Reja: 1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun ona tili va o‘qish savodxonligi
Download 69,4 Kb.
|
5 KOgnetiv
|
MAVZU: ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN DTS, O‘QUV DASTURLARI VA BAHOLASH MEZONLARI. REJA: 1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan DTS, o‘quv dasturlari va baholash mezonlari 2 Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan o‘quv dasturiga kiritilgan o‘zgarishlar. Kalit so‘zlar: DTS, o‘quv dasturi, o‘quv rejasi, darslik, kompetensiya, ona tili darslari, , natija, samaradorlik, hamkorlik. Davlat ta’lim standartining maqsadi: Umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. - Davlat ta’lim standartining vazifalari: - milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; - o‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; - umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘quvchilari va bitiruvchilarining malakasiga qo‘yiladigan talablarni belgilash; - davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo‘yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash. Boshlang‘ich sinflar ona tili ta’limi o‘quvchilarda nutq faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko‘zda tutadi: Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi, so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik - semantik guruhi haqidagi, o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o‘quvchilar nutqini o‘stirishga xizmat qiladi. Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga ko‘maklashishi lozim. Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning rang - barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek tilidan bemalol - erkin, samarali va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari kerak. «Ona tili» darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish lozim. Shuning uchun o‘quv dasturi va u asosida yaratiladigan darsliklarda grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini shakllantirish, dars va mashg‘ulotlarni o‘quvchilarning nutqiy malakasini yuzaga keltirishga qaratish maqsad qilib olindi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili fanini o‘qitishning maqsadi - o‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmasini, ijodiy fikrlash malakasini, kitobxonlik va nutq madaniyatini rivojlantirishdan iborat. Ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) shakllantirish va rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda o‘qigan, ko‘rgan, eshitganlarini nutqiy to‘g‘ri va ravon bayon eta olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat. Ona tili fanining o‘quv dasturi o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzilgan. O‘quv dasturida o‘quvchilarda fanga doir nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni hamda tayanch kompetensiyalarning elementlarini shakllantirish ko‘zda tutilgan. Boshlang‘ich ta’limda - o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishni shakllantirishdan iborat. Boshlangʻich ta’limda – oʻquvchilarning savodxonligini ta’minlash, ogʻzaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishni shakllantirishdan iborat. Boshlangʻich ta’lim ona tili oʻquv dasturi quyidagi boʻlimlarni oʻz ichiga oladi: 1 Savod oʻrgatish va nutq oʻstirish. 2 Fonetika, grammatika, imlo va nutq oʻstirish. Savodga oʻrgatish jarayoni ikki davrda: alifbegacha tayyorlov va alifbe davriga ajratiladi. Savodga oʻrgatishning tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim tahlil-tarkib tovush usulida amalga oshiriladi. Bunda oʻquvchilar nutqini yangi soʻzlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek, 1-4-sinflarda “Ona tili” fani chuqur oʻrganiladigan ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini takomillashtirish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, oʻquvchilardagi qobiliyat va iste’dodni yanada kamol toptirish uchun ixtisoslikka yoʻnaltirilgan oʻquv dasturi kompetensiyalarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan oʻquv dasturiga moslashtirildi. Bunda yillik oʻquv soatlari A1 bosqichda 608 soat boʻlsa, A1+ bosqichda esa 680 soatni tashkil etadi. Umumiy oʻrta ta’lim tizimida oʻquvchilarda fanga oid kompetensiyalar bilan birgalikda tayanch kompetensiyalarning shakllantirilishi belgilab berilgan. Bunga koʻra, “Ona tili” fanini oʻqitish jarayonida1-4-sinf oʻquvchilarida quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantirilib boriladi. Husnixatga oʻrgatish. Husnixatga oʻrgatishning vazifasi harf, soʻz, gap va matnni toʻgʻri va chiroyli yozishni takomillashtirishdir. Yozuvni oʻrganish jarayonida oʻquvchi tovushning shakli boʻlgan harfni, soʻz va gapni kitobdan va doskadan toʻgʻri, husnixat qoidalariga rioya qilib koʻchirib yozish, yozganlarini Tekshira olish va yoʻl qoʻygan grafik kamchilik hamda xatolarini oʻqituvchi rahbarligida oʻzi tuzata olishi kerak. Bu davrda eshitib yozish koʻnikmalari ham rivojlantirib boriladi. 1-sinfda oʻquv yilining yarmidan boshlab husnixat malakalarini takomillashtirib boriladi. 2-4-sinflarda esa har bir ona tili darsining 5-8 daqiqasi husnixat mashqlariga ajratiladi. 1-4-sinflarda “Iqtisod va soliq alifbosi” fanining sodda elementlari ona tili fani mazmuniga, ya’ni mavzular kesimida ham singdirib oʻqitilishi koʻzda tutilgan. Yangi tahrirdagi o‘quv dasturidagi o‘zgarishlar. 1-4-sinflarda “Iqtisod va soliq alifbosi” fanining sodda elementlari ona tili fani mazmuniga, ya’ni mavzular kesimida ham singdirib o‘qitilishi ko‘zda tutilgan. Shuningdek, 1-4-sinflarda Ona tili fani chuqur o‘rganiladigan ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini takomillashtirish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, o‘quvchilardagi qobiliyat va iste’dodni yanada kamol toptirish uchun ixtisoslikka yo‘naltirilgan o‘quv dasturi kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv dasturiga moslashtirildi. Bunda yillik o‘quv soatlari A1 bosqichda 540 soatni tashkil etadi. O‘qish (1-4-sinf) fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: o‘quvchilarning og‘zaki nutqi adabiy til me’yorlari asosida shakllanishi va rivojlanishini ta’minlash, nutqiy kompetensiyani o‘stirish; yozma nutqda yuksak savodxonlik, adabiy til me’yorlariga rioya etish, uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish hamda dastlab tanish, keyin notanish matn ifodali o‘qitilib, o‘quvchidagi ko‘nikma, malaka aniqlanadi. Shuningdek, miqdoriy ko‘rsatkich - o‘qish tezligi, ongli va ravon o‘qish, bir daqiqada nechta so‘z o‘qiy olishi ham belgilanadi. Bolaning matn mazmunini to‘liq o‘qib olishi, qayta hikoyalashi, shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi maqsad qilinadi. Mazkur dasturdan o‘rin olgan vatan mavzusidagi asarlar o‘quvchilarni mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy hayoti va xalqimizning bunyodkorlik yo‘lidagi olib borayotgan ishlari bilan tanishtirishga yordam beradi. 1- sinfning o‘quv yili oxirida bolalar Vatan va uning tabiati, insoniy qadriyatlari haqida kichik-kichik asarlarni o‘qiydilar. 2- sinfda shakl va mazmun jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan Vatan, ona tabiat, istiqlol, kishilarning hayoti va mehnati, axloqiy munosabatlar haqidagi asarlar bilan tanishadilar. 4-sinflar o‘qish dasturida mavzular ko‘lami ancha kengayadi. Bu sinflarda o‘qit darslarining kattagina qismi asarni o‘qit va matn ustida ishlashga qaratiladi. Darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradigan, tasavvurlarini boyitadigan usullardan foydalanish, asarlarni janr mazmunidan kelib chiqib, rollarga bo‘lib o‘qish, qahramonlar nomidan qayta hikoya qilish, qahramonning taqdiri haqidagi hikoyani davom ettirish, qiziqarli mavzularda og‘zaki hikoya tuzdirish kabi ijobiy topshiriqlardan foydalanish kabi ishlar amalga oshiriladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslari bilan bog‘lab olib boriladi. Sinfdan tashqari o‘qish mazmuniga ko‘ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo‘limga ajratiladi: Birinchi bosqichda o‘qish doirasi, ya’ni o‘qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o‘qish bilan tanishtirish yuzasidan o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi. Ikkinchi bosqichda shu o‘quv materiallar asosida bilim, ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. O‘quvchilar kitob va ularning mualliflari haqidagi bilimlarni bevosita amaliy faoliyatlari, ya’ni kitob ustida ishlash jarayonida egallaydilar. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsa, keyinroq bolalar yozuvchilarning asarlari bilan tanishadilar, so‘ngra bolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o‘tadilar. O‘quvchilar milliy va jahon adabiyotlarini o‘qib, tahlil qilish asosida ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuklik haqidagi xilma- xil talqinlarga duch kelishadi. Ularga ongli munosabat bildirish hamda o‘zlaridagi axloqiy-ma’naviy fazilatlarning shakllanishi va rivojlanishiga zamin yaratadi. Mutolaa o‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqlari rivojlanadi. Bolaning matn mazmunini to‘liq o‘qib olishi qayta hikoyalashi, shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi malakalari hosil qilinadi. O‘qish fani o‘quv dasturi strukturasining qisqa annotatsiyasi O‘qish fani 1-4-sinflarda jami 438 soat hajmda o‘qitilib, haftasiga 13 soat, shundan 1-sinfda 4 soatdan (jami - 132 soat), 2-sinfda 3 soatdan (jami - 102 soat), 3-sinfda 3 soatdan (jami - 102 soat), 4-sinfda 3 soatdan (jami - 102 soat) o‘qitiladi. O‘quv dasturida “Uqtirish xati” keltirilgan bo‘lib, unda O‘qish fanining o‘qitishning ahamiyati va unga zamonaviy yondashuvlar, fanni o‘qitishning maqsad va vazifalari, o‘quv dasturidagi mavzularning mazmuni yoritilgan. Adabiy tushunchalarni anglash tipidagi savol-topshiriqlar mazkur bo‘limda berilmagan. Yuqorida qayd qilingan tasnifga ko‘ra, 1-sinf «O‘qish kitobi»da matnlardan so‘ng asosan qayta xotirlash tipidagi savollar berilgani aniqlandi. Faqatgina bo‘lim yuzasidan o‘tkaziladigan takrorlash darslari uchun savol- topshiriqlar tavsiya qilingan. 1- sinfda qayta xotirlash tipidagi savol-topshiriqlar 68 foizni, qisman izlanuvchanlik tipidagilari 22 foizni, ijodiy tipdagi savol- topshiriqlar 10 foizni tashkil etadi. 2- sinfda tavsiya qilingan savol-topshiriqlarning 60 foizi 1-, 22 foizi 2-, 12 foizi 3-, 6 foizi 4-tipga mansubligi aniqlandi. 3- sinfda qayta xotirlash tipidagi savol-topshiriqlar 40 foizni, qisman izlanuvchanlik tipidagi savol-topshiriqlar 20 foizni, ijodiy tipdagi savol- topshiriqlar 28 foizni, adabiy tushunchalarni anglash bilan bog‘liq savol- topshiriqlar 12 foizni tashkil qiladi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning ona tili ta’lim sohasi bo‘yicha tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar quyidagi uch parametrik standart o‘lchovi orqali aks ettiriladi. 1 O‘qish texnikasi. 2 O‘zgalar fikrini va matn mazmunini anglash. 3 Fikrini yozma shaklda bayon etish malakasi. Bo‘shlang‘ich sinflarda o‘quvchilar ona tili o‘qish bo‘yicha quyidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashi shart. 5-mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kechadigan kognitiv jarayonlar Zamonaviy ta’lim doirasida boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarni rivojlantirish va o‘qitishga katta e’tibor berilmoqda. Aynan shu yosh davrida bolaning nafaqat aqliy, balki jismoniy va axloqiy rivojlanishi ham shakllanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kognitiv faoliyatida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu vaqtda dunyoga bilim munosabati, o‘quv faoliyati, tashkil etish va o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalari shakllanadigan davridir. Bugungi kunda yosh o‘quvchilarning bilim sohasini rivojlantirish ayniqsa dolzarb hisoblanadi, chunki bolaning bilim doirasi uning aqliy fazilatlarini rivojlantirish sohasidir. Boshlang‘ich maktab yoshi davrida bolalar bunday o‘zgarishlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi va bu yoshdagi kognitiv soha rivojlanishining asosiy xususiyati aqliy kognitiv jarayonlarning yuqori darajalarga o‘tishi bilan ifodalanadi. Aniqroq qilib aytganda, kognitiv jarayon bu - shaxslar bilimlarni hosil qilish va o‘zlashtirishga qodir bo‘lgan jarayonlardir. Kognitiv - bu lotin tilidan olingan so‘z bo‘lib, y “bilish” degan ma’noni anglatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining obyektlar va hodisalarning belgilari va xususiyatlari haqidagi xulosalari ko‘pincha vizual tasvirlar va tavsiflarga asoslanadi. Ayrim obyektlar va hodisalarni tasniflash qobiliyati yosh maktab o‘quvchilarida aqliy faoliyatning yangi murakkab shakllarini rivojlantiradi, ular asta-sekin idrok etishdan ajralib chiqadi va o‘quv materiali ustida ishlashning nisbatan mustaqil jarayoni bo‘lib, o‘ziga xos texnik va usullarni egallaydi. Bola munosabatlarida o‘zgarib turadigan asosiy narsa, bolaga yangi majburiyatlari munosabati bilan, nafaqat o‘zi va oilasi, balki jamiyat uchun ham muhim bo‘lgan yangi tizimdir. U fuqarolik kamolotiga olib boradigan zinapoyaning birinchi qatoriga kirgan odam sifatida ko‘rila boshladi. Boshlang‘ich maktab yoshidagi yetakchi faoliyat ta’lim (kognitiv) faoliyatidir. Va o‘rganishdagi muvaffaqiyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bolaning bilim jarayonlarining rivojlanishiga bog‘liq. Boshlang‘ich maktab yoshidagi kognitiv aqliy jarayonlarning rivojlanishi o‘yin yoki amaliy faoliyat kontekstida bexosdan bajariladigan majburiy harakatlardan boshlab, ular o‘zlarining maqsadi, motivi va bajarilish uslubiga ega bo‘lgan mustaqil aqliy faoliyat turlariga aylanishi bilan tavsiflanadi. 1- va qisman 2-sinf o‘quvchilarini idrok etishning eng tipik xususiyati uning past farqlanishidir. 2-sinfdan boshlab maktab o‘quvchilari orasida idrok etish jarayoni biroz murakkablashadi va unda tahlil ustunlik qila boshlaydi. Ba’zi hollarda idrok kuzatuv xarakterini oladi. Yosh o‘quvchining idroki, avvalo, predmetning o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Shuning uchun bolalar obyektlarda asosiy, muhim, muhim emas, balki aniq ajralib turadigan narsalarni - rangi, o‘lchami, shakli va boshqalarni payqashadi. Shu sababli, o‘quv materiallarida ishlatiladigan rasmlarning soni va ravshanligi qat`iy tartibga solinishi va juda oqlangan bo‘lishi kerak. Suratlarni idrok etish va chizish xususiyatlari mavjud. Kichik maktab o‘quvchilari og‘zaki materialni yodlab olishda rasmlarni kichik yoshda eslab qolish uchun vosita sifatida ishlatishadi, bolalar mavhum tushunchalarni bildiruvchi so‘zlardan ko‘ra obyektlar nomini anglatuvchi so‘zlarni yaxshiroq eslashadi. Kichik maktab o‘quvchilari o‘zlarining idrokini qanday boshqarish kerakligini hali bilmaydilar, u yoki bu mavzuni mustaqil tahlil qila olmaydilar va ko‘rgazmali qurollar bilan to‘liq ishlay olmaydilar. Tashqi jozibadorligidan qat`i nazar, o‘quv faoliyati mavzulariga e’tibor berishni o‘rgatish kerak. Bularning barchasi o‘zboshimchalik, mazmunlilikni rivojlantirishga va shu bilan birga idrokni tanlab olishga olib keladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, etti yoshli bola tashqi tomondan yorqin va hissiy jihatdan ta’sirchan voqealarni, tavsiflarni va hikoyalarni osongina eslaydi. Bu yoshda xotira ikki yo‘nalishda rivojlanadi - o‘zboshimchalik va mazmunli. Bolalar o‘zlarining qiziqishini uyg‘otadigan, yorqin ko‘rgazmali qurollar yoki tasvirlar bilan bog‘liq bo‘lgan esdalik va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv materiallarini bemalol eslashadi. Ammo, maktabgacha yoshdagi bolalardan farqli o‘laroq, ular o‘zlariga qiziq bo‘lmagan materiallarni maqsadli ravishda, ixtiyoriy ravishda yodlab olishlari mumkin. Har yili ko‘proq o‘qitish o‘zboshimchalik xotirasiga asoslangan. Xotiraning ikkala shakli - ixtiyoriy va ixtiyorsiz - boshlang‘ich maktab yoshida shunday sifatli o‘zgarishlarga uchraydi, buning natijasida ularning yaqin aloqalari va o‘zaro o‘tishlari yo‘lga qo‘yiladi. Xotiraning har bir shaklidan bolalar tegishli sharoitlarda foydalanishi juda muhim (masalan, matnni yodlashda asosan ixtiyoriy xotira ishlatiladi). Kognitiv faollik tufayli barcha xotira jarayonlari jadal rivojlanadi: ma’lumotlarni yodlash, saqlash, ko‘paytirish. Shuningdek, xotiraning barcha turlari: uzoq muddatli, qisqa muddatli, operatsion. Xotiraning rivojlanishi o‘quv materialini yodlash zarurati bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra, ixtiyoriy yodlash faol shakllanadi. Bu nafaqat nimani eslash, balki qanday eslab qolish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Boshlang‘ich maktab yoshida fikrlash asosiy funktsiyaga aylanadi. Buning yordamida fikr jarayonlari jadal rivojlanib, tiklanadi. Maktabgacha yoshda vizual- majoziy shakldan og‘zaki-mantiqiy fikrlashga o‘tish nihoyasiga etmoqda. Bolada mantiqiy ravishda to‘g‘ri fikrlash mavjud: fikrlashda u operatsiyalardan foydalanadi. Maktab ta’limi og‘zaki-mantiqiy fikrlash ustuvor rivojlanishga imkon beradigan tarzda tuzilgan. Kontseptual fikrlash va aqliy operatsiyalarning elementlari shakllantiriladi - nazariy tarkibni tegishli ravishda qayta ishlash uchun zarur bo‘lgan tahlil, sintez, taqqoslash, guruhlash, tasniflash, mavhumlashtirish. Amaliy tahlil ustunlik qiladi. Bu shuni anglatadiki, o‘quvchilarga o‘quv muammolarini hal qilish oson, bu erda siz obyektlarning o‘zlari bilan amaliy harakatlardan foydalanishingiz yoki obyektlarni qismlarini vizual qo‘llanmada ko‘rib chiqish orqali topishingiz mumkin. Kognitiv jarayonlar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: idrok, e’tibor, xotira, tasavvur va fikrlash. Keling, boshlang‘ich maktab yoshiga xos bo‘lgan bilim jarayonlarining namoyon bo‘lishini tavsiflaymiz. Idrok. Idrok tushunchasi lotin tilida “persiptio” qabul qilish, idrok deb nomlanadi, uning yuqori bosqichi esa “appersepsiya” deyiladi. Idrokning muhim tomoni – bu uning xususiyatlarining turli jabhalar, vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo‘lishidir. Idrokning muhim xususiyati bu faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Umumiy qilib aytgandai idrok - tirik organizmning maʼlumotlarni qabul qilib, qayta ishlash jarayoni Odatda, boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarining idrok qilish faoliyati uning o‘zlashtirgan bilimlari, to‘plagan tajribalari, shuningdek, murakkab analitik- sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi. Bu holat idrok qilishni zarur bo‘lgan o‘quv fani mohiyatiga bog‘liq ilmiy faraz yaratish, uni amalga oshirish borasida qaror qabul qilish, yaqqol voqelik bilan tasavvur qilinayotgan o‘zaro mosligini aniqlash singari bosqichma-bosqich, o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi tarkibiy qismlardir. Muayyan sharoitda o‘quvchi idrok qiladigan narsa yoki rasm idrokning ob’ekti deb ataladi. Idrok qilinadigan narsa uni o‘rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisalarga nisbatan ob’ekt hisoblanib, ob’ektning atrofidagilar esa fon deyiladi. Idrokning sifati ob’ektni fondan tez, to‘liq va aniq ajratib olish bilan belgilanadi. Idrokning predmetliligi, yaxlitligi, ma’lum tartibda tuzilishi, konstantligi, anglanganligi, tanlovchanligi uning eng muhim xususiyatlaridandir. Yosh o‘quvchining bilimining asosi atrofdagi dunyoni bevosita idrok etishdir. Idrokning barcha turlari o‘quv faoliyati uchun muhimdir: obyektlar shakli, vaqt, makonni idrok qilish. Agar biz olingan ma’lumotlarning aksini ko‘rib chiqsak, unda idrokning ikki turini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: tavsifiy va tushuntirish. Ta’riflovchi bolalar haqiqatga asoslangan. Ya’ni, bunday bola matnni asl nusxasiga yaqinroq takrorlashi mumkin, ammo u, ayniqsa, ma’nosini tushunmaydi. Tushuntirish turi, aksincha, asarning ma’nosini izlab, uning mohiyatini eslay olmasligi mumkin. Odamga xos bo‘lgan individual xususiyatlar idrokga ham ta’sir qiladi. Ba’zi bolalar idrokning to‘g‘riligiga e’tibor berishadi, u taxminlarga murojaat qilmaydi, o‘qigan yoki eshitgan narsalarini taxmin qilishga urinmaydi. Boshqa individual turi, aksincha, ma’lumotni taxmin qilishni, uni o‘zining oldindan o‘ylangan individual fikri bilan to‘ldirishni izlaydi. Yosh o‘quvchini idrok qilish majburiy emas. Bolalar maktabga yetarlicha rivojlangan idrok bilan keladi. Ammo bu idrok taqdim etilgan narsalarning shakli va rangini tan olish uchun pastga tushadi. Shu bilan birga, bolalar obyektda asosiy emas, maxsus, ammo yorqin, ya’ni boshqa obyektlar fonida ajralib turadigan narsalarni ko‘rishadi. O‘ylash. Boshlang‘ich maktab yoshida bolaning tafakkuri vizual-majoziy shakldan og‘zaki-mantiqqa o‘tadi. Vizual tasvirlar va shakllarga tayanadi. Kichik maktab o‘quvchilarining fikrlash faoliyati ko‘p jihatdan hali ham maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashiga o‘xshaydi. Ushbu kognitiv jarayonni tushunish uchun kichik yoshdagi o‘quvchilarda aqliy operatsiyalar rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish kerak. Ular tarkibiga tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish va ishlab chiqish kabi komponentlar kiradi. Tahlil- bu obyektni aqliy jihatdan alohida qismlarga ajratish va undagi fazilatlarni yoki xususiyatlarni ajratish. Yosh maktab o‘quvchisida amaliy va hissiy tahlil ustunlik qiladi. Muayyan obyektlar (tayoqlar, obyektlar modellari, kublar va boshqalar) yordamida bolalar uchun muammolarni hal qilish yoki ularni vizual tarzda kuzatib, obyektlarning qismlarini topish osonroq bo‘ladi. Bu obyektning modeli ham, obyekt yashaydigan tabiiy sharoitlar ham bo‘lishi mumkin. Sintez - oddiydan murakkabgacha aqliy zanjirni qurish qobiliyati. Tahlil va sintez bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Bola qanchalik chuqur tahlil qilsa, sintezni to‘liqroq bajaradi. Agar biz bolaga fitna rasmini ko‘rsatsak va uning ismini aytmasak, unda ushbu rasmning tavsifi chizilgan obyektlarning oddiy ro‘yxatiga o‘xshaydi. Rasm nomining xabari tahlil sifatini yaxshilaydi, bolaga butun rasmning ma’nosini bir butun sifatida tushunishga yordam beradi. Taqqoslash. Bu narsa yoki hodisalarni ular ichida umumiy yoki har xil topish uchun taqqoslashdir. Yosh maktab o‘quvchilari yorqin belgilarga ko‘ra, ajablantiradigan narsalarga ko‘ra taqqoslanadi. Bu yumaloq obyekt yoki yorqin rang bo‘lishi mumkin. Ba’zi bolalar obyektlarni taqqoslash orqali eng ko‘p belgilarni ajratib ko‘rsatishadi, boshqalari esa kamroq. Umumlashtirish. Yosh o‘quvchilar, birinchi navbatda, narsalarning diqqatga sazovor, yorqin belgilarini ajratib turadilar. Ko‘pgina umumlashmalar aniq xususiyatlar haqida. Agar biz bolalarga turli guruhlarga tegishli bo‘lgan bir qator obyektlarni bersak va ularni umumiy mezonlarga muvofiq birlashtirishni taklif qilsak, kichik o‘quvchiga mustaqil ravishda umumlashtirish qiyinligini ko‘ramiz. Voyaga etgan kishining yordamisiz, vazifani bajarayotganda, u turli xil ma’noga ega bo‘lgan so‘zlarni bitta guruhga birlashtirishi mumkin. Umumiy tushunchalar tushunchalarda belgilanadi. Kontseptsiyalar obyekt yoki hodisaning muhim xususiyatlari va atributlari to‘plamidir. Konkretlash. Fikrlashning ushbu tarkibiy qismi umumlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Bola hayot davomida tushunchalar, qoidalar, qonunlarni o‘zlashtirishni o‘rganishi kerak. Bu alohida obyektlarni yoki ularning qismlarini, belgilarini, sxemalarini ko‘rib chiqish va eng muhimi, ular bilan bir qator operatsiyalarni bajarish asosida amalga oshirilishi mumkin. Agar bola umumiy xususiyatlarning faqat bir qismini bilsa, unda konkretizatsiya ham qisman bo‘ladi. Xayol. Bu insonning tajribasida allaqachon mavjud bo‘lgan narsalarga tayanib, yangi tasvirlarni yaratish qobiliyatidir. Yosh o‘quvchining tasavvurini rivojlantirishdagi asosiy yo‘nalish bu voqelikni o‘zlashtirish jarayonida olingan hayotiy tajriba va bilimlar asosida voqelikni yanada to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga o‘tishdir. Boshida, boshlang‘ich maktab yoshi shundan iboratki, qayta tiklangan tasvirlar haqiqiy obyektni deyarli tavsiflaydi, ular tafsilotlarida kambag‘aldir. Bundan tashqari, tasavvur rivojlanadi va bolalar allaqachon tasvirlarni yaratishda, ularda ko‘proq belgilar va xususiyatlardan foydalanadilar. Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining xayolotining o‘ziga xos xususiyati uning aniq narsalarga ishonishi. Asta-sekin, aniq misollar bolaga yangi tasvirlarni yaratishga yordam beradigan so‘z bilan almashtiriladi. Tasvirlarni yaratish qanchalik rangli va mazmunli ekaniga qarab, biz tasavvurni ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda ajratishimiz mumkin. Erta maktab yoshida ixtiyoriy o‘z-o‘zidan paydo bo‘lish eng aniq namoyon bo‘ladi. Bolalarni ilgari yaratgan va hayotiy tajribasi bilan shartlangan rasmlardan chalg‘itishi qiyin. Bu yangi rasmlarni yaratishni qiyinlashtiradi. Yosh maktab o‘quvchilarida yangi tasvirlar kam tushunilgan ehtiyojlar ta’siri ostida paydo bo‘ladi. Majburiy xayol nazoratsizlik bilan taqqoslanadi. Agar adabiy asar yoki rang-barang hikoya bolada kuchli tasavvurni uyg‘otsa, u eshitgan yoki o‘qigan narsalarini takrorlab, o‘z xohishiga qarshi ishda bo‘lmagan tafsilotlarni o‘ylab topishi mumkin. O‘zboshimchalik bilan tasavvur qilish - bu belgilangan maqsadlarga muvofiq maxsus yaratilgan rasm. Buni rivojlantirish kerak va kattalar kichik maktab o‘quvchisining tasavvurini noaniq, “kichkina” imidjidan, faqat bir nechta belgilar aks ettirilgan, umumlashtirilgan va yorqin tasvirga qadar rivojlantirishlari kerak. Diqqat. Diqqatning o‘zi kognitiv jarayon emas. Yuqoridagi barcha jarayonlarga xosdir: idrok, fikrlash, xotira. Diqqat diqqatni biron bir jarayon yoki hodisaga qaratadi. U barcha aqliy jarayonlarga hamroh bo‘ladi va deyarli har qanday faoliyatni amalga oshirish uchun zaruriy shartdir. Bolalar o‘z e’tiborlarini asosan o‘zlari qiziqtirgan narsaga, uning yorqinligi va g‘ayrioddiyligi bilan ajralib turadigan narsalarga (ixtiyoriy e’tibor) qaratadilar. Maktabdagi ish sharoitlari dastlabki kunlardan boshlab boladan bunday mavzularni kuzatishni va hozirgi paytda u qiziqmasligi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni o‘zlashtirishni talab qiladi. Asta-sekin, bola diqqatni yo‘naltirishni va barqaror turishni o‘rganadi zarur, va nafaqat tashqi ko‘rinishga jalb qilinadigan narsalar. II - III sinflarda ko‘plab o‘quvchilar allaqachon mavjud o‘zboshimchalik bilan e’tiborni o‘qituvchi tomonidan tushuntirilgan yoki kitobda mavjud bo‘lgan har qanday materialga qaratishadi. Diqqatning o‘zboshimchalik, uni qasddan muayyan vazifaga yo‘naltirish qobiliyati boshlang‘ich maktab yoshidagi muhim yutuqdir. Birinchi sinf o‘quvchilarining ixtiyoriy e’tibori beqaror, shuning uchun tajribali o‘qituvchi har xil tarbiyaviy ishlarga murojaat qiladi, darsda bir-birining o‘rnini bosadi va bolalarni bezovta qilmaydi (og‘zaki hisoblash, muammolarni yechish va natijalarni tekshirish, yozma hisoblash usullari, ularni amalga oshirishga o‘rgatish va hk). ... Diqqatning rivojlanishi uning hajmining kengayishi va diqqatni turli harakatlar turlari o‘rtasida taqsimlash qobiliyati bilan bog‘liq. Shu sababli, o‘quv vazifalarini bola o‘z harakatlarini amalga oshirayotganda, o‘rtoqlarining ishini bajarishi mumkin va bajarishi kerak bo‘lgan tarzda belgilash tavsiya etiladi. Masalan, berilgan matnni o‘qish paytida o‘quvchi boshqa o‘quvchilarning xatti- harakatlarini kuzatishi shart. Agar xato bo‘lsa, u o‘rtoqlarining salbiy reaktsiyalarini sezadi va uni o‘zi tuzatishga intiladi. Ba’zi bolalar sinfda aniq “tarqab ketishadi”, chunki ular e’tiborni qanday tarqatishni bilmaydilar: bitta narsani qilishsa, boshqalarni ko‘rmay qo‘yishadi. O‘qituvchi turli xil tarbiyaviy ishlarni bolalar bir vaqtning o‘zida bir nechta xatti-harakatlarni boshqarishga odatlangan tarzda tashkil qilishi kerak. Yosh o‘quvchida diqqatning barqarorligi hali ham yomon rivojlangan. U osongina chalg‘itadi, bir obyektdan ikkinchisiga “sakrab chiqadi”. Bola uzoq vaqt davomida bitta mavzuga e’tibor berolmaydi, u tezda charchaydi. Diqqatni taqsimlash - bu ikki yoki undan ortiq obyekt yoki hodisalarga e’tiborni qaratish qobiliyati. Kichik maktab o‘quvchisida bu mulk hali etarlicha ishlab chiqilmagan. Yoshi bilan taqsimlash rivojlanadi, ma’lum bir hodisa yoki faoliyat deyarli avtomatik mahorat talab etilganda va bolaning e’tiborini boshqa obyekt yoki hodisaga o‘tkazganda avtomatik ko‘nikmalar tajribasi paydo bo‘ladi. Va nihoyat, diqqatni almashtirish kabi xususiyat. Bu bolaning bir harakatdan boshqasiga o‘tish qobiliyati. Kommutatsiya muvaffaqiyatiga avvalgi faoliyatning xususiyatlari va bolaning individual xususiyatlari ta’sir qiladi. Ba’zi bolalar faoliyatning bir turidan ikkinchisiga osonlikcha o‘tishadi, boshqalari esa qiyin, ularni qayta qurish qiyin. O‘zaro e’tiborni almashtirish bolaning kuchini talab qiladi, shuning uchun boshlang‘ich maktab yoshida, ixtiyoriy salohiyat hali etarlicha rivojlanmagan bo‘lsa, bu qiyin. Ammo yosh bilan, yangi tajriba orttirish bilan kommutatsiya rivojlanadi. Ammo maktab hayoti shundan iboratki, boshidan bolalardan materialni erkin yodlab olishlarini talab qiladi. Kichik maktab o‘quvchilari xotirasining samaradorligi ularning mnemonik vazifaning mohiyatini tushunish va yodlash va takrorlashning tegishli usullarini o‘zlashtirishga bog‘liq. Kamdan-kam bolalar ixtiyoriy yodlashning yanada oqilona usullariga mustaqil ravishda o‘tishlari mumkin. 6-мавзу: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kognitiv faoliyatini yo‘lga qo‘yishning zamonaviy metodlari Ta’kidlash joizki, o‘quv faoliyati yosh o‘quvchining rivojlanishida yetakchi rol o‘ynaydi. Ta’lim faoliyatida namoyon bo‘ladigan va atrofdagi haqiqatni bilishga qaratilgan faoliyat kognitiv deb nomlanadi. Kognitiv faoliyat bolaning intellektual rivojlanishini ta’minlaydi. U nafaqat kognitiv vazifalarni hal qilish zaruriyati, balki olingan bilimlarni amalda qo‘llash zarurati bilan ham tavsiflanadi. Kognitiv faoliyat bu - bilimlarni egallash va rivojlantirishning maxsus jarayoni, uni doimiy ravishda chuqurlashtirish, kengaytirish va takomillashtirishdir. Kongnitiv faoliyatda esa bilimning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: o‘z-o‘zini bilish ilmiy bo‘lmagan ilmiy hissiy tabiiy ijtimoiy oqilona «Kognitiv faoliyat pedagogik hodisa sifatida - bu ikki tomonlama o‘zaro bog‘liq jarayon: bir tomondan, bu o‘quvchining o‘zini o‘zi tashkil etish va o‘zini anglash shakli; boshqa tomondan, bu o‘qituvchining o‘quvchining bilish faoliyatini tashkil etishdagi maxsus harakatlari natijasidir, uning yakuniy natijasi o‘quvchining maxsus tashkil etilgan faoliyatini o‘z o‘ziga o‘tkazishdir. Shunday qilib, bilish faoliyatining ikkala turi ham bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir », Bilim deb yozadi E. Korotaeva. Mozhar E.N. bolalarda kognitiv faoliyatni rivojlantirish maqsadida o‘qituvchiga quyidagilarni taklif qiladi: -darsda xayrixohlik muhitini yaratish; -mavzuga qiziqishni saqlab qolish uchun katta qurol arsenalidan foydalaning; -o‘quv materialidagi asosiy narsaga e’tibor qaratish; -yakuniy natijaga erishish uchun o‘quv va bilim jarayonini yo‘naltirish; -ta’lim jarayonini individualizatsiya va differentsiatsiyalashni amalga oshirish; -o‘quvchilarni ortiqcha yuklamaslik; -bolalarning psixofizik rivojlanishining irsiyligi va xususiyatlarini hisobga olish; -uy vazifasi miqdorini farqlash; -har bir ta’lim elementini o‘zlashtirishni nazorat qilish va tuzatish; -sinfda o‘quvchilar shaxsini rivojlantirish, ularning muammolarini hal qilish usullarini o‘zlashtirish, o‘quv faoliyatida o‘zini o‘zi boshqarish uchun sharoit yaratish. Bolaning shaxsiyatini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish ta’limni sub'ektiv qilish demakdir. Mavzuni o‘rganish shartlari muallif tomonidan quyidagicha belgilanadi: -muloqotda sheriklikka yo‘naltirish, sherikning o‘z nuqtai nazariga bo‘lgan huquqlarini tan olish va uni himoya qilish, sherikni tinglash va eshitish qobiliyati, muloqot mavzusiga sherik pozitsiyasidan qarashga tayyorlik; -bilimlarning ochiqligi, uning noaniqligi, mutlaq emasligi, shaxsiy tushunchasi; -muammoli, izchil bo‘lmagan bilim, o‘rganilayotgan materialga mazmunli munosabatni keltirib chiqaradi; -semantik qidiruv operatsiyalarining mavjudligi: dars maqsadi va mazmunini birgalikda loyihalash, o‘quvchilarning maqsadga erishish yo‘lini tanlashi; -natijaga erishish uchun o‘z faoliyatini o‘z-o‘zini baholash. O‘quvchilarning bilish faoliyati ma’lumotni va o‘quvchilarni bilish faoliyatiga qo‘shilish usullarini tanlash orqali shakllanadi. Bu o‘qituvchining har qanday ma’lumoti bolalar uchun rivojlanish darajasi va ularning qobiliyatlarini hisobga olgan holda tanlangan, bolalar uchun tushunarli va tushunarli bo‘lishi kerakligi bilan izohlanadi. Kognitiv faoliyat quyidagi hollarda paydo bo‘ladi: -meni o‘ylantiradi; -o‘quvchilarni tanish materialdagi yangi narsalarni ko‘rishga olib boradi; -tushunchalar, qonunlar, qoidalarni shakllantirish uchun asosdir; -subyekt ichidagi va mavzulararo aloqalarni maqsad qiladi; -amaliy foydalanishga yo‘naltirilgan. Kognitiv faoliyatni shakllantirishda o‘qituvchi o‘quv faoliyati jarayonini qanchalik to‘g‘ri va qiziqarli tashkil eta olganligi bilan bir xil darajada muhim rol o‘ynaydi. Kognitiv faoliyatning shakllanishi muvaffaqiyatli bo‘ladi, agar faoliyat jarayoni: -o‘quvchilarni o‘quv jarayonining jozibali tomonlarini topishga undaydi: -fikrlar bilan birga: “Men buni o‘yladim”, “buni qanday qilib ilgari bilmas edim”, “unchalik qiyin emas”; -qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga qaratilgan; -sizni hodisaga boshqa tomondan qarashga majbur qiladi; -bilimlarni yangi sharoitlarda qo‘llashga qaratadi; -barcha turdagi mashqlar va topshiriqlarda murakkablik elementlarini o‘z ichiga oladi; -tasavvurni, topqirlikni, mantiqni rivojlantiradi; -tadqiqot elementlarini taklif qiladi. Kognitiv faoliyatni faollashtirish, shuningdek, ma’lum bir rag‘batlantirishni, bilim jarayonini kuchaytirishni nazarda tutadi, bu esa olingan bilimlarni idrok etish, yodlash, saqlash, anglash, ko‘paytirish va talqin qilishdan iborat ketma-ket zanjir sifatida ifodalanishi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, faollashtirish barcha bosqichlarda bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishi mumkin, ammo u birida ham bo‘lishi mumkin. Avvalo, o‘qituvchi har xil texnika va mashqlar yordamida bilish bosqichlarining har birini rag‘batlantiradi, faollashtiradi (kamroq - bir yoki bir nechta). Shu bilan birga, o‘qituvchi har bir o‘quvchining “passiv” pozitsiyani egallagan va vaqti-vaqti bilan interaktiv o‘qitishda “yoqadigan” o‘quvchini va qo‘shma idrok uchun aniq tayyorgarlikni “ko‘rish” va bilish faoliyatiga kiritishi shart. Shunga ko‘ra, o‘qituvchining har xil holatdagi pedagogik taktikasi va strategiyasi har xil bo‘lishi kerak. Shunday qilib, agar o‘quvchi passiv bo‘lsa, o‘qituvchining talablariga zaif javob bersa, na qo‘shma, na individual ishlarga qiziqish bildirmasa, lekin faqat o‘qituvchining bosimi ostida faoliyatga qo‘shilsa, u holda o‘qituvchining taktikasi bu holda olib tashlangan sinflar muhitini yaratishga asoslangan bo‘lishi kerak. agar o‘quvchida qo‘rquv, tanglik hissi bo‘lsa. O‘zaro munosabatlarni yaxshilashga yordam beradigan asosiy usul “hissiy munosabat” (ism-sharif, mehribonlik, mehr-oqibat ohangida va boshqalar) deb ataladi. Bunday toifadagi yosh maktab o‘quvchilari bilan ishlashda o‘qituvchi ishda zudlik bilan ishtirok etishni kutmasligi, ularga bir xil faoliyat turidan ikkinchisiga tezda o‘tishni talab qiladigan o‘quv topshiriqlarini bermasligi kerak. Javob haqida o‘ylash uchun vaqt bering, chunki ular uchun improvizatsiya qiyin. Savol berib javob berayotganda gapingizni to‘xtatmang. Tanaffusdan keyin bu bolalar intensiv jismoniy ishdan aqliy faoliyatga juda sekin o‘tishlarini biling. Bolalarning yana bir toifasi vaziyat faol bo‘lib, faqat muayyan vaziyatlarda qiziqish va faollikni namoyon etadi, masalan, dars mazmuni bilan qiziqishganda yoki o‘qituvchi g‘ayrioddiy o‘qitish usullarini qo‘llaganida, aksincha, bu hissiy hayajonlanish bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha mustaqil ishlash uchun olingan ko‘nikmalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Dars davomida ushbu o‘quvchilar yangi materialni takrorlashdan ko‘ra tushuntirishni afzal ko‘rishadi; Ular osonlikcha yangi ish turlariga ulanishadi, ammo agar ular qiyin bo‘lsa, ular qiziqishni ham osonlikcha yo‘qotishi mumkin. Ushbu o‘quvchilar bilan ta’limning o‘zaro ta’sir qilish taktikasi butun ish jarayonida ularning faollik holatini mustahkamlashdan iborat. Ushbu turdagi maktab o‘quvchilari xatti-harakatlarning shoshqaloqligi va to‘liqsizligiga xosdir, shuning uchun ular uchun javoblar rejasidan foydalanish, qo‘llab-quvvatlash signallariga tayanish, ma’lum bir ta’lim harakati algoritmlarini yaratish, rasmlar, jadvallarga ishora qilish muhimdir. Shu bilan birga, ularni eslab qolish va o‘zlari yaratgan sxemalarni (yoki o‘qituvchi bilan birgalikda) ishlatish osonroq. Keyin o‘quvchi quvonch va g‘ayrat tuyg‘usini nafaqat o‘quv vazifasini idrok etishda, balki uni amalga oshirish jarayonida ham his qiladi. Muvaffaqiyat tuyg‘usini bir marta boshdan kechirganidan so‘ng, u buni takrorlashni xohlaydi va buning uchun u intellektual va irodali harakatlarni amalga oshiradi. O‘quvchilarning navbatdagi toifasi - bilish faoliyatiga faol munosabatda bo‘lish. Ushbu bolalar uy vazifalarini muntazam ravishda bajaradilar, o‘qituvchi taklif etadigan ish shakllarida faol qatnashadilar. Ushbu o‘quvchilarning asosiy afzalligi - barqarorlik va izchillik. Ammo hatto bu o‘quvchilar ham o‘qituvchidan ehtiyotkorlik talab qiladilar, chunki ba’zida ular o‘rganilayotgan materiallar yetarlicha sodda bo‘lsa va o‘qituvchi kuchsiz o‘quvchilar bilan band bo‘lsa, ular zerikishni boshlaydilar. Ular asta-sekin o‘zlarini ta’lim vazifalari doirasida cheklashga odatlanib qolishdi va endi noodatiy yechimlarni izlashni xohlamaydilar. Biroz vaqt o‘tgach, ular o‘qituvchining ma’qullashini “ortiqcha ish” uchun emas, shunchaki qo‘shimcha materiallar izlashni talab qilmaydigan yaxshi bajarilgan ish uchun olish mumkinligini tushunishadi. Ushbu o‘quvchilarni rag‘batlantiradigan asosiy metodlar - bu sinfda yaratilgan muammoli, qisman izlash va evristik vaziyatlar. Masalan, “muammoli dialog” yoki “aqliy hujum”, rolli vaziyatlar. “Ushbu maktab o‘quvchilarini “mutaxassis” rolini berib, sinfdoshlarning og‘zaki va yozma javoblarini baholash texnologiyasiga ulanish mumkin, - deb hisoblaydi E. Korotaeva. ... Kichik maktab o‘quvchilari orasida, shubhasiz, kognitiv faoliyatning ijodiy turiga, noodatiy fikrlashga, idrokning yorqin tasavvuriga, sof individual tasavvurga va atrofdagi dunyoga o‘zgacha munosabatga ega bo‘lganlar bor. Aynan ushbu toifadagi bolalar ko‘pincha ta’lim faoliyatida muammolarni keltirib chiqaradi. Kognitiv faoliyatning ushbu darajasidagi o‘qituvchining faoliyati, avvalambor, maktab o‘quvchilarining ijodga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantirish, o‘zini namoyon qilish, o‘zini o‘zi anglash istagi. Ushbu maqsadga erishishda o‘quvchilarning ijodkorligini faollashtiradigan ikkala individual metodika va maxsus ijodiy darslar, tadbirlar, sport klublari va boshqalar yordam berishi mumkin. Ijodiy turdagi bolalar bilan ishlashda o‘qituvchi tenglik to‘g‘risida eslashi kerak: har bir bola o‘zini o‘zi ijodiy ifoda etish huquqiga ega. Shunday qilib, kognitiv faoliyat subyektiv va obyektiv omillar ta’siri ostida rivojlanadigan murakkab shaxs shakllanishidir. O‘quv faoliyati turidan qat’i nazar, barcha o‘quvchilar o‘qituvchidan e’tibor va g‘amxo‘rlikka muhtoj: o‘rganishga alohida qiziqish bildirmaydiganlar ham, tashqi tomondan yaxshi taassurot qoldiradiganlar va, ehtimol, ularga maxsus yordam kerak emas. Shu sababli, ko‘p jihatdan o‘qituvchining mahoratiga qarab, o‘quvchi o‘quv faoliyatida o‘zini ko‘rsata oladimi yoki yo‘qmi, demak, bu keyinchalik ijodiy ijtimoiy faol shaxs bo‘lishni anglatadi. 4-mavzu: O‘quvchilarda ijodiy fikrlash, muammolarni hal eta olish va bilimlarini rivojlantirishga qaratilgan turli ta’lim yondashuvlari, strategiyalari, texnologiya va metodlari. Reja: 1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kreativ fikrlash ko‘nikmalarini, muammoni hal eta olish kompetentligini shakllantirish 2 O‘quvchilarda ijodiy fikrlash, muammoli vaziyatlardan chiqa olish va bilimlarini rivojlantirishda zamonaviy yondoshuvlarning o‘rni 3 O‘quvchilarda ijodiy fikrlashga o‘rgatishda TRIZ texnologiyasidan foydalanish Bugungi kunda ilmiy, uslubiy adabiyotlarda «ijod», «ijodkorlik» kabi atamalarni uchratib qolmoqdamiz. Bu atamalarning adabiyotlar sahifalarida paydo bo‘lganligi bejiz emas. «Ijod» so‘zining lug‘aviy ma’nosi: «yaratish», «yangilikni kashf etish» so‘zlariga monand keladi. Ijodkorlik-faoliyatning turli holatlarida paydo bo‘ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo‘lishidan, namoyon bo‘lishigacha jarayonini o‘z ichiga oladi. Shaxsda faoliyat ehtiyoji faoliyatda yangi ilgari maqsad qilib qo‘yilmagan, hal etuvchi vosita bo‘lib hisoblanmagan intilishdir. Kreativlik (lot., ing. “kreate ” – yaratish, “kreative ” yaratuvchi, ijodkor) – shaxsning yangi g‘oyalarni ishlab chiqarishga tayyorligi tavsiflovchi hamda mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma’nosini ifodalaydi. Ijodkorlik- sifat jihatdan yangi, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratuvchi inson faoliyati jarayoni. Ijodkorlik o‘zida insonning mehnatda namoyon bo‘lgan qobiliyatini ifodalaydi. Ob’ektiv olam qonuniyatlarini bilish asosida xilma-xil ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantiradigan yangi haqiqatni yaratadiganday mehnat ijod bo‘lishi mumkin. Ijod turlari bunyodkorlik faoliyati bilan belgilanadi: ixtirochi, tashkilotchi, mehnati ilmiy va badiiy mehnat va boshqalar. Ijodiy faoliyat uchun imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq. Bugungi kunda mustaqillik tufayli amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari o‘z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan , texnika, san’at, ishlab chiqarishning jadal rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadigan yuksak malakali kadrlar tayyorlashga bog‘liq. SHunga ko‘ra, jamiyat taraqqiyoti talabalaridan kelib chiqqan holda har bir o‘quvchini ijodkorlik ruhida tarbiyalash muhim va zarurdir. Psixolog olim N.D.Levitov ijodiy faoliyatni quyidagi mezonlar asosida vujudga kelishini isbotladi1: tafakkurning mustaqilligi; o‘quv materialining o‘zlashtirilishi, tezligi va mustahkamligi; - standart bo‘lmagan vazifalarni hal qilishda, aqliy chamalashning (topqirlikning) tezligi; - o‘rganib chiqilayotgan hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borish orqali muhim bo‘lmagan narsadan muhimini ajrata bilish. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish shart- sharoitlari deganda, avvalo ana shu shart-sharoitlarning paydo bo‘lishi, amalga oshishi hamda rivojlanishi jarayoni tushiniladi. Ular quyidagilardan iborat : 1 O‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda ularning bu borada egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalari. 2 Ijodiy faoliyatni shakllantirishda nazariy bilimlar bilan amaliyotning aloqadorligi. 3 Ijodiy faoliyatni shakllantirishga doir mashg‘ulotlar evristik muammoli vaziyatlar yaratish. 4 O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishga texnologik yondashuv. Bu shart-sharoitlar quyidagicha amalga oshadi : O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishda ular egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalarga quyidagi talablar qo‘yiladi. -dastur materiallarni qay darajada o‘zlashtirganligi ; -mavzularga doir asosiy tushuncha va qoidalarni o‘zlashtirganligi; -tanlagan mavzu bo‘yicha topshiriqlarni mustaqil bajara olishi ; -o‘rganilayotgan mavzulardagi asosiy muammolarni anglab olishi ; -topshiriqlarni bajarishda o‘quv ashyolari va texnika vositalar, axborot texnologiyasidan foydalana olishi ; - o‘z qobiliyatini namoyon etishi va uni rivojlantira olishi ; -mavzu bo‘yicha o‘z oldiga erishiladigan maqsadlarni qo‘ya olishi, rejalar tuzishi va natijalarni baholay olishi ; -mavzularni o‘rganishda o‘z fikrini dalillay olishi; -o‘z variantini tavsiya eta olishi va hokazolar. Mazkur talablar o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari, ularning o‘quv-biluv faoliyati, individual moyilliklarini bilish imkoniyati paydo bo‘ladi va bu borada o‘quv jarayoni tuzilmasini belgilab olishga yordam beradi. Evristik faoliyatni texnologiyalashtirish bolalarning ijodiy qobiliyati qanday bo‘lsa shu qadar zaruriy va qonuniy jarayondir. Yagona o‘quv mashg‘uloti, o‘quv kursi bo‘yicha tizimli mashg‘ulotlar, evristik yo‘naltirilgan faoliyat asosida sodir bo‘ladi2. Evristik vaziyatlar yaratish va rivojlantirish bo‘yicha texnologik harakat-bolalar ijodkorligi natijalarini ta’minlash yo‘lidir. Quyida evristik vaziyatlar tayyorlash va o‘tkazish bo‘yicha o‘qituvchilar uchun texnologik yo‘l-yo‘riqlar haqida fikr yuritamiz: 1 Izlanuvchi vaziyatning asosiy ta’limiy ob’ektini (narsa, tushuncha, hodisa, jarayon, an’ana, buyum va boshqalar). Bunda ob’ekt va bolalar uchun qiziqarli bo‘lgan muammoni aniqlash; bolalarga ularning o‘rganilayotgan ob’ekt bilan shaxsiy ichki aloqasini topishga yordam berish, ular uchun shaxsan ahamiyatli muammolarni qanday tayyorlash bo‘yicha o‘ylashga yo‘naltiradi. Buning uchun shaxsiy tajriba va o‘quvchilarning qo‘yiladigan ta’limiy natijalari taxminlanadi. 2 Bolalarga yechimi noma’lum bo‘lgan muammo yoki topshiriq beriladi. Ushbu topshiriqni amalga oshirish sinfda ta’limiy ko‘tarinkilik hamda o‘quvchilar topshiriqni bajarish orqali o‘zlarining faolligini namoyon etgandagina samarali bo‘ladi. Topshiriqning ta’riflanishi muammoni jamoa bo‘lib muhokama qilishning natijasi bo‘lishi mumkin. Bolalar tomonidan ta’riflangan topshiriq shunchaki qiziqarli emas, balki o‘qituvchi uchun yangilik bo‘lsagina maqsadga erishilgan bo‘ladi. 3 O‘quvchining o‘zi paydo bo‘lgan yoki yaratilgan vaziyat (topshiriq)ni shaxsan hal etishga imkoniyat yaratish. Evristik vaziyatning asosiy bosqichi sanaladi. Bunda har qanday ta’lim natijasidan ijod belgisini aniqlash lozim. 4 o‘quvchilarning ta’limiy ijod namunalarining namoyish etish: she’rlar, rivoyatlar, topshiriqlar, ta’riflar, ramzlar, rasmlar, loyihalar va shu kabilarni jamoaga muhokama etib, ko‘rgazmalar tashkil etish, o‘zaro yozma taqrizlar yozdirish, ma’ruzalar bilan chiqishlar qilish. 5 Ta’limiy ijod namunalari namoyish etilgandan keyin rasmlar, rivoyatlar, ta’riflar, olimlarning fikrlari, darsliklaridagi ma’lumotlar, shaxsiy bilim va tasavvurlari bilan asoslay olish. 6 Bolalarning ijod namunalarini qiyoslash, solishtirish, tasniflash bo‘yicha faoliyatini tashkil etish. O‘quvchilar tomonidan o‘z qarashlari yoki ijod namunalarini aniqlash hollari yuz bersa, ularga o‘z nuqtai nazarlarining o‘zgarish sababalrini tushunishlarida ko‘maklashiladi. Ta’limiy vaziyatlarning rivojlanishi ta’minlanadi. 7 O‘quvchilarning bilishga oid qo‘llanilgan usullarni, paydo bo‘lgan muammo va uni yechish yo‘llarini tushunishi bo‘yicha fikr yuritish, tahlil etish. O‘quvchilarga individual tarzda erishgan natijalarini aniqlashda ko‘maklashishi. Jamoa bo‘lib yaratilgan ta’limiy natijalarini aniqlash. Izlanuvchi ta’limiy vaziyatlarning davomiyligi o‘zgarib turadi, ular o‘zaro aloqadagi vaziyatlar zanjiri ham bo‘lishi mumkin. Izlanuvchi vaziyatlar tamoyillarida izlanuvchi ta’limni tashkil etishdarajasi: Boshlang‘ich ta’lim dasturlari, o‘qitilayotgan o‘quv predmetlarining tahliliy natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1-4- sinf o‘quvchilarida ijodiy faoliyatni shakllantirishni bir necha bosqichda amalga oshirish uchun imkoniyat yaratilgan, jumladan, darsda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatiga yo‘naltirilgan o‘quv materiallarini to‘g‘ridan -to‘g‘ri taqdim qilinishi belgilanmagan bo‘lsa-da, mahoratli o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishni turli metodlar asosida amalga oshirishi mumkin. Og‘zaki so‘rash; yozma ishlar o‘tkazish; amaliy ishlarni bajarish; turli didaktik o‘yinlar o‘tkazish orqali o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirish mumkin. Masalan, boshlang‘ich sinflarning «O‘qish» darsida bolalarning ijodiy faoliyatini shakllantirish uchun o‘quv materiallarida berilgan tushunchalar konkret – induktiv metod vositasida o‘rganilishi va o‘qituvchining mohirona darsni tashkil qilishi natijasida ularda ijodiy faolllikning oshishiga zamin yaratilishi mumkin. Bunda o‘quvchilar avval o‘qituvchining topshiriqlarini bajargan holda o‘rganilayotgan tushunchaning umumiy xossalarini aniqlaydilar, so‘ngra o‘qituvchi rahbarligida ta’rifni mustaqil holda tuzishga harakat qiladilar. Yangi tushuncha kiritishning bu yo‘li ayniqsa quyi sinflarda o‘z samarasini beradi. O‘quvchilarining yosh xususiyati bilim saviyasidan kelib chiqqan holda muammoli vaziyatlar yaratishning quyidagi usullaridan foydalanish mumkin: 1 Ona tili darsligida berilgan mavzularni qiyoslab o‘rgatish orqali muammoli vaziyat yaratish, chunonchi o‘rganilayotgan har bir mavzu o‘quvchilardan tovushlar, so‘zlar va gaplarni qiyoslashni shu asosda umumlashmalar hosil qilishni talab etadi. Bu ham o‘z-o‘zidan ravshanki, muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi. O‘quvchilarda “Nima uchun?” degan savolga javob izlashga ehtiyoj tug‘iladi. Masalan “unli va undosh tovushlar” mavzusi o‘rganilayotganda o‘quvchi avval unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri nomlashni, keyin qiyoslashni, unli va undoshlar ishtirokida so‘zlar, so‘zlardan esa gaplar hosil qilishni, ularning bir-biridan farqlarini aniqlashni talab etadi. 2 Muammoli savollar berish orqali muammoli vaziyat yaratish. O‘qituvchi dars mashg‘ulotini muammoli savolni o‘rtaga tashlash bilan boshlaydi: 1 Unli va undosh tovushlarni alohida aytib ko‘ring. Ularni talaffuz qilishda qanday farqni sezayapsiz? 2 Oltita unli va harf ishtirok etgan so‘z yozing. Ulardagi unlini boshqa unli bilan almashtirib ko‘ring, qanday o‘zgarishlarni sezayapsiz? 3 Undosh tovushlarning talaffuz etib ko‘ring. SHovqin ovozdan hosil bo‘lgan undoshlarni alohida, faqat shovqindan hosil bo‘lgan undoshlarni alohida yozing. Agar topshiriqlarni bajarish muayyan qiyinchilik tug‘dirsagina, namuna ko‘rsatadi. 4 Ramziy tasvirlar orqali muammoli vaziyatlar yaratish. Muammoli vaziyat yaratishning bu usulida ramziy tasvirlardan foydalaniladi. Masalan, “O‘zbekiston qovunlari” rasmlari va nomini berib, mavzuda matn yaratish topshirilishi mumkin. 5 Muammoli vaziyat yaoratishda til hodisalarini guruhlash, ajratish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, so‘zlarni muayyan uyalarga birlashtirib, umumiy ma’noli so‘zning xususiy ma’nosini yoki xususiy ma’noli so‘zlarning umumiy ma’nosini topishini talab qilish muammoli vaziyat yaratish imkonini beradi. Masalan, o‘quv qurollari, mevalar, sabzavotlar, daraxtlar va gullarning o‘nlab hatto yuzlab uyadoshlari borki, o‘qituvchi umumiy ma’noli so‘zni o‘quvchi hukmiga havola etadi va qolgan so‘zlarni topishni o‘quvchilarga topshiradi. 1 Sabzavotlar: sabzi, ... 2 O‘quv qurollari: kitob, ... va hokazolar. Ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda ta’limning bilishga oid qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan motivatsion-qiziqarli tomonlariga ham ko‘proq e’tibor berilishi lozim. 2 O‘quvchilarda ijodiy qobiliyatni shakllantirish yo‘llari Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishda ilmiy asoslangan ta’lim metodlaridan foydalanish lozim. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishda munozara, bahs, suhbatlar, fantaziya o‘yinlari, modellashtirish, badiiy texnik ijodkorlik, kichik kashfiyotlar yaratish, insholar yozish, solnomalar tuzish, ishbop o‘yinlar kabi metodlar eng samarali bo‘ladi. Boshlang‘ich sinfning o‘qish, ona tili darslarida bolalarni ijodga undashning yo‘llari va imkoniyatlari juda ko‘p. Ertak qahramonlarini harakatini o‘zgartirib bolalarni yangi ertak to‘qishga, tanish ertak syujeti asosida yangi ertak yaratishga, ya’ni o‘sha qahramonlar bilan boshqa ertak to‘qishga o‘rgatish, xotira bilan bog‘liq so‘zlar va hodisilarni eslashga, sinfda hikoyachi rolini bajarishga, o‘ylab topilgan narsani aytib berishga, gap, matn tuzishga odatlantirish mumkin. Boshlang‘ich 4-sinf o‘qish darslarida badiiy matn ustida ishlayotganda bolalarga matn ustida reja tuzish va o‘qishlarini reja asosida qayta hikoyalashga o‘rgatish bolalarning ijodiy faoliyat ko‘rsatishlariga olib keladi. Ona tilidan o‘rganiladigan har bir mavzu, xar bir orfogramma xarakteriga muvofiq mustaqil ishlar uyushtiriladi. Ona tili darslarida o‘tkaziladigan mustaqil ishlarsh quyidagi talablar qo‘yiladi: a) mustaqil ishlar pedagogik va psixologak tomondap asoslangan bo‘lishi, o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, bilimiga moc bo‘lishi, o‘quvchilarga tilni o‘zlashtiriiia qiziqtirishi lozim; b) o‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriq bolalarning o‘quv materialini faol idrok etishini ta’minlashi zarur; v) mustaqil ish xayotiy bo‘lishi, o‘rganilgan nazariy bilimlarni amaliy tatbiq etishning vositasi bo‘lmog‘i kerak. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida tovushni bo‘g‘inga, bo‘g‘inlarni so‘zga birlashtiradilar. Gapni so‘zga, so‘zni bo‘g‘inga, bo‘g‘inni tovushlarga ajratadilar. O‘quvchilarga tahlil qilishni o‘rgatish maqsadida ularning diqqati aniq narsalarga tortiladi. O‘qituvchi rasmlarni osa turib, (rasmda uzum, anor, shaftoli, limon, o‘rik va boshqa mevalar ifodalangan) o‘quvchilarga bunday ish beradi: rasmni yaxshilab kuzating. Unda nimalar tasvirlangan? Ularning nomini eslang. Shirin va nordon mevalarning nomini bildiradigai so‘zlarni guruhlarga ajrating. O‘ylang, yana qaysi mevalar shirin va nordon bo‘ladi. Bunday topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilar chog‘ishtirish usulidan foydalanadilar. Topshiriq bajarilgach, tahlil uchun "olma" so‘zi ajratildi. Shu so‘z bo‘g‘inlarga bo‘linadi. "Olma so‘zining ikkinchi bo‘g‘inidagi "m", "a" tovushlarining artikulyasiyasini kuzatish topshiriladi (o‘quvchilar bu tovushlarni ayta turib, partadosh o‘rtoqlarining og‘ziga qaraydi). Suhbat paytida o‘quvchilar "m" tovushini talaffuz qilganda lablarning yumilishi, "a" tovushini aytganda og‘izniig ochilganini o‘rganib oladilar. Shunga o‘xshash ishlarni bajarish natajasida o‘quvchilar til dalillarini kuzatish, jamoada ishlay olish malakalarini egallaydi. Bu ishlar o‘quvchilarni bundan keyingi yanada murakkabroq vazifalarni bajarishga tayyorlaydi. 3-sinfda “Gapda so‘zlarning bog‘lanishi” mavzusini o‘rganishda quyidagi ijodiy topshiriqni bajarish ishi o‘tkaziladi. 1 Gapni so‘zlarga ajrating, har bir so‘zning so‘rog‘ini aniqlang. Qor yog‘di. 2 Nuqtalar o‘rniga tegishli so‘zni qo‘yib, gapni kengaytirib yozing. Qor yog‘di. (oq, ko‘k, qizil, oppoq) - .. Oppoq qor yog‘di. 3 Gapni bugun, qalin so‘zdari yordamida kengaytirib yozing. Bugun oppoq, qalin qor yog‘di. O‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantiruvchi mashqlardan unumli foydalanish dars samaradorligining oshishiga ham yordam beradi. Masalan: Aqlni charxlash mashqlari. Matematika darsi misolida Ushbu tavsiya etayotgan mashg‘ulot jamlanmasida aqliy amallarni bajarish uchun mo‘ljallangan mashqlar keltirilgan. Mashg‘ulot uchun zarur jihozlar: raqamlar va harflar bilan ishlashga mo‘ljallangan mashqlar to‘plami. O‘qituvchi o‘quvchilardan davra bo‘lib o‘tirib olishlarini so‘raydi. So‘ngra birinchi bosqichda o‘quvchilar sonlar bilan ishlash mashqlarini bajaradilar. O‘qituvchi topshiriqlarni bera boshlaydi va o‘quvchilar og‘zaki tarzda ovoz chiqarmasdan topshiriqlarni fikran bajarib boshlaydilar. Mashqlar bajarib bo‘lingach har bir mashq qanchalik qiyinchilik tug‘dirgani va kimda qanday o‘zgarish yuz berganligi muhokama etiladi. Topshiriqlar: • Ushbu sonlar ketma-ketligini fikran davom ettiring: Tepadan pastga 1-qadam: 1.2.3.,,,,,,,,100 Pastdan tepaga 1- qadam:100,99,98, 97,,,,1. O‘sib va pasayib borish tartibida sonlar ketma-ketligini ayting 2-qadam: 2,4,6,,,,100; 2-qadam 100,98, 96...2 • Juftlikni ikkili ortib borish tartibida davom ettiring: Tepaga 2, 3 qadam: 2-3, 4-6, 6-9, 8-12...96-99 • Bir-biriga yuzma yuz ketma-ketlikni davom ettiring: Tepaga qarab 2 qadam, pastga qarab 2 qadam: 2-100,4-98, 6-94..100-2 Tepaga qarab 2 qadam, pastga qarab 3 qadam: 2-99, 4-96, 6-93..66-3 • Sonlar ketma-ketligini uchtaga oshirib borish tartibida davom ettiring: Tepaga qarab, 2,3,4 qadam: 2-3-4, 4-6-8,6-9-12..48-72-96 • Uchta sonlar ketma-ketligini kamayib borish tartibida davom ettiring: pastga qarab, 2,4,3 qadam: 100-100-99, 98-96-96,..-52-4-27 • Sonlar ketma-ketligini davom ettiring va faqat ularning yig‘indisini ayting: Masalan, 7+7, 14+1+4,21+1+2++3,28+28+10+10+1 Tepaga 2dan 100gacha qadam 2: 2,4,6,8,,,1 3 Mashqni mustaqil bajarish bo‘yicha tavsiyalar. • Ushbu mashqlar bilan mustaqil va muttasil shug‘ullaning. Har kuni jadal diqqatni to‘plashga erishing. • Qaysi mashqlar diqqatni rivojlanishi uchun murakkablik va qaysi birlari esa oddiylik qilishiga e’tibor bering.Yaxshi natijalarga erishish uchun sizga past natijalar berayotgan mashqlar ustida ishlang. «Mashaqqatsiz rohat bo‘lmas» naqliga amal qiling. • Aqlni charxlashga mo‘ljallangan shaxs mashqlaringizni ishlab chiqing. Son, harf, so‘zlar yordamida yangi mashqlar variantini o‘ylab toping. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishda topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining kichik va qadimiy janrining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir. Topishmoqni o‘rganish, unga javob topish orqali bolalar predmetlarning kelib chiqishi, uning inson hayotidagi o‘rni va roli haqida tasavvurga ega bo‘ladilar, ularning qiziqishi ortadi, ongi va tafakkuri o‘sadi, fikrlash qobiliyati rivojlanadi, tabiat va hayvonot olamini sevish, ardoqlash kabi hissiyotlari tarbiyalanadi. Topishmoqlardan dars jarayonida foydalanish orqali o‘quvchilarning nutqiboyiydi, takomillashadi. Ular ifodali, mazmunli o‘qishga o‘rganadilar. Topishmoqlarning matn mazmuni bilan bog‘liq ravishda o‘rganilishi o‘quvchilarning bir tomondan matn mazmunini to‘liqroq tushunishi va yaxshi esda saqlashiga turtki bo‘lsa, ikkinchidan, ularning darsdagi faolligini oshiradi, dam olish muhitini yaratadi, ma’naviy-axloqiy jihatdan kamol toptiradi. Fikrimiz tasdig‘i sifatida quyidagi dars matnini keltiramiz. Dars mavzusi: “Topishmoqlar darsi” yoki “O‘yla, izla, top”. Darsning maqsadi: Xalq og‘zaki ijodi janri bo‘lgan topishmoq haqida o‘quvchilarga tushuncha berish, o‘quvchilarda to‘g‘ri o‘qish malakasini hosil qilish, matn ustida ishlash jarayonida topishmoq janriga xos nazariy tushunchalarni kengaytirish, ularni mantiqiy fikr yuritishga, to‘g‘ri xulosa chiqarishga o‘rgatish. Dars jihozi: topishmoqlarni guruhlashtirilgan jadval, javloblari aks ettirilgan rasmlar, maketlar. Har bir o‘quvchi uchun topishmoq yozilgan kartochka. Dars metodi: ko‘rgazmali, evristik suhbat. Darsning borishi: O‘qituvchi: “Bugun biz siz bilan 1-sinfda o‘rgangan topishmoqlarimizni yana bir bor esga olamiz hamda ularni quyidagi jadvalga joylashtiramiz ” deydi. So‘ng doskani bo‘r bilan to‘rt ustunga bo‘ladi: 1 Qushlar va hayvonlar haqidagi topishmoqlar. 2 Sabzavot, poliz, mevalar haqidagi topishmoqlar. 3 Predmetlar, ularning belgisini bildiradigan topishmoqlar. 4 She’riy topishmoqlar. Har bir o‘quvchi o‘z kartochkasidagi topishmoqni o‘qiydi. Sinf bilan birgalikda uning javobi topiladi hamda jadvaldagi o‘rni aniqlanib, shu ustun qatoriga yoziladi. 1-o‘quvchi. -Osti tosh, usti tosh O‘rtasida jondor bosh. Javobi: toshbaqa (1-ustunga yoziladi). 2-o‘quvchi: -Ichi- buyoq, sirti-tayoq. Javobi: qalam (3 ustunga yoziladi) 3-o‘quvchi: -Chopsa chopilmas, Bo‘lsa bo‘linmas Ko‘msa ko‘milmas. Javobi: soya (4 ustunga yoziladi) 4-o‘quvchi: Palak ostida Yotar talash tosh Uni pishirsang Bo‘lar shirin osh. Javobi: kartoshka (2-ustunga yoziladi) Shu tariqa har bir o‘quvchi qo‘lidagi kartochkadan foydalanib, topishmoqni o‘qiydi, javob topadi va javobini tegishli guruhlarga ajratib yozadi. Shu holatda o‘quvchilar bar necha ta’limiy vazifalarni bajaradilar. Birinchidan, topishmoqni topish jarayonida uni bir yoki ikki marta, ayrim hollarda esa uch marotabagacha o‘qiydilar, ifodali o‘qishga, fikrlashga o‘rganadilar, o‘qitish texnikasini egallaydilar, taqqoslash, solishtirish kabi amaliy ishlarni bajaradilar. Topishmoqda yashirin berilgan predmetni topishda qiyinchiliklar tug‘ilsa, o‘qituvchining o‘zi ifodali o‘qib berishi hamda topishmoqning belgisini bildiruvchi so‘zlarga alohida urg‘u berishi shart. Chiq-chiq der yo‘q to‘xtovi, Vaqtning aniq o‘lchovi. Javobi: (soat) Tinmay o‘qisang agar, Ko‘p narsani o‘rgatar. Bilsang, uka, o‘ylab top, Bilim koni, u- ... Javobi: (kitob) Topishmoqni topishda o‘quvchilar qiynalsalar, uning javobi bo‘lgan predmetni yoki sabzavot namunalarini 1 qatorga terib qo‘yish mumkin. Shu tariqa mashg‘ulot davom ettiriladi. O‘quvchilarning darsdagi holati hisobga olinib, darsga qo‘shimcha ma’lumotlar kiritish mumkin. O‘quvchilarga kartochkalarda yozilgan topishmoqlardan tashqari, yana qanday topishmoqlarni bilishlari haqida savollar berish maqsadga muvofiq. Masalan: Darslikdagi: Dum-dumaloq bo‘yi bor, Palovda obro‘yi bor. Javobi-(behi). Xuddi shu topishmoqning boshqa ko‘rinishini o‘qituvchi misol tariqasida aytishi mumkin: Yerto‘laga ossa bo‘lar Palovga bossa bo‘lar ko‘rinishida. Xullas, topishmoqning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi. Ularga javob topish ermak uchun emas, balki o‘rganilayotgan bilimlar tizimi taraqqiyoti uchun zarurdir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirish uchun turli shart-sharoitlarlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun ta’lim talablarini aniqlash va shu talablar asosida uning ustuvor qo‘nalishlarini izlanuvchi ta’lim, muammoli vaziyatlar yaratish va ta’limga texnologik yondashuv asosida tashkil etilishi o‘quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishning samaradorligiga zamin tayyorlaydi. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatlarini rivojlantirishda qiziqarli va muammoli, mantiqiy topshiriq ta’lim metodlaridan va o‘yindan foydalanish ham maqsadga muvofiq. Bunda ta’lim jarayoni unumdorligi oshadi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash jarayoni shakllanadi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqish oshadi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalari shakllanadi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilar qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Mantiqiy o‘yinlar, boshqotirmalar bolalarda tabiatdan berilgan aqliy kuchlar sezgilar, ruhiy holatlar, biluvchanlik va faoliyat erkinligini rivojlantirishga yordam berib, bolalarda mustaqil fikr yuritib, oldiga maqsad qo‘ya olish hamda ko‘zlagan maqsadiga yetishish qobiliyatini shakllantirishga imkon beradi. Mantiqiy boshqotirmalar o‘quvchi ijodiy qobiliyatining rivojlanishi uchun zarur sharoit bo‘lib, uning jarayonida shaxs hayotiy tajribaga ega bo‘ladi, atrof- olamni idrok etadi, bilimlarni o‘zlashtiradi, malaka va ko‘nikma hosil qiladi. Ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda ijodiy qobiliyatni shakllantirishga, ilmiy-ijodiy izlanishlarga yo‘llaydigan, mantiqiy boshqotirmalarga oid ilmiy faoliyatni tashkil etish, shakl va metodlaridan foydalanish o‘z samarasini albatta beradi. Mavzu: O‘quvchilarda ijodiy fikrlash va ixtirochilik ko‘nikmalarini shakllantirishda TRIZ texnologiyasidan foydalanish Reja: 1 TRIZ texnologiyasining mazmun- mohiyati. 2 O‘quvchilarda ijodiy fikrlash va ixtirochilik ko‘nikmalarini shakllantirishda TRIZ texnologiyasidan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari. 3 Boshlang‘ich sinflarda ijodkorlikni shakllantirish TRIZ texnologiyasi Zamonaviy jamiyat yosh avlodning ta’lim tizimiga, shu jumladan uning birinchi bosqichi – boshlang‘ich ta’limga yangi talablarni qo‘ymoqda. Kuchga kirgan davlat ta'lim standartiga binoan boshlang‘ich ta’lim va tarbiya berishning asosiy vazifalaridan biri bu yuqori ijodiy salohiyatga ega yangi avlod bolalarini tarbiyalashdir. Ammo muammo iqtidorli, zukko bolalarni izlashda emas, balki bolalar maktabga boradigan barcha bolalarda ijodiy qobiliyatlarni maqsadli shakllantirish, dunyoning nostandart ko‘rinishini rivojlantirish, yangi tafakkurda yotadi. Kichik maktab yoshidagi bola qanday shakllangan bo‘lsa, uning hayoti shunday bo‘ladi. Shuning uchun har bir bolaning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarish uchun ushbu davrni o‘tkazib yubormaslik muhimdir. Bolalarning ongi “chuqur hayot tarzi” va narsalar qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi an’anaviy g‘oyalar bilan chegaralanmaydi. Bu ularga ixtiro qilishga, o‘z-o‘zidan va oldindan aytib bo‘lmaydigan bo‘lishga, biz kattalar uzoq vaqtdan beri e’tibor bermagan narsalarni payqashga imkon beradi. Amaliyot shuni ko‘rsatdiki, an'anaviy ish shakllari ushbu muammoni to‘liq hal qila olmaydi. Yangi shakllar, usullar va texnologiyalardan foydalanish zarur. Bolalarda ijodkorlikni rivojlantirishning samarali pedagogik texnologiyalaridan biri TRIZ - ixtirochi masalalarni yechish nazariyasi. Bu bizning mamlakatimizda 50-yillarda taniqli rus olimi, ixtirochisi, fantast yozuvchi Geynrix Saulovich Altshullerning sa’y-harakatlari bilan paydo bo‘lgan. TRIZ - bu o‘ziga xos g‘oyalarni topish, ijodiy shaxsni rivojlantirish va ijodkorlikka o‘rgatish mumkin va zarurligini isbotlovchi noyob vosita. TRIZ texnologiyasi maktablariga 1980-yillarda kelgan. Ammo, shunga qaramay, u hozir ham dolzarb va talab qilinadigan pedagogik texnologiya bo‘lib qolmoqda. Kichik maktab yoshidagi bolalarga moslashtirilgan TRIZ texnologiyasi bolani “Hamma narsada ijodkorlik” shiori ostida o‘qitishga imkon beradi. Kichik maktab yoshidagi bolaga nisbatan TRIZ konsepsiyasining boshlang‘ich nuqtasi ta’limdagi tabiatga muvofiqlik prinsipidir. Bolaga dars berishda o‘qituvchi uning tabiatidan kelib chiqishi kerak. Boshlang‘ich ta’limda TRIZ texnologiyasidan foydalanishning maqsadi, bir tomondan, tafakkurning egiluvchanlik, harakatchanlik, izchillik, dialektizm, ikkinchidan, izlanuvchanlik, yangilikka intilish, nutq va ijodiy tasavvurni rivojlantirish kabi fazilatlarni rivojlantirishdir. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun TRIZ: Bu asosiy dasturni o‘zgartirish uchun emas, balki uning samaradorligini maksimal darajada oshirish uchun mo‘ljallangan jamoaviy o‘yinlar, tadbirlar tizimidir; Bu nazariyaning asoschisi G.S.Altshuller ishonganidek, “yangisini yaratish, aniq hisoblash, mantiq, sezgi bilan uyg‘unlashtirilgan jarayon”. TRIZ elementlaridan foydalanganda bolalarning ijodiy va aqliy faoliyati sezilarli darajada faollashadi, chunki TRIZ ularni keng fikr yuritishga, davom etayotgan jarayonlarni tushunib, muammoga o‘z yechimini topishga o‘rgatadi. Ixtiro ijodiy tasavvurda ifodalanadi, keyinchalik bolalar faoliyatining har xil turlari - o‘yin, nutq, san’at va boshqalarda namoyon bo‘ladigan narsalarni ixtiro qiladi. Kichik maktab yoshdagi bolalarni o‘qitishda TRIZdan foydalanish bolalardan haqiqiy ixtirochilar bo‘lib o‘sishga imkon beradi, ular katta yoshda ixtirochi va yangi g‘oyalarni ishlab chiqaruvchiga aylanadi. Shuningdek, TRIZ texnologiyasi boshqalarning muvaffaqiyatidan quvonish qobiliyati, yordam berishga intilish, qiyin vaziyatdan chiqish yo‘lini izlash kabi axloqiy fazilatlarni rivojlantiradi. TRIZ texnologiyasi bolalarga mustaqil ravishda savollarga javob topish, muammolarni hal qilish, tahlil qilish va kattalar aytgan so‘zlarni takrorlamaslik imkoniyatini beradi. TRIZ texnologiyasi universal vosita sifatida deyarli barcha faoliyat turlarida (ta’lim jarayonida ham, o‘yinlarda ham, rejim lahzalarida) ishlatilishi mumkin. Bu sizga o‘quvchi ongida dunyoning yagona, uyg‘un, ilmiy asoslangan modelini shakllantirishga imkon beradi. Muvaffaqiyatli vaziyat yaratiladi, qaror natijalari almashiniladi, bir bolaning qarori boshqasining fikrini faollashtiradi, tasavvur doirasini kengaytiradi, uning rivojlanishini rag‘batlantiradi. Texnologiya har bir bolaga o‘ziga xosligini ko‘rsatishga imkon beradi, kichik maktab yoshidagi bolalarni tashqaridan o‘ylashga o‘rgatadi. TRIZ texnologiyasida boshlang‘ich ta’lim yoshidagi bolalar bilan yaxshi ishlaydigan ko‘plab usullar mavjud. Boshlang‘ich ta’limda quyidagi TRIZ usullari qo‘llaniladi: Aqliy hujum. Bu ijodiy faoliyatni rag‘batlantirishga asoslangan muammoni hal qilishning tezkor usuli bo‘lib, unda munozara qatnashchilaridan iloji boricha ko‘proq yechimlarni, shu jumladan hayoliy yechimlarni taklif qilishlari so‘raladi. So‘ngra, bildirilgan fikrlarning umumiy sonidan amaliyotda foydalanish mumkin bo‘lgan eng muvaffaqiyatli fikrlar tanlanadi. Ixtiro vazifalariga bolalar yoshi bo‘yicha kirishlari kerak. Aqliy hujum mavzusi: -ovqatni sichqonlardan qanday himoya qilish; -yomg‘irda qanday qilib ho‘llanmaslik kerak; -sichqonlar uchun mushukning burun ostidan pishloqni qanday olish kerak; -uyda suv yo‘q bo‘lsa, qanday qilib o‘t o‘chirish mumkin; Aqliy hujum qoidalarini eslatib o‘tamiz: -har qanday tanqidni istisno qilish; -eng ajoyib g‘oyalarni rag‘batlantirish; -ko‘plab javoblar, takliflar; -boshqa odamlarning g‘oyalarini takomillashtirish mumkin. Har bir g‘oya “yaxshi – yomon” reytingiga ko‘ra tahlil qilinadi, ya’ni ushbu taklifdagi narsa yaxshi, ammo yomon narsa. Barcha yechimlarning eng maqbul varianti tanlangan, bu ziddiyatni minimal xarajatlar va yo‘qotishlar bilan hal qilishga imkon beradi. O‘qituvchi bolalarga muammolarni hal qilishning o‘ziga xos yechimlarini taklif qilishi kerak, bu ularning tasavvurini rag‘batlantirishga va ijodiy faoliyatga qiziqish va istakni uyg‘otishga imkon beradi. Ushbu usulni amalga oshirish jarayonida bolalarning kommunikativ qobiliyatlari rivojlanadi: bahslashish, bir-birini eshitish, tanqiddan qo‘rqmasdan o‘z nuqtai nazarini ifoda etish, atrofdagilarning fikrlarini taktika bilan baholash va boshqalar. Ushbu usul bolalarning tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi, muammoning yechimini izlashda ijodiy faollikni rag‘batlantiradi va hayotda umidsiz vaziyatlar yo‘qligini aniq ko‘rsatib beradi. Katalog usuli. Ushbu usul boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ijodiy hikoya qilishni o‘rgatish muammolarini hal qilishga imkon beradi. Hech kimga sir emaski, ijodiy hikoyalar boshlang‘ich ta’lim yoshdagi bolalarga monolog nutqining kichik tajribasi va faol so‘z boyligining kamligi tufayli qiyinchilik bilan beriladi. Katalog usuli 1920 yillarda Berlin universiteti professori E. Kunze tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu usul boshlang‘ich ta’lim yoshdagi bolalar bilan ishlashga muvaffaqiyatli moslashtirildi. Ish uchun sizga minimal mi qdordagi rasmlar bilan har qanday bolalar kitobi kerak bo‘ladi. Matnning prozaik bo‘lishi ma’qul. Voyaga etganlar bolalarga savollar berishadi, buning asosida uchastka quriladi va bolalar javobni kitobdan qidiradilar, o‘zboshimchalik bilan sahifaning istalgan joyiga barmog‘ini ko‘rsatadilar. So‘zlar juda boshqacha, hech qanday tarzda bir-biri bilan bog‘liq emas. “Yozish” usuli bilan tanlangan so‘zlar hikoya, ertak bilan bog‘langan. O‘qituvchi nutqning ba’zi qismlarini boshqasiga o‘zgartirishi mumkin. Dars tez sur’atlarda, har bir yangi iboraga nisbatan turli xil hissiy reaktsiyalar yordamida amalga oshiriladi. Bu erda asosiy narsa savollarni to‘g‘ri shakllantirish va ularni kerakli ketma- ketlikda tartibga solishdir. Savollarni tuzishda ertaklarning tuzilishini qurishning ba’zi umumiy xususiyatlarini hisobga olish kerak: -ijobiy va salbiy belgilar mavjudligi; -salbiy qahramon sabab bo‘lgan yovuzlik; -ijobiy qahramonning yovuzlik bilan kurashi; -do‘stlar va yordamchilarning ijobiy va salbiy belgilarda mavjudligi, sehrning mavjudligi. Savollarning ketma-ketligi quyidagicha bo‘lishi mumkin: -Biz kim haqida ertak yozyapmiz? - U yaxshi yoki yomon qahramonmi? U qanday yaxshi (yomon) ish qildi? - U kim bilan do‘st edi? -Ularni kim to‘xtatdi? Qanday qilib? -Yaxshi qahramon qanday qilib yomonlik bilan kurashgan? -Qanday tugadi? -Ertakning taxminiy davomi: -Kunlarning birida ... Savollar syujetning rivojlanishiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Bu o‘qituvchidan, mahoratni, dastlab berilmagan yangi savollarni shakllantirish qobiliyatini talab qiladi. Tuzish jarayonida ixtiro qilingan ramzlar, belgilar, diagrammalar, chizmalar va boshqalar yordamida tuzatish kerak. Bolalar birinchi marta qiziqarli, chiroyli hikoya yozishini kutmasliklari kerak. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, dastlab kichik maktab yoshidagi bolalar uchun psixologik inertsiya va stereotiplarni yengish qiyin: ular bir-birining g‘oyalarini takrorlaydi, tanish ertaklarning voqealarini takrorlaydi, ba’zida ular umuman jim turishadi. Bolalar tomonidan ixtiro qilingan birinchi hikoyalar odatda ibtidoiy, qiziqishsiz va qisqa. O‘qituvchi bolalarga yordam berishi, voqealarni rivojlantirish variantlarini taklif qilishi, muvaffaqiyatli topilmalarni rag‘batlantirishi kerak. Ixtiroga oid masalalarni yechish nazariyasi yoki TRIZ - texnik muammolarni yechish va texnik tizimlarni takomillashtirish usullarining to‘plamidir. TRIZ qayerdan kelgan? 1946 yilda muhandis, olim va fantast yozuvchi Geynrix Altshuller Bokuda ixtirochilar tomonidan eng ko‘p ishlatiladigan muammolarni yechish usullarini o‘rganishni boshladi. Hammasi bo‘lib, u 40 ta texnikani ajratib ko‘rsatdi, ularni ixtirochilik masalalarini hal qilish nazariyasi deb atadi. U texnik masalani hal qilish savolga hali ham javob bo ‘lmagan paytga olib keladi degan xulosaga keldi, ammo ko‘plab variantlar mavjud. Har bir ixtirochi o‘zini shu vaziyatda topadi. Altshuller shuningdek, muammoning eng samarali yechimi sizda mavjud bo‘lgan resurslar (moddiy, vaqtinchalik, fazoviy, insoniy va boshqalar) yordamida amalga oshiriladi, degan xulosaga keldi. Shunda javob aniq bo‘ladi. 1980-yillarda ushbu nazariya sovet maktablarida o‘qitish metodikasi uchun asos bo‘lib olingan va fabrikalarda qo‘llanilgan. Ammo keyinchalik bu amaliyot unutildi. 1989 yilda xalqaro TRIZ assotsiatsiyasi tashkil etildi. TRIZ nima? TRIZ yoki ixtirochi muammolarni yechish nazariyasi - bu ijodiy yondashuvga asoslangan muammolarni yechish va tizimlarni takomillashtirish usullari to‘plami. Ya'ni, bu ijodkorlikni o‘qitishning deyarli yagona tizimli nazariyasi, shuning uchun TRIZ-da muammolarni hal qilishda baholash va yagona to‘g‘ri javob yo‘q. TRIZning maqsadi: moslashuvchan fikrlash va xayolotni rivojlantirish, murakkab masalalarni nafis va samarali tarzda hal qilish qobiliyati. Masalan, qanday qilib krossovkalardagi bog‘ichlardan qutulasiz, lekin ularni yopiq tutasiz? Bitta yechim - bu parchani topish va oyoq kiyimini taglik bilan orqaga qaytarish. Ikkinchisi - ilgaklarga yoki hatto tugmachalarga tikish. Uchinchisi - krossovkalar qismlarini lenta, mato parchasi bilan yopishtirish yoki shunchaki Velcro-ga tikish. Endi biz ushbu aksessuarlarni kundalik hayotimizda bemalol tasavvur qilamiz. 80-yillarga qadar Velcro mavjud emas edi. Uning rolini dulavratotu mevalari o‘ynadi. Shunday qilib, Velcro - shunga o‘xshash muammoni hal qilish jarayonida paydo bo‘lgan ixtiro. TRIZ ijodiy fikrlashni rivojlantirish usuli sifatida TRIZ-dan qanday foydalanishni qanday tushunish kerak TRIZ qisqartmasining dekodlanishi ba’zi bir ixtiro vazifalari mavjudligiga ishora qiladi. Va ular paydo bo‘lganda, nazariyani qo‘llash zarurati boshlanadi. Ixtiro muammosi - bu ma'lum yoki aniq usullar bilan hal qilinmaydigan muammo. Shuning uchun, hech narsani yo‘qotmasdan g‘alaba qozonishga imkon beradigan ixtiroga ehtiyoj bor. Ixtiro yo‘lidagi birinchi qadam: formulaning o‘zi samarasiz yechimlarni kesishi uchun muammoni qayta shakllantirish. TRIZ pedagogikasining g‘oyasi- boy moslashuvchan tizimga ega bo‘lgan ijodiy va ijodiy ixtirochilik muammolarini hal qilishning kuchli qurol-yarog‘iga ega bo‘lgan va munosib hayotiy maqsadga ega bo‘lgan tasavvur. TRIZ pedagogikasining shiori - “Hamma narsada ijodkorlik!”. TRIZ dasturining mohiyatini quyidagicha shakllantirish mumkin: qarama- qarshilikni hal qilishga asoslangan ideal natijaga intilish. va turli xil resurslardan foydalangan holda, atrofdagi dunyoning barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligi, u mashg‘ulotlar o‘tkazish. TRIZ dasturi bolalar bog‘chasiga 1987 yilda bir imkoniyat tufayli kelgan. Seminarlardan birining ishtirokchilaridan TRIZ dasturi bo‘yicha maktab yoshidagi bolalar bilan dars ko‘rsatishni so‘rashdi, ammo ularni xato bilan tayyorgarlik guruhida bolalar bog‘chasiga olib kelishdi. Ushbu tushunmovchilik TRIZ aholisiga kichik maktab yoshidagi bolalarning qobiliyatlarini va kashfiyot muammolarini hal qilishda bolani jalb qilish uchun yangi yoshni “kashf etish” imkonini berdi. Hozirgi vaqtda kichik maktab yoshdagi bolalarda ixtiro, ixtiro qobiliyatlari, ijodiy tasavvur va dialektik fikrlashni rivojlantirish uchun bolalar bog‘chalarida TRIZ texnikasi va usullari muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. TRIZ texnologiyasi bizga bolalarda tasavvurni rivojlantirishda, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda, muammo qo‘yish va echish qobiliyatini rivojlantirishda yordam beradi. TRIZni o‘rganish bolalarga har kim ijodiy fikrlashni o‘rganishi, eng qiyin muammolarga optimal echim topishi va hatto faol ixtirochiga aylanishi mumkinligini tushunishga imkon beradi. TRIZ texnologiyalari insonga o‘z tafakkurini boshqarishga imkon beradi. 10 yildan oshiq vaqt davomida turli yoshdagi bolalarda fikrlashni rivojlantirish uchun TRIZ-dan ta’lim olishda foydalanishning qiziqarli tajribasi to‘planib kelmoqda. TRIZ kitoblari bugungi kunga qadar AQSh, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Shvesiya, Finlyandiya, Germaniya, Bolgariya mamlakatlarda nashr etilgan. TRIZ ijodiy fikrlashni rivojlantirish usuli sifatida TRIZdan qanday foydalanishni qanday tushunish kerak TRIZ qisqartmasining dekodlanishi ba'zi bir ixtiro vazifalari mavjudligiga ishora qiladi. Va ular paydo bo‘lganda, nazariyani qo‘llash zarurati boshlanadi. Ixtiro muammosi - bu ma'lum yoki aniq usullar bilan hal qilinmaydigan muammo. Shuning uchun, hech narsani yo‘qotmasdan g‘alaba qozonishga imkon beradigan ixtiroga ehtiyoj bor. MAVZU: STEAM TEXNOLOGIYASI VA UNING NAZARIY VA AMALIY JUHATLARI REJA: 1 STEAM – texnologiyasini nazariy va amaliy juhatlari. 2 STEAM - ta’limining afzallik jihatlari. 3 Boshlang‘ich ta’lim fanlari uchun STEAM loyihalarini tayyorlash texnologiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-son farmoniga ko‘ra innovatsion ta’lim jarayoniga o‘tish, zamonaviy kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni inobatga olgan holda intensiv til, AKT va ta’lim berishning yangi metodlarini o‘rganish, STEAM pedagogika asoslarini o‘zlashtirish, yangi kasbiy kompetensiyalarni o‘zlashtirish uchun zarur bilimlar bazasini shakllantirish kabi masalalar vazifa qilib olindi. STEAM - Ta’limni haqiqiy hayot bilan bog‘lovchi texnologiya. STEAM Amerikada ishlab chiqilgan. STEAM yondashuvining eng mashhur namunasi Massachusets Texnologiyalar Instituti (MIT). Bu mashhur universitetining shiori “Mind and hand” – “Aql va qo‘l” dir. Massachusets Texnologiya instituti STEAM kurslarini ishlab chiqdi va hatto ba’zi o‘quv yurtlarida STEAM ta’lim markazlari yaratildi. STEAM nima? STEM atamasi AQSH da ilk bor maktab dasturiga kiritilgan bo‘lib o‘quvchilarning ilmiy-texnika yo‘nalishlarida kompetensiyalarini rivojlantirishga qaratilgan. Keyinchalik bu yo‘nalish kengaytirilib atamaga qo‘shimcha harflar kiritildi. Jumladan, unga “R” –robotics – robototexnikani qo‘shib STREM deb yoki “A” - art –san’atni qo‘shib STEAM deb atala boshlandi. STEAM so‘zini harflab izohlansa: S - science (tabiiy fanlar) T - technology (texnologiya) E - engineering (muhandislik ishi) A- art (san’at) M - mathematics (matematika) STEAM o‘quvchilarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Muammolarni keng qamrovli tushunish Muammolarni keng qamrovli tushunish Ijodiy fikrlash Muhandislik yondashuv Tanqidiy fikrlash Ilmiy metodlarni tushunish va qo‘llash Dizayn asoslarini tushunish STEAM – ta’limi texnologiyasi loyihalash metodiga tayangan holda uning asosida bilish va badiiy izlanish yotadi. STEAM – ta’limi bolaning rivojlanishini tashqi olam bilan bevosita bog‘laydi. STEAM –yondashuv bolalarga dunyoni tizimli ravishda o‘rganishga, atrofda ro‘y berayotgan jarayonlarni mantiqiy mushohada qilishga,ulardagi o‘zaro aloqani anglab etishga, o‘zi uchun yangi, noodatiy va qiziqarli narsalarni ochishga imkon beradi. STEAM –ta’limining 10 ta afzallik tomoni bor. 1 Ta’lim berishni o‘quv fanlari bo‘yicha emas, balki “ mavzu” lar bo‘yicha integratsiyalab olib borish. STEAM –ta’limida fanlararo aloqa va loyihalash metodi birlashtirilgan bo‘lib, uning asosida tabiiy fanlarni texnologiyaga, muhandislik ijodiyotga va matematikaga integratsiya qilish yotadi. Bunda muhandislik bilan bog‘liq kasblarga bo‘lgan tayyorgarlik amalga oshiriladi. 2 Ilmiy-texnik bilimlarni real hayotda qo‘llash. STEAM – ta’limida amaliy mashg‘ulotlar yordamida, bolalarga ilmiy-texnik bilimlaridan real hayotda foydalanish namoyish qilinadi. Har bir darsda o‘quvchilar zamonaviy industriya modellarini ishlab chiqadi, quradi va modelni rivojlantiradi. 3 Tanqidiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarni yechish. STEAM –dasturi, bolalar kundalik hayotlarida duch keladigan qiyinchiliklarni engishda zarur bo‘ladigan tanqidiy tafakkur va muammolarni echish ko‘nikmalarini rivojlantiradi . Masalan, bolalar tez yuradigan mashina modelini yig‘adilar, so‘ngra uni sinovdan o‘tkazadilar. Birinchi sinovdan so‘ng, kutilgan natijaga erishilmasa uning sabablari haqida o‘ylaydilar va topadilar. Balkim, g‘ildiraklarining kattaligi yoki aerodinamikasi to‘g‘ri kelmagandir. Har bir sinovdan so‘ng ular kamchiliklarni bartaraf etib boradilar. 4 O‘z kuchiga ishonish hissining ortishi. Bolalar ko‘prik qurish, mashina va samolyot modelini ishga tushirishda har safar maqsadiga yaqinlasha boradilar. Har bir sinovdan so‘ng modelni takomillashtiradilar. Oxirida barcha muammolarni o‘z kuchlari bilan engib maqsadiga erishadilar.Bu bolalar uchun ruhlanish, g‘alaba va quvonch demakdir. Har bir g‘alabadan so‘ng ular o‘z kuchlariga yanada ishonadilar. 5 Faol kommunikatsiya va komandada ishlash. STEAM –dasturi faol kommunikatsiya va komandada ishlash bilan farqlanadi. Muloqat davrida o‘z fikrini bayon qilish va bahs- munozara olib borish uchun erkin muhit vujudga keltiriladi. Ular gapirishga va taqdimot o‘tkazishga o‘rganadilar. Bolalar doimo o‘qituvchi va sinfdoshlari bilan muloqatda bo‘ladilar. Bolalar jarayonda faol qatnashsalar, mashg‘ulotni yaxshi eslab qoladilar . 6 Texnik fanlarga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirish. Boshlang‘ich ta’limda STEAM –ta’limning vazifasi,o‘quvchilarni tabiiy va texnik fanlarga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishdan iborat. Bajaradigan ishini sevib bajarish, qiziqishlarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. STEAM – mashg‘ulotlari juda dinamik va qiziqarli bo‘lganligidan bolalar mashg‘ulot paytida zerikmaydilar va vaqtning qanday o‘tganligini sezmay qoladilar. 7 Loyihalarga kreativ va innovatsion yondashuv. STEAM –ta’limi oltita bosqichdan iborat: savol(vazifa), muhokama, dizayn, qurish, sinovdan o‘tkazish va rivojlantirish. Bu bosqichlar tizimli loyihalash yondashuvining asosi hisoblanadi. 8 Ta’lim va karera orasidagi ko‘prik Turli xil baholashlarga ko‘ra hozirgi kunda talabgor eng ko‘p bo‘lgan 10 mutaxassisdan 9 tasida aynan STEAM bilimlari zarur bo‘ladi. Bunday kasblarga : muhandis –kimyogar; neft bo‘yicha muhandislar; kompyuter tizimlari analitiklari; muhandis –mexaniklar; muhandis –quruvchilar; robototexniklar; yadro meditsinasi kiradi. 9 Bolalarni texnologik innovatsion hayotga tayyorlash. STEAM –ta’limi bolalarni texnologik rivojlangan dunyoda yashashga tayyorlaydi. Keyingi 60 yil davomida texnologiyalar jadal darajada rivojlandi. 10 STEAM maktab dasturlariga qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi. STEAM dasturlari 7-14 yoshdagi o‘quvchilarning muttasil ravishda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarga qiziqishlarini orttiradi. Masalan, fizika darslarida erning tortish kuchi o‘rganilganda , doskada formulalarni yozib tushuntirilsa, STEAM to‘garaklarida raketalar, samolyotlar, parashyutlar qurib, ishga tushirib o‘z bilimlarini mustahkamlaydilar. O‘quvchilar o‘zlari ko‘rmagan yoki eshitmagan atamalarni har doim ham tez anglab etmaydilar. Masalan, temperatura ortishi bilan bosimning yoki hajmning ortishi. STEAM mashg‘ulotlarida ular qiziqarli eksperimentlar o‘tkazganlarida bu atamalarni osongina tushunib olishlari mumkin STEAM ta’lim yondashuv joriy etilganligi sababli o‘quvchilarning bilim darajasini baholash bo‘yicha quyidagi: PISA, TIMSS, PIRLS xalqaro dasturlar va tadqiqotlar kirib keldi. STEAM yondashuvning asosiy yutuqlari tahlili - Tabiiy fanlar, texnologiyalar, muhandislik, san’at va matematikaning integratsiyasi - O‘z kuchiga ishonchning hamda irodaning shakllanishi - Faol muloqot va jamoaviy ish - Texnikaga oid fanlarga qiziqish - Loyihalarga kreativ va innovatsion yondashuv - Ta’lim bilan kasb o‘rtasidagi ko‘prik - Bolalarning hayotdagi innovatsiyalarga tayyorligi Muammolarni keng qamrovli tushunish; STEAM bolalarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi: - Ijodiy fikrlash; - Muhandislik yondashuv; - Tanqidiy fikrlash; - Ilmiy metodlarni tushunish va qo‘llash; - Dizayn asoslarini tushunish. - Bu yondashuv kelajakda bolalarda hayotiy muammolarni hal etishda yordam beradi. Download 69,4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish