Reja: • Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni

---

Ona tili darslarida lingvistik bilimni kontekstda 
berish
Iroda Azimova
Toshkent
21.05.2021

---

Reja:
• Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni
– so‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi
– kontekst va ma’no
• Mazmun va lisoniy struktura
– grammatikaning til ta’limidagi o‘rni
– kommunikativ yondashuv
• Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid misollar

---

Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni
• VAZIYAT
Oting nima?
What is your name?
Как тебя 
зовут?

---

Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni
O‘zbek tili
nutqiy vaziyat
Ingliz tili

---

 Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni: so‘z 
ma’nosining o‘zlashtirilishi
• Bola ona tilini o‘zlashtirayotganida avval nutqiy oqimni 
segmentatsiyalaydi
• Bu faqat shakliy belgilarga asoslanib amalga oshiriladi
• Segmentatsiya qilingan “nutqiy qism” - so‘zlar uchun 
ma’no qidiriladi
• Bunda bola takrorlanadigan vaziyat elementi va 
takrorlanayotgan segmentni moslashtiradi

---

Til o‘zlashtirishda nutqiy vaziyatning o‘rni: kontekst 
va ma’no
• Bolaning lisoniy tajribasida kontekstning o‘rni nihoyatda 
muhim
• Bola yangi so ‘zga duch kelganda avval uning kontekstual 
ma’nosini eslab qoladi
• U so‘z qatnashgan kontekstlar soni oshib borishi bilan 
bola ongida so‘z ma’nosi konkretlashadi

---

Mazmun va lisoniy struktura
• Til mazmunni yetkazuvchi shartli belgi
• Inson muloqotga kirisharkan muloqot maqsadi har doim 
mazmun bo‘ladi, struktura emas
• Til ta’limidagi zamonaviy yondashuvlar, nazariyalar aynan 
shu qarash ustiga quriladi

---

Mazmun va lisoniy struktura: grammatikaning til 
ta’limidagi o‘rni
• Grammatikani o‘rganish tilni o‘rganishdan 
ancha oson
• Michael Swan

---

Mazmun va lisoniy struktura: grammatikaning til 
ta’limidagi o‘rni
• Tushunarlilik – qoidaga asosan tuzilgan gapning 
tushunilishi oson
• Til jamiyati tomonidan so‘zlovchining jiddiy qabul qilinishi
• Grammatik morfemalarning o‘zlashtirilishida tabiiy tartib 
mavjud va u darsda o‘qitilgan ketma-ketlikka bog‘liq emas
• Shuning uchun til o ‘qitishda grammatik tizimga urg‘u 
berilishi noo‘rin

---

Mazmun va lisoniy struktura: grammatikaning til 
ta’limidagi o‘rni
• Grammatika faqat bir maqsadda – tildan ongli 
foydalanishni ta’minlash uchun o‘qitilishi kerak

---

Mazmun va lisoniy struktura: kommunikativ 
yondashuv
• Bola tilni sistem ravishda o‘zlashtirmaydi, shuning uchun tilga xos 
hodisalarni tizimlashtirib berishga (avval fonetika, keyin 
leksikologiya, keyin morfologiya va hkz. tarzida) zarurat yo‘q
• Asosiy urg‘u - bolaning yoshida zarur bo‘ladigan mavzular 
doirasida bola to‘laqonli muloqotga kira olishi uchun zarur 
bo‘ladigan lisoniy ifodalar beriladi. Bunda mavzu talabiga ko‘ra 
so‘z boyligi, gap konstruksiyasi, iboralar va hkz birliklar berilib 
boradi
• Hamma birliklar kontekstda beriladi, har qanday imlo va 
punktuatsion qoida kontekstning ichida taqdim qilinadi

---

Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid 
misollar
• Kommunikativ yondashuvda darsning mazmun-mundarijasi nutqiy 
mavzu atrofida shakllantiriladi
• Mazmun birlamchi
• Masalan, “Serkaboboning hiylasi” nomli ertak “Ertakdagi 
qahramon” mavzusi (mavzu 8 soatga mo‘ljallangan) ichida berildi
• Dasturda so‘z oxirida jaranglilarning jarangsizlashishi qoidasi 
berilgan edi
• Shu matn doirasida mazkur qoidani o‘zlashtirishga qaratilgan 
mashq:

---

Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid misollar

---

Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid misollar
• Shu mavzu doirasida 
“Jonli savatcha” ertagi 
berilgan
• Tovush o‘zgarishlari, 
xususan, -ga 
qo‘shimchasini to‘g‘ri 
qo‘shishi uchun avval 
qoida tushuntiriladi

---

Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid misollar

---

Lingvistik bilimni kontekstda berishga oid misollar

---

E’tiboringiz uchun rahmat!