino.polito.it/~tilli/matdiscreta/Discrete%20Mathematics.html
 

Download 268,41 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish